Spacery po Rzymie - ebook

CHYTROŚĆ KONSTANTYNA

Roma o morte!

GARIBALDI

Namiot cesarski z uchylonym wejściem, widać śpiącego przykrytego purpurą i gronostajami. Na zewnątrz jeden ze strażników przysiadł i podparł się ramieniem, drugi z włócznią stoi tyłem do nas. W górze spływa nad namiot – ptak?, anioł? To fragment fresku Piera della Francesca z Arezzo. Dzieje się tu rzecz arcyważna: na śpiącego spływa sen. Sen, który zaważy na przyszłości planety, może sen najważniejszy w dziejach. Porównywalny tylko ze snami Józefa w Egipcie, ale i te nie dotyczyły takich połaci świata. Sen, by tak powiedzieć, publiczny, ponieważ już rankiem stanie się wiadomy wszystkim; przynajmniej w otoczeniu cesarza. W następstwie wizji sennej nazajutrz armia będzie wyposażona w tarcze, na których widnieje nieznany dotąd znak: splecione X i P. Sen oznajmił cesarzowi: pod tym znakiem zwyciężysz.

Nieczęsto zawodowi historycy traktują sny jako dokumenty zapisujące przyczynę sprawczą faktów. A może to zmyślenie?, legenda? Paul Veyne, najwybitniejszy dzisiaj francuski historyk starożytności, postanowił w jednej ze swych książek dać wiarę sennej zjawie. To znaczy potraktować ją jako coś, co stało się początkiem serii wydarzeń. Natomiast wydarzenia są znane i długo będą przywoływane w historii i apologetyce chrześcijańskiej. Tak jak pewien most na Tybrze, Ponte Milvio, w starożytności Milvius pons, do którego jeszcze dziś można spacerować. Przy tym moście rozegrała się jedna z tych bitew, które nadają kształt historii, jak bitwa pod Poitiers, pod Wiedniem czy pod Stalingradem. W sporze o tron cesarstwa Konstantyn pokonał tu Maksencjusza. Drobiazg polegał na tym, że nocą Konstantyn postanowił stoczyć walkę pod znakiem nowego Boga. Boga chrześcijan, który był już czczony w jego cesarstwie, chociaż w skromnych proporcjach. Znawcy twierdzą, że w tym czasie chrześcijanie mogli stanowić od pięciu do dziesięciu procent mieszkańców imperium.

Działo się to 27 października 312 roku. Dwa dni potem zwycięzca wkroczył do Rzymu przez via Lata, która odpowiada dzisiejszej via del Corso.

Niezliczone są spekulacje na temat rzeczywistej przyczyny decyzji Konstantyna, by przybrać nowy znak i w jego cieniu walczyć o zwycięstwo. Zakłada się jakieś tajemne wpływy na cesarza, kalkulacje polityczne. Historyk odpowiada: nic nie wskazuje, że grały tu zewnętrzne czynniki. I co to za kalkulacja – opowiedzieć się za dziesięcioma procentami ludności i zrazić sobie całą resztę. Należy założyć, że wydarzyło się to, co nazywamy nawróceniem. Zapewne długo przygotowywanym i ujawniającym się w decyzji tej nocy czy tego ranka. I że to, co działo się potem, było wyciągnięciem wniosków z przełomu wewnętrznego. To znaczy oddaniem polityki państwowej w służbę świeżo przyjętej wiary.

Jeśli ktoś powie, że jest to myślenie naiwne, idealistyczne, należy uzupełnić to twierdzenie pełniejszym zarysem sytuacji. Nie jest tak, że Konstantyn przedstawia typ wierzącego, który pojmuje wiarę jako życie wewnętrzne i odwrócenie się od świata. Nie będziemy wiedzieli, jaki to element chrześcijaństwa antycznego najbardziej do niego przemówił i uwiódł go. Jego dalsze zachowanie zawiera kilka sugestii na ten temat. Rzecz w tym, że nawrócenie cesarza spotyka się z czymś, co można nazwać poczuciem osobistego powołania. Konstantyn od razu chwyta rdzeń chrześcijaństwa: uniwersalizm, przeznaczenie do rozszerzania się na nowe tereny, ogarniania coraz większych rzesz ludzkich. Czyli jest duchowym odpowiednikiem samej idei cesarstwa, przynajmniej tak jak to czuł syn Konstancjusza Chlorusa. Cesarstwo ma powołanie do ogarnięcia wszystkiego – jeszcze w okresie renesansu pojawiają się te ambicje – i w tym znaczeniu jest świecką analogią świata zjednoczonego i wyznającego jednego Boga.

Nie miał więc problemu z powiedzeniem sobie: oddaję swoją politykę w służbę religii; to się narzucało. Nie chodzi tu jednoznacznie o instrumentalizację religii ani też o upobożnienie polityki. Postawa cesarza nie przypomina postawy walczącego islamu. Élan vital unosi równocześnie życie religijne i świeckie – ale świeckość nie jest całkowicie wchłonięta, zachowuje swój obszar działań i autonomię. Konstantyn uwierzył we własne powołanie – będzie nim propagowanie chrześcijaństwa i rozszerzanie jego granic. To znaczy rozszerzanie granic cesarstwa. Świadomość tego powołania przeniknie do edyktów cesarskich, listów do dostojników kościelnych, kazań wygłaszanych przez cesarza wobec dworu, które będą równocześnie fragmentaryczną katechezą i odsłanianiem dalekosiężnych planów.

Była to decyzja rewolucyjna. Nie tylko w sensie zmiany, którą potwierdzi przyszłość. Również w sensie przewrotowej wizji religii, wizji dotychczas nieznanej w starożytnym świecie. Należy podkreślić zasadniczą różnicę między tym, jak pojmowali swoją religię Rzymianie i czym stało się chrześcijaństwo dziedziczące pod tym względem, jak i pod wieloma innymi, żydowski stosunek do wiary. Zakłada on nie tylko wyłączność kultu jedynego Boga, ale też relację z Nim trwałą, intensywną. Bogowie rzymskiego Panteonu (jak wiemy, poszerzającego się wraz z podbojem innych ludów) nie wymagali od wiernych niczego podobnego. Relacje z nimi były czasowe, cykliczne, związane z ceremoniami czy aktami wielkiej wagi; poza tym bogowie zostawiali ludzi w spokoju, zajęci własnym wyższym życiem. Związek miłości, zazdrosnej namiętności między ludźmi i niebianami nie wchodził w grę. Stosunki były dyplomatyczne i oparte na kontrakcie: podczas ofiary ludzie prosili o powodzenie, dobre zbiory, wygraną wojnę. Odpowiedni upraszany bóg spisywał się dobrze czy źle, lecz nie należało go drażnić, odmawiając mu kadzideł i ofiar zwierzęcych.

Wśród osób wykształconych oczywiste było przekonanie, że ponad wielorakimi bogami jest jedno Bóstwo o czysto duchowym charakterze, które nie troszczy się o ludzi, ale wyznacza pewne kanony myślenia i działania. Bóg Sokratesa i Platona. Mogła to być zasada kosmiczna, Dobro, jak je rozumiał Platon. Dzieli je przepaść od Jedynego, który nadaje ludziom prawa, karze i nagradza, a przede wszystkim wymaga wyłącznego uczucia. Wymaga jak gdyby stale podniesionej temperatury religijnej i w zamian pochyla się nad każdą jednostką, przyjmuje skargi, rozpacze, prośby. Nie można Go jak tamtych odstawić do momentu następnej ceremonii prywatnej czy publicznej. To był pomysł dla świata antycznego nowy i niesłychany, inaczej ustawiał człowieka wobec własnej egzystencji. I ten pomysł, w tak słabej mierze obecny w Rzymie, Konstantyn uczynił zasadą i motorem swojego powołania.

Historycy podkreślają, że cesarz odznaczał się mądrością polityczną i zmysłem odpowiedzialności. Oznaczało to, że po nawróceniu obca mu była myśl, by zaraz zabrać się do przymusowego zawracania całej trzody do owczarni. Nieskuteczność prześladowań chrześcijan dała mu do myślenia. Nie przedsięwziął żadnych środków przeciw poganom, oprócz zakazania publicznych krwawych ofiar zwierzęcych, rzeczy, do której jego nowy Bóg żywił niechęć. Poza tym zostawił wolność wiary. Inna rzecz, że będzie stopniowo faworyzował chrześcijan w obsadzaniu stanowisk i dla karierowiczów stanie się jasne, że warto się nawrócić.

Tak więc cesarz rządzi imperium zamieszkanym przez ludzi innej wiary niż jego własna. Nawet armia czci Mitrę lub innych bogów. Nie przeszkadza mu to – jego plany są tak dalekie, a życie krótkie, że paradoksalnie nie musi się spieszyć. Najważniejsze jest zachowanie pokoju społecznego, tą wartością stoją, przy jej braku padają państwa. Jego następcy będą stopniowo poszerzali zakres zakazów dotyczących pogan. Wszelki, najbardziej prywatny kult będzie im zabroniony, nawet wylanie paru kropel wina larom i penatom. Zrozpaczeni pamfleciści pogańscy twierdzą, że szpiedzy państwowi rejestrują nawet spojrzenie zwrócone ku niebu – znak starego przesądu. Kilka pokoleń – i to powinno wystarczyć tym, co chcą uczestniczyć aktywnie w życiu. Wiemy jednak, że chrystianizacja nie była taka prosta; historyk Jean Delumeau powiada, że autentyczne nawrócenie mas (w wyniku pracy misyjnej nad nimi) zaczyna się dopiero od reformacji i kontrreformacji.

Ta wiara wprowadza do swych kryteriów pojęcie, które w starożytności nie stosowało się do religii: pojęcie prawdy. Paul Veyne rozważa pytanie: czy Grecy wierzyli w swoje mity? Tak, jeżeli wyłączyć problem prawdziwości, jak my ją rozumiemy. Rozważanie, czy bogowie istnieją, byłoby dla nich niezrozumiałe – byli w ich życiu i tyle. Wykształceni grawitowali ku dziwacznemu monizmowi – ponad bogami jest ten jeden. A ci, co lekceważyli religię ojców, twierdzili po prostu, że bogów nie interesują ludzie i że nasze ceremonie na ich cześć są śmieszne. Niewielu twierdziło, że bogowie nie istnieją. Zresztą stosunek chrześcijan do tych bogów też bywał zmienny – od zaprzeczania ich istnieniu po traktowanie bogów i ich wizerunków jako szatanów i szatańskich podobizn. Co do swego Boga, stawiali go w kategoriach prawdy – prawdą jest, że istnieje Bóg, który przemawiał do Abrahama, Izaaka, Jakuba i był głoszony przez Jezusa. Żadna myślowa sztuczka nie pozwoli uniknąć alternatywy: tak czy nie?

Konstantyn zachowuje się jak ktoś, kto ma dużo czasu – całą przyszłość przed sobą. Może jest przekonany, że tak czy owak dokończą pracę następcy. Tak się stało. I następcy, już urodzeni jako chrześcijanie, to znaczy z chrześcijańskich rodziców, będą o wiele mniej tolerancyjni. W połowie V wieku pogaństwo już nie ma prawa do życia, zostało zduszone dekretami. Cesarza interesuje co innego – nie innowiercy, ale odstępcy. Fakt, że są swary i rozłamy w łonie Kościoła Bożego. Będzie popierał większość, czyli ortodoksję, w konflikcie z donatystami. Pójdą za nim następcy, opowiadając się przeciw wciąż nowym herezjom. Konstantyn wtrąca się energicznie w wewnętrzne sprawy Kościoła i tak już zostanie za cesarzy i chrześcijańskich monarchów.

Musiał być urzeczony samą ideą i organizacją Kościoła, od początku nastawionego na rozszerzanie się, podbijanie nowych obszarów. Idea hierarchii, autorytetu i dyscypliny jest mu miła – to pokojowa armia, której cel pokrywa się z jego celem. I daje władcy fantastyczną pomoc w realizowaniu uniwersalnego państwa. Tak ustala się zasada, która co najmniej przez tysiąclecie będzie się narzucała Europejczykom: jeden Bóg, jeden Cesarz, jeden Kościół. Dałoby się obronić pomysł, że to Konstantyn jest rzeczywistym Ojcem Europy, w każdym razie w jednej z wersji zjednoczenia kontynentu.

Paul Veyne przyznaje, że coś z Konstantynowej fascynacji przeszło na niego. Mówi mianowicie o dwóch arcydziełach, które powstają na początku naszej ery: chrześcijaństwie, arcydziele wyobraźni religijnej, i Kościele, który jest projektem duchowo-politycznym, postulującym jedność ludzkości. Naukę chrześcijańską porównuje do dzisiejszych bestsellerów, które w krótkim czasie są na ustach wszystkich i zdobywają sobie ciągle nowych czytelników. Nie ma wątpliwości co do przewag chrześcijaństwa nad pogaństwem. Dopiero to pierwsze potrafiło stworzyć całościowy, kompletny obraz świata, gdzie wszystkie elementy są spoiste i odpowiadają istotnym potrzebom i funkcjom człowieka. Podsuwa rozwiązania dotyczące początku świata, początku rodzaju ludzkiego, i kreśli plan drogi, którą ma on przejść. Każda jednostka okazuje się czymś niezbędnym w projektach Boga, który osobiście pochyla się nad nią. Chrześcijaństwo dostarcza niewyczerpanego materiału do myślenia o świecie i historii i swoje artykuły wiary ubiera w symbole dostępne wszystkim. Odpowiada na pytania: skąd?, dokąd?, dlaczego?, jak? Daje drogę i przewodnika na tej drodze. Do tego proponuje miłość jako najważniejszy składnik wiary. Miłość, która rozpoczyna się naturalnie od osoby Boga-człowieka cierpiącego, tak jak i ludziom przychodzi cierpieć w ziemskim życiu. Wynalazek miłości (czy też przejęcie go od Żydów) jest dla historyka genialnym posunięciem chrześcijaństwa. Zmienia niemal wszystko.

Bałwany można było czcić, lękać się ich – ale kochać? Tego Boga można i trzeba kochać, przemawia on do emocji, napełnia serca ciepłem i intymnością uczucia. Pozwala się rozumieć i prostaczkom, i uczonym, dostosowując jakby swój rejestr do interlokutora. Stoicy podziwiali, uwielbiali harmonię kosmiczną, ale Spinoza, dziedzic podwójnej myśli, mógł napisać: amor Dei intellectualis, co po prostu nazywa długi związek między wiarą a filozofią.

Stosunek Konstantyna do Kościoła jest szczególny, będą próbowali go naśladować potem wielcy władcy. Nawracając się, nie przyjmuje chrztu, nie podlega wszystkim warunkom, jakim podporządkowują się katechumeni. Nie jest więc owieczką, synem ojców. Do biskupów zwraca się w listach „bracie”, jak równy wobec równych. Kościół nie mógł mu rozkazywać – tylko dziękować. Tak już nie będzie z cesarzem Teodozjuszem, którego święty biskup Ambroży podporządkuje sobie groźbą zakazu eucharystii. Konstantyn zachowuje wolność działania, zewnętrzność wobec dyscypliny kościelnej. Pomyślmy, że ten pierwszy i prawdziwie wierzący władca nigdy nie uczestniczył we mszy, zakazanej tym, co nie są ochrzczeni. Przyjmie sakrament dopiero przed śmiercią, co w tamtych czasach nie należało do rzadkości. Pod koniec życia powie: Bóg zawsze czuwał nade mną. Mówi również o swej służbie bożej i nazwie siebie famulus Dei.

Jego „nowoczesność” wyraża się w poczuciu, że sumienie ludzkie nie może być gwałcone, że przymusowe przejście na cudzą wiarę nie ma wartości. Czy psychologicznie przygotowało go do tego pogaństwo, jakoby z istoty tolerancyjne? To nie takie pewne.

Nowości wprowadzane przez Konstantyna były z początku skromne. Nie burzył cudzych świątyń, zaczął budować swoje. Wtedy powstają bazyliki chrześcijańskie, wśród nich wielokrotnie przebudowywana Świętego Jana na Lateranie, kościół biskupa Rzymu. Ale również Termy Konstantyna. Zostaje dokończona ogromna świecka Bazylika Maksencjusza, która do dziś zadziwia na Forum Romanum. Ważnym krokiem była odmowa tradycyjnych ceremonii, łącznie z dziękczynną ofiarą za zwycięstwo na Kapitolu. Ale to ciągle jego osobista sprawa, nie dotyczy innych. Senat długo będzie w większości pogański. Cesarz wprowadza dzień odpoczynku, dies dominica, naszą niedzielę, wzorowaną na obyczaju żydowskim, ale też mającą pewien precedens w rzymskiej instytucji iustitium.

Samoświadomość cesarza, odczytywana z czynów i dokumentów, wydaje się typowo mesjaniczna – chodzi o zbawienie całej ziemi. Jest to mesjanizm spokojny i pragmatyczny. Polega na stopniowym posuwaniu się do przodu. Jeśli jest rewolucją, to pełzającą. Lecz inteligentni poganie nie mają złudzeń. Widzą, że cesarz chce ni mniej, ni więcej przewrócić to, co najistotniejsze – rzymską tożsamość. Gra nie idzie o drobne zmiany i przystosowania. On jest niebezpiecznym i wszechwładnym nowatorem. W ostatnich wiekach cesarstwa będziemy słyszeli lament pisarzy, którym odbiera się teren działania: mity, bogów, prastary obyczaj.

Konstantyn osobiście otwiera sobór nicejski w 325 roku, sobór, którego waga może być porównana tylko z Vaticanum II. W mowie inauguracyjnej wielkie zadanie biskupów porównuje do swojego: renovatio mundi. Świat ma być odnowiony za sprawą wiary postępującej równym krokiem z postępami cesarstwa. On sam jest renovator, powołany do tego dzieła. Z podobną powagą dba o czystość doktryny, to znaczy – jesteśmy u samych początków kształtowania się nauki chrześcijańskiej – intuicyjnie (politycznie?) trzyma się stanowiska większościowego i reprezentowanego przez biskupów Italii. Trudno nam dziś wystawić sobie, jak wiele znaczyło jego poparcie dla systemu, który stał się ortodoksją.

Pasjonujące jest również pytanie, czy ten przebieg spraw był „nieuchronny”, czy też chrześcijaństwo Konstantynowe, przez zbieg okoliczności, mogło się stać tylko nawiasem w dziejach, zamkniętym przez inny kierunek, jaki przybrałyby wydarzenia. Na przykład Paul Veyne nie ma wątpliwości, że taka sytuacja mogła się przydarzyć, zależała od przypadków. Już za kolejnego następcy Juliana, który zyskał brzydkie miano Apostaty, senat i intelektualiści rzymscy mogli westchnąć z ulgą: skończył się cały zamęt, powracamy do starych, dobrych czasów. Chrześcijaństwo (pisze Veyne) mogłoby się stać „wielkim wydarzeniem, którego nie było”. Ale Julian, utopista, umiera po dwóch latach. Następnym faktem decydującym będzie bitwa stoczona 6 września 394 roku, w której Teodozjusz pokona germańskiego wodza Arbogasta. To drugi cud po bitwie przy Ponte Milvio. Cud, to znaczy wydarzenie historyczne niczym nieprzygotowane, które mogło się zdarzyć lub nie. Praktycznie to koniec pogaństwa, w każdym razie koniec oficjalnych prób powrotu. Okazuje się, że piękna logika dziejów, którą zaraził nas Hegel, odpowiada mechanizmom skromniejszym. Z jednej strony historycznej „zwyczajności”, powtarzaniom, rutynie, z drugiej faktom „cudownym”, które wszystko pchają na inny tor.

Jeszcze parę słów o dyskusjach wśród uczonych.

Jedna z nich dotyczy rozmyślań o religii prowadzonych co najmniej od oświecenia – ciągle żywego pytania, czym ona jest. Można bronić koncepcji, dziś już po prostu zdroworozsądkowej: religia nie jest pochodną jakichś bardziej elementarnych czynników, psychologicznych, społecznych; nie jest odpowiedzią na strach, na niewiedzę, na ucisk społeczny. Jest sui generis – podstawową daną antropologiczną. Odnosi się do ludzkiego daru „fabulacji religijnej”, tej, która zapewne stoi u początku wszelkich sztuk. To pogląd Eliadego, Kołakowskiego i Miłosza. Człowiek układa „fabuły”, może je również wyrażać w farbach, kamieniu, dźwiękach. Chrześcijaństwo nie byłoby tym, czym jest, gdyby nie spotkanie z filozofią – fabulacja religijna została skonfrontowana z kwestiami o charakterze poznawczym i porządkującym. Zamieszkały w niej byt i substancja, akt i potencja, istota i akcydens. Oraz hipostaza, transsubstancjacja, świadomość i nieświadomość, analiza i kontrola myślenia. Nie należy ironizować na temat arystotelizmu przejętego przez teologów. Bez niego nie byłoby europejskiej filozofii, a pewnie i europejskiej nauki. „Baśń religijna” spotkała się z innymi, równie wysokimi funkcjami umysłu. Jak się okazało, nie szkodząc im, a i sama nie ponosząc na tym szkody. Powstała całość wielowarstwowa, wieloosiowa, budująca się poprzez historię. Jeśli zgadzamy się na pojęcia cudu i arcydzieła – tutaj mają one najpełniejsze zastosowanie.

Inny problem to pytanie – dzisiaj nieoczekiwanie aktualne – o chrześcijańskie fundamenty Europy. Mniej czy bardziej jesteśmy co do tego przekonani. Wystarczy spojrzeć za siebie na dobrych piętnaście stuleci. Odpowiedź pozytywna się narzuca. Ale niektórzy historycy nie są tego zdania i to nie dlatego, że szukają fundamentów gdzie indziej. Odsuwają to pytanie – w przypadku żadnej cywilizacji nie da się wskazać na pewien element (choćby wielkiej wagi) i powiedzieć: oto jej korzeń. Cywilizacje, te ogromne organizmy, pozornie ukazują bezładny splot tysięcy czynników, pierwszo- i drugoplanowych, na wszelkich piętrach swojej budowli, dziesiątki wpływów przychodzących z zewnątrz, rzeczy zamierzonych i niezamierzonych, ciągi konsekwencji i chaos życia codziennego. Winkrustowane są w nie zapożyczenia, które w pewnych warunkach się przyjmują, a w innych nie. Buduje je bardziej pragmatyka niż wysokie zasady, bardziej to, co możliwe, niż to, co konieczne. Żaden z tych elementów nie może być wyłowiony i określony jako fundament.

Wedle tej koncepcji chrześcijaństwo mogło się nie przyjąć, jak roślina zbyt egzotyczna na ten grunt. Nawias mógł zostać zamknięty. Przyjęło się – i historia Europy rozwijała się odtąd razem z nim, w jego świetle i jego cieniu.

Nikt nie myśli przeczyć, że nasza historia jest kłębowiskiem najbardziej rozmaitych i często niewspółmiernych ze sobą cech. Lecz intelektualnie można je z grubsza uporządkować, wskazać pewien nurt, który nabiera siły; stopniowo opanowuje społeczeństwo, dyktuje mu wartości i zachowania. Staje się jego wizytówką, jego dumą, potencjałem energii i agresji. To racja, że żadna cywilizacja i żadna religia nie jest zbudowana na ideologii. Poglądy na świat konstruuje się najczęściej z elementów życia, które są ludziom najbliższe. Religia chrześcijańska jako fundament czy podstawowe zorientowanie, nakierowanie zachowań zgodnie z rozprzestrzenionymi (i kontrolowanymi) przekonaniami – nie da się porównać z innymi czynnikami, które współbudowały świat europejski.

Historyk analizuje, jak w określonym momencie cała ta architektura mogła się zachwiać pod wpływem kamaryli dworskiej i osobowości cesarza. Religia chrześcijańska nie zniknęłaby oczywiście, ale zmieniłaby charakter – zostałaby na poziomie, na którym rozpoczynała swoją drogę. Jako sekta, odłam religii żydowskiej, utrzymująca się dzięki niedużej liczbie gorliwych. Byłaby religią dla „wirtuozów”, jakimi byli pierwsi chrześcijanie, to znaczy dla ludzi żarliwych, kształtujących swoje życie na surowo przestrzeganym „naśladowaniu Chrystusa”. Jej szczęściem – i nieszczęściem – było dołączenie się do Kościoła mas „letnich”, których ewangelizacja była powierzchowna i częściowa lub którzy nawracali się przez konformizm. Jej szansą była osobowość Konstantyna Wielkiego – nieczęsto jednostka miała tyle do powiedzenia w dziejach. Może po raz pierwszy od Adama i Ewy, powiada historyk.

Wracając do IV stulecia: pod sam jego koniec wybucha pierwsza wojna religijna. Zderzenie dwóch sił, z których każda chciała ciągnąć cesarstwo w swoim kierunku. Trzeba skończyć z dwubiegunowością, z tym nie-wiadomo-co, chrześcijańskim na szczytach państwa, pogańskim w dołach, z podwójnością podatną na zamachy stanu i oddolny opór. Dokona tego Teodozjusz. Na półtora tysiąclecia utrwali się ideał organizmu państwowego zmierzającego do jednolitości, możliwie bez szczeliny, społeczeństwa kontrolowanego od strony świeckiej i religijnej. Wydaje się, że doprowadziło to do takich ukrytych z początku napięć, że gdy nastąpiła eksplozja – reformacja – zmiotła na dobre utopię jednego pasterza i jednej owczarni.

A teraz zdradzę coś na temat mojej książki, która również jest bardzo odległą i bardzo drobną konsekwencją czynu Konstantyna. Nie wiadomo, jak by się potoczyły losy cywilizacji, gdyby jego reforma okazała się nietrwała – ale nie ma wątpliwości, że nie istniałoby miasto, które stanowi wybrany przeze mnie temat. Owszem, byłby jakiś Rzym, utkany z resztek cesarskich budowli, z naniesionymi przez czas ruinami konstrukcji późniejszych władców; byłoby wiele kościołów nowej sekty, która dołączyła do tylu innych wiar świata starożytnego. Byłby obiekt dla archeologów i znawców różnych epok w historii architektury; zapewne istniałyby kościoły bardziej strojne od innych, ożywione arcydziełami, które turyści oglądają z entuzjazmu bądź z poczucia obowiązku. Ale nie byłoby na mapie punktu przyciągającego jak magnes, nie byłoby gęstej sieci tras pielgrzymkowych skupiających się przy Alpach. Nie byłoby miasta-syntezy, miasta-legendy, świętego miasta. Gdyby urząd papieża nie wykrystalizował się w wyniku Konstantynowego przywileju dla biskupa Rzymu, nie powstałaby ta tkanka miasta, rozległa i dość luźna, na wzgórzach i pomiędzy wzgórzami, w kępach zieleni; coraz bardziej zdobiona pałacami i willami kościelnych dostojników oraz ich rodzin, obrastającymi w kolekcje sztuki antycznej i nowszej. W świątyniach, być może, nie przejawiałaby się taka troska o to, by zachwycić i oszołomić pielgrzymów; może byłyby bliższe surowości męczenników, na których prochach zostały zbudowane, i mniej obrócone ku świeckiemu pięknu. Nie byłoby świętego monarchy i pokrytego złotem idola obnoszonego w sedia gestatoria. Być może chrześcijaństwo rozwinęłoby się inaczej, wymijając pułapki wszechwładzy, bardziej po ludzku, bardziej po chrześcijańsku.

Ale nie byłoby naszego Rzymu – otwartej księgi, w której zapisano wszystko, co w ciągu piętnastu stuleci zdarzyło się w Europie. Nie byłoby pewnie tej sztuki, tej muzyki, tej literatury.

Istotnie, ta księga leży przed nami. Chociaż jest otwarta i pochylają się nad nią niezliczone rzesze, nie znaczy to, że jest łatwa do czytania. Główną trudnością jest wielowarstwowość jej pisma, domagająca się wnikania w to, co schowane pod rzucającą się w oczy powierzchnią. Do tego służą przewodniki, ale znowu informacje są w nich tak wymieszane, że nie jest proste odkrycie ukrytych schodów prowadzących w głąb. Ta książka chce odtworzyć drogę pod prąd czasu. W sposób najzwyklejszy: zapraszając czytelnika na spacery po Rzymie.