Sport niepełnosprawnych dla fizjoterapeutów i terapeutów zajęciowych - ebook

AUTORZY

mgr Bożydar Abadżijew
Trener kadry narodowej w piłce siatkowej na siedząco, trener Wojewódzkiego Zrzeszenia Sportowego Niepełnosprawnych START Wrocław

dr Grzegorz Bednarczuk
Katedra Nauczania Ruchu, Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie; trener lekkiej atletyki

mgr Piotr Bęcki
Ortocentrum sp. z o.o.; zawodnik Kadry Narodowej w Pływaniu ON w latach 2003–2007

mgr inż. Iwona Ciok Inicjatorka dyscypliny World Para Dance Sport w Polsce (1994 r.); trenerka kadry narodowej; prezes i trenerka klubu Swing Duet; członek grupy ekspertów IPC/World Para Dance Sport; certyfikowany sędzia World Para Dance Sport

mgr Beata Dobak-Urbańska
Stowarzyszenie Sportowo-Rehabilitacyjne „Start” w Poznaniu, propagatorka bocci w Polsce, współorganizatorka krajowego systemu bocci

mgr Patrycja Anna Gepner
Paraolimpijka, wieloletnia członkini Kadry Narodowej; prezes Fundacji Rozwoju Parajeździectwa Centauri

dr hab. n. med. Wojciech Glinkowski
Centrum Doskonałości „TeleOrto” – Telediagnostyki i Leczenia Chorób i Obrażeń Narządu Ruchu; Zakład Informatyki Medycznej i Telemedycyny, Warszawski Uniwersytet Medyczny

dr David Howe
Paraolimpijczyk; kierownik katedry „Sport and Social Impact“ w Western University w Kanadzie; redaktor Routledge Book Series, Disability, Sport and Physical Activity Cultures oraz visiting profesor na Katholieke Universiteit Leuven w Belgii

mgr Weronika Jagodzińska
Fizjoterapeutka; zawodniczka klubu wioślarskiego AZS Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

mgr Piotr Jaroszewski Wielokrotny uczestnik IP w tenisie na wózkach, finalista drużynowych mistrzostw świata, dwukrotnie brązowy medalista w drużynowych mistrzostwach świata

mgr Małgorzata Kelm
Trenerka snowbordu, trenerka kadry narodowej; fizjoterapeutka; Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach

prof. dr hab. Andrzej Kosmol
Katedra Nauczania Ruchu, Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; trener klasy mistrzowskiej w pływaniu

dr Adam Królak
Trener klasy mistrzowskiej w tenisie; były trener kadry narodowej tenisa na wózkach; autor kilkunastu książek oraz ponad 300 artykułów metodyczno-szkoleniowych w czasopismach specjalistycznych

dr Anna Kuder
Pracownia Lingwistyki Migowej, Zakład Językoznawstwa Ogólnego i Migowego, Katedra Językoznawstwa Ogólnego, Migowego i Bałtystyki, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego

dr Stanisław Kuźmicki
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; trener judo

mgr Marta Kinga Łabęcka
Katedra Nauczania Ruchu, Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

mgr Elżbieta Madejska
Trenerka klasy mistrzowskiej w tenisie stołowym, trenerka polskiej kadry paraolimpijskiej i zaplecza kadry paraolimpijskiej Niemiec

mgr Ewelina Marcisz
Olimpijka; asystentka trenera kadry narodowej; trenerka biegów narciarskich w PSSON Start Białystok oraz UKS Ustrobna

mgr Piotr Marek
Instytut Sportu – Państwowy Instytut Badawczy; członek kadry narciarzy alpejskich osób niepełnosprawnych w latach 1995–2002; paraolimpijczyk z Nagano (1998 r.) oraz Salt Lake City (2002 r.)

dr hab. Jolanta Marszałek
Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; międzynarodowy klasyfikator w piłce siatkowej na siedząco i koszykówce na wózkach

prof. dr hab. Bartosz Molik
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; były trener warszawskiej drużyny koszykówki na wózkach, międzynarodowy klasyfikator w koszykówce na wózkach

dr hab. Natalia Morgulec-Adamowicz
Katedra Nauczania Ruchu, Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; fizjoterapeutka

mgr Bartłomiej Mróz
Paraolimpijczyk, prekursor parabadmintona w Polsce; trener BWF level 1; prezes Fundacji Bartłomieja Mroza

dr hab. Andrzej Myśliwiec
Instytut Fizjoterapii i Nauk o Zdrowiu, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach; Olimpiady Specjalne Polska

mgr Krystyna Nowacka Trenerka ds. organizacji szkolenia w Polskim Związku Kajakowym; fizjoterapeutka

mgr Agnieszka Magdalena Nowak
Katedra Nauczania Ruchu, Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; trenerka koszykówki

dr Tadeusz Nowicki
Trener szermierki i szermierki na wózkach; założyciel Integracyjnego Klubu Sportowego Warszawa

dr Anna Ogonowska-Słodownik
Katedra Nauczania Ruchu, Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; trenerka pływania

mgr Tomasz Pyciarz
Trener taekwondo, KS AZS w Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

dr hab. Izabela Rutkowska
Katedra Nauczania Ruchu, Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; trenerka lekkiej atletyki

dr Teresa Sadura-Sieklucka
Klinika Geriatrii, Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. Eleonory Reicher

mgr Agnieszka Schröder
Trenerka kadry narodowej seniorów i juniorów, kadry curlingu na wózkach; psycholog sportu, trener mentalny

dr Marta Sidaway
Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr Carla Filomena Silva
Adiunkt w School of Health Studies na Western University w Kanadzie; pracowała w Nottingham Trent University w Wielkiej Brytanii oraz w katedrze WF, Sportu, Fitnessu i Rekreacji Inkluzywnej w Instytucie Technologii w Tralee w Irlandii

dr Waldemar Skowroński
Katedra Nauczania Ruchu, Wydział Rehabilitacji, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; trener szermierki, hokeja halowego, wiceprezes Olimpiad Specjalnych Polska

dr hab. Joanna Sobiecka
Zakład Adaptowanej Aktywności Fizycznej i Sportu, Wydział Rehabilitacji Ruchowej, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie

mgr Joanna Śliwińska
Fizjoterapeutka, zawodniczka klubu wioślarskiego AZS Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

dr Rafał Tabęcki
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie; trener powerliftingu w Integracyjnym Klubie Sportowym Warszawa

mgr Renata Ujma
Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

dr hab. Maciej Wilski
Zakład Adaptowanej Aktywności Fizycznej, Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu

inż. Bartosz Zielski

Wielokrotny reprezentant Polski w rugby na wózkach, były trener zespołu klubowego, członek Zarządu Polskiego Związku Rugby na WózkachOD REDAKTORÓW NAUKOWYCH

Mija kilkanaście lat od ukazania się podręcznika Teoria i praktyka sportu niepełnosprawnych (2008 r.). Na przestrzeni ostatniej dekady następowały zmiany jakościowe, ilościowe i organizacyjne, które w świecie sportu niepełnosprawnych budziły z jednej strony podziw, z drugiej – kontrowersje. Coraz większy jego zasięg przyczynił się do dalszego rozwoju trzech największych światowych ruchów: Paralympic, Special Olympics i Deaflympics, ich powszechności i profesjonalizmu. Wiedza na temat możliwości osób z dysfunkcjami i podejścia do treningu poszerza się, a osiągnięcia sportowców niepełnosprawnych budzą szacunek i uznanie milionów ludzi na świecie, obserwujących co 4 lata zmagania na najwyższym olimpijskim poziomie. Podręcznik, który oddajemy do rąk czytelnika, to kompendium najnowszej wiedzy o dysfunkcjach, organizacji sportu, o szkoleniu, o nowoczesnych technologiach, o psychologii treningu, a także społecznych dylematach uczestnictwa osób niepełnosprawnych w sporcie. W klasyfikacji WHO (ICF 2001) uczestnictwo w życiu społecznym znajduje się na najwyższym poziomie drabiny odzwierciadlającej możliwości samorealizacji człowieka. Sport jest jedną z dróg jej osiągania.

Autorami podręcznika są doświadczeni specjaliści krajowi i zagraniczni. W tej grupie zwracamy szczególną uwagę na trenerów, którzy dzielą się z czytelnikiem wiedzą i umiejętnościami praktycznymi. Informacje o współzawodnictwie wraz z najnowszymi informacjami na temat klasyfikacji zawodników oraz specyfiki ich szkolenia, wskazań metodycznych w nauczaniu umiejętności technicznych są przekazywane przez praktyków i naukowców. Książka jest przeznaczona dla wszystkich zainteresowanych problematyką aktywności ruchowej osób niepełnosprawnych, zarówno w wymiarze terapeutycznym, sportu dla wszystkich, jak i sportu na najwyższym poziomie. Polecamy ją przede wszystkim studentom kierunku fizjoterapia i terapia zajęciowa. Fizjoterapeutom zawartość książki powinna pozwolić na przygotowanie się do Państwowego Egzaminu z Fizjoterapii (PEF), w zakresie związanym z aktywnością fizyczną osób z dysfunkcjami, a następnie, mamy nadzieję, będzie pomocna w codziennej praktyce rehabilitacyjnej. Trudno sobie wyobrazić kompleksowość podejścia do osób ze specjalnymi potrzebami przez terapeutów zajęciowych, nie uwzględniając aktywności fizycznej i jej pozytywnego wpływu na zdrowie i jakość życia. Nie trzeba dążyć do mistrzostwa, ale wykorzystanie wielu praktycznych rozwiązań zawartych w opracowaniu powinno pomóc w realizacji zajęć terapeutycznych. Książka powinna znaleźć się także w zestawie podstawowej literatury do egzaminu specjalizacyjnego dla lekarzy sportowych oraz specjalistów rehabilitacji medycznej. Wiele cennych informacji, a także przydatnych zaleceń znajdą tu instruktorzy i trenerzy pracujący na co dzień z osobami z niepełnosprawnością, nauczyciele wychowania fizycznego i specjalnego pracujący w szkołach integracyjnych i specjalnych, specjaliści adaptowanej aktywności fizycznej, animatorzy sportu niepełnosprawnych. Książka jest nie tylko o osobach z niepełnosprawnością, lecz także dla osób niepełnosprawnych. To również dobra pozycja dla osób, które widzą potrzebę poprawy własnej sprawności fizycznej oraz utylitarnych umiejętności ruchowych, a przez to podnoszenia na coraz wyższy poziom jakości swojego życia.

Książka w pewien sposób podsumowuje czas rozwoju polskiego i światowego ruchu sportowego niepełnosprawnych. Minęło 130 lat od powstania pierwszego klubu sportowego dla osób niesłyszących (1888 r. – Berlin, Niemcy, w Polsce 1922 r.) i zbliżamy się do 100 lat ruchu Deaflympics (1924 r. – Paryż, Francja, w Polsce 1927 r.). Ruch paraolimpijski to historia 70 lat (1948 r. – Stoke Mandeville, Anglia, w Polsce 1949 r.) połączona z 30-leciem utworzenia Międzynarodowego Komitetu Paraolimpijskiego (1989 r. – Bonn, Niemcy, PKPar w 1998 r.). Ponad 60 lat temu został zapoczątkowany ruch sportowy osób z niepełnosprawnością intelektualną (1960 r., Waszyngton, USA), a 50 lat temu zapoczątkowano światowy ruch Special Olimpics (1968 r., Chicago, USA, w Polsce 1985 r.).

Świadomość społeczeństwa oraz stosunek do osób z niepełnosprawnością jest różny w zależności od kraju, ale ulega ciągłym zmianom – od lekceważenia tych osób, przez życzliwą tolerancję, aż do ograniczonej akceptacji. Idea egalitaryzmu, przekonania, że wszyscy, niezależnie od stopnia sprawności, są równi w prawach osoby ludzkiej, odnosi się do najważniejszych zasad równości społecznej, tj. szacunku do człowieka, prawa do zaspokojenia podstawowych potrzeb oraz jednakowych szans dla wszystkich.

Do tych idei nawiązuje Ryszard Kapuściński (2006 r.): „… Każde społeczeństwo, które cechuje się niskim poziomem kultury, jest społeczeństwem, które nie rozumie, nie docenia, a nawet izoluje się od problemów ludzi niepełnosprawnych. Im wyżej rozwinięte społeczeństwo kulturowo, im w większym stopniu jest społeczeństwem obywatelskim, tym bardziej rozumie i wkłada większy wysiłek w proces integracji całego społeczeństwa. Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo ludzi zintegrowanych, które nie wprowadza żadnych podziałów. Społeczeństwo obywatelskie uznaje, że każdy człowiek jest dla niego bezcenną wartością. Ma więc obowiązek stworzenia dla każdego człowieka warunków do jego pełnego rozwoju i poczucia obywatelskości. Obowiązek ten należy nazwać obowiązkiem podstawowym, który powoduje, że każdy obywatel danego społeczeństwa czuje się odpowiedzialnym nie tylko za niesienie pomocy innym, ale czuje się uprawnionym do otrzymywania pomocy od innych. Stosunek instytucji państwowych do inicjatywy integracji i rzeczywiste jej poparcie jest swoistym papierkiem lakmusowym wprowadzania w życie zasad demokracji. Organizacje, które się tym zajmują, zasługują na najwyższe uznanie i na najwyższe poparcie u obywateli i instytucji. Działania podejmowane przez stowarzyszenia (...), które działają w sferze kultury fizycznej i sportu, jest praktykowaniem najbardziej humanitarnego aspektu demokracji. Jedną z takich dróg wykorzystania możliwości tkwiących w każdym człowieku jest szeroko rozumiana aktywizacja ruchowa przez sport, rekreację i turystykę”.

Świat sportu niepełnosprawnych przełamuje bariery sprawności i niepełnosprawności i nie wymaga akceptacji, gdyż jest coraz bliżej społeczeństwa obywatelskiego.

Andrzej Kosmol

Bartosz Molik

Natalia Morgulec-AdamowiczWYKAZ SKRÓTÓW

AAI atlanto-axial instability, niestabilność stawu szczytowo-obrotowego

AAIDD American Association on Intellectual and Developmental Disabilities, Amerykańskie Stowarzyszenie Niepełnosprawności Intelektualnej i Rozwojowej

ACE arm crank ergometer, ergometr ręczny

ACSM American College of Sports Medicine, Amerykański Instytut Medycyny Sportowej

ADL activity of daily living, czynności życia codziennego

AF aktywność fizyczna

APA adapted physical activity, adaptowana aktywność fizyczna

APA American Psychiatric Association, Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne

AR aktywna rehabilitacja

ARA American Rheumatism Association, Amerykańskie Towarzystwo Reumatologiczne

BIAP Bureau International d’Audiophonologie, Międzynarodowe Biuro Audiofonologii

BISFed Boccia International Sports Federation, Międzynarodowa Federacja Sportowa Bocci

BWF Badminton World Federation, Światowa Federacja Badmintona

CIAD Commission for Inclusion of Athletes with a Disability, Komitet Integracji Zawodników Niepełnosprawnych

CISS Comité International des Sports des Sourds, Międzynarodowy Komitet Sportowy Niesłyszących

CODA children of deaf adults, słyszące dzieci głuchych rodziców

CPISRA Cerebral Palsy International Sports and Recreation Association, Międzynarodowa Organizacja Sportu i Rekreacji Osób z Porażeniem Mózgowym

CRP C-reactive protein, białko C-reaktywne

DAI diffuse axonal injury, rozlane uszkodzenie aksonów

DVI diffuse vascular injury, rozlane uszkodzenie naczyniowe

DW dysfunkcja wzroku

EAFF European Amputee Football Federation, Europejska Federacja Amp Futbolu

ECA European Canoe Association, Europejskie Stowarzyszenie Kajakowe

EDSO European Deaf Sport Organization, Europejska Organizacja Sportu Głuchych

EKPar Europejski Komitet Paraolimpijski

ELIOS Europejskie Letnie Igrzyska Olimpiad Specjalnych

EPC European Paralympic Committee, Europejski Komitet Paraolimpijski

FAR Fundacja Aktywnej Rehabilitacji

FEI Fédération Équestre Internationale, Międzynarodowa Federacja Jeździecka

FES functional electrical stimulation, czynnościowa stymulacja elektryczna

FIBA Fédération Internationale de Basketball, Międzynarodowa Federacja Koszykówki

FIFA International Federation of Association Football, Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej

FINA Fédération Internationale de Natation, Światowa Federacja Pływania

FISA Fédération Internationale des Sociétés d’Aviron, Zawody Międzynarodowej Federacji Wioślarskiej

FIVB Fédération Internationale de Volleyball, Międzynarodowa Federacja Piłki Siatkowej

FM fascial manipulation, manipulacja powięzi

GMFCS Gross Motor Function Classification System, system klasyfikacji funkcji motoryki dużej

HR heart rate, częstość skurczów serca

HRR heart rate reserve, różnica między maksymalną i spoczynkową częstością skurczów serca

IAAF International Association of Athletics Federations, Światowa Organizacja Lekkoatletyki

IAFF International Amputee Football Federation, Międzynarodowa Federacja Amp Futbolu

IBSA International Blind Sports Association, Międzynarodowe Stowarzyszenie Sportów Niewidomych

ICC International Coordinating Committee of World Sports Organizations for the Disabled, Międzynarodowy Komitet Koordynacyjny Światowych Organizacji Sportowych dla Niepełnosprawnych

ICD Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób

ICEWH International Committee Electric Wheelchair Hockey, Międzynarodowy Komitet Hokeja na Wózkach

ICF International Canoe Federation, Międzynarodowa Federacja Kajakowa

ICF International Classification of Functioning, Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Niepełnosprawności

ICSC International Committee of Silent Chess, Międzynarodowy Komitet Szachistów Niesłyszących

IHF International Handball Federation, Międzynarodowa Federacja Piłki Ręcznej

IIHF International Ice Hockey Federation, Międzynarodowa Federacja Hokeja na Lodzie

IJF International Judo Federation, Międzynarodowa Federacja Judo

IKS-AWF Integracyjny Klub Sportowy AWF

IM intentional misrepresentation of abilities, intencyjne pomniejszanie swoich zdolności

IMZ idiopatyczne miopatie zapalne

INAS-FID International Sports Federation for Persons with Intellectual Disability, Międzynarodowa Federacja Sportu Niepełnosprawnych Intelektualnie

IO igrzyska olimpijskie

IOC International Olympic Committee, Międzynarodowy Komitet Olimpijski

IOSD International Organisations of Sport for the Disabled, Międzynarodowe Organizacje Sportu Niepełnosprawnych

IP igrzyska paraolimpijskie

ISMGF International Stoke Mandeville Games Federation, Międzynarodowa Federacja Igrzysk Stoke Mandeville

ISMWSF International Stoke Mandeville Wheelchair Sports Federation, Międzynarodowa Federacja Sportów na Wózkach Stoke Mandeville

ISOD International Sport Organization for the Disabled, Międzynarodowa Organizacja Sportu Niepełnosprawnych

ISSF International Shooting Sport Federation, Międzynarodowa Federacja Strzelectwa Sportowego

ITF International Tennis Federation, Międzynarodowa Federacja Tenisowa

ITTF International Table Tennis Federation, Międzynarodowa Federacja Tenisa Stołowego

IVF International Va’a Fedaration, Międzynarodowa Federacja Va’a

IWAS International Wheelchair and Amputee Sports Federation, Międzynarodowa Federacja Sportów na Wózkach i Amputowanych

IWBF International Wheelchair Basketball Federation, Międzynarodowa Federacja Koszykówki na Wózkach

IWRF International Wheelchair Rugby Federation, Międzynarodowa Federacja Rugby na Wózkach

IWTF International Wheelchair Tennis Federation, Międzynarodowa Federacja Tenisa na Wózkach

KnW koszykówka na wózkach

LA lekkoatletyka

LW Locomotor Winter (oznaczenie klas startowych w sportach zimowych)

ŁZS łuszczycowe zapalenie stawów

MATP Motor Activity Training Program, Program Treningu Aktywności Motorycznej

MCI Międzynarodowe Ciche Igrzyska

ME mistrzostwa Europy

MENiS Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

MIC minimal impairment criteria, minimalny stopień niepełnosprawności

MKOl Międzynarodowy Komitet Olimpijski

MKPar Międzynarodowy Komitet Paraolimpijski

MMT manual muscle testing, ocena siły mięśniowej

MP mistrzostwa Polski

MPD mózgowe porażenie dziecięce

MŚ mistrzostwa świata

NFB National Federation for the Blind, Narodowa Federacja Niewidomych

NFWT National Foundation of Wheelchair Tennis, Narodowa Fundacja Tenisa na Wózkach

NGO non-government organization, organizacja pozarządowa

NI niepełnosprawność intelektualna

NKPar Narodowy Komitet Paraolimpijski

OB odczyn Biernackiego

ON osoba niepełnosprawna

OP osoba pełnosprawna

OPSOS Oficjalne Przepisy Sportowe Olimpiad Specjalnych

OS Olimpiady Specjalne

OUN ośrodkowy układ nerwowy

OzN osoba z niepełnosprawnością

PAR-Q Physical Activity Readness Questionnaire, Kwestionariusz Gotowości do Aktywności Fizycznej

PEF Państwowy Egzamin Fizjoterapeutyczny

PFRON Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

PFSN Polska Federacja Sportu Niesłyszących

PJM polski język migowy

PKOl Polski Komitet Olimpijski

PKPar Polski Komitet Paraolimpijski

PLRnW Polska Liga Rugby na Wózkach

PNF proprioceptive neuromuscular facilitation, proprioceptywne nerwowo-mięśniowe torowanie ruchu

PSnS piłka siatkowa na siedząco

PTSS „Sprawni-Razem” Polskie Towarzystwo Społeczno-Sportowe „Sprawni-Razem”

PZG Polski Związek Głuchych

PZJ Polski Związek Jeździecki

PZKaj Polski Związek Kajakowy

PZŁucz Polski Związek Łuczniczy

PZRnW Polski Związek Rugby na Wózkach

PZSG Polski Związek Sportowy Głuchoniemych

PZSN „Start” Polski Związek Sportu Niepełnosprawnych „Start”

PZT Polski Związek Tenisowy

PZTS Polski Związek Tenisa Stołowego

PZŻ Polski Związek Żeglarski

RnW rugby na wózkach

RZS reumatoidalne zapalenie stawów

SARA scale for the assessment and rating of ataxia, ocena koordynacji za pomocą testów funkcjonalnych

SJM system językowo-migowy; język migany

SKFSiT „Cross” Stowarzyszenie Kultury Fizycznej Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących „Cross”

SLA sclerosis lateralis amyotrophica, stwardnienie zanikowe boczne

SM sclerosis multiplex, stwardnienie rozsiane

SN sport niepełnosprawnych

SOI Special Olympics Inc., Olimpiady Specjalne

SP sport pełnosprawnych

TIA transient ischemic attack, przemijający napad niedokrwienny

TRU toczeń rumieniowaty układowy

TTM technika tkanek miękkich

UCI Union Cycliste Internationale, Międzynarodowa Unia Kolarska

UKFiT Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki

URK uszkodzenie rdzenia kręgowego

USOC United States Olympic Committee, Amerykański Komitet Olimpijski

USOPC United States Olympic and Paralympic Committee, Amerykański Komitet Olimpijski i Paraolimpijski

VO₂R oxygen uptake reserve, różnica między szczytowym i spoczynkowym pochłanianiem tlenu

WA World Archery Federation, Światowa Federacja Łucznicza

WAFF The World Amputee Football Federation, Światowa Federacja Amp Futbolu

WCR wheelchair roller system, wózkowy system rolkowy

WCT wheelchair treadmill, bieżnia mechaniczna

WERG wheelchair ergometer, stacjonarny ergometr wózkowy

WHO World Health Organization, Światowa Organizacja Zdrowia

WOVD World Organisation Volleyball for Disabled, Światowa Organizacja Siatkówki dla Niepełnosprawnych

WPV World ParaVolley

WSF World Snowboard Federation, Światowa Federacja Snowboardu

WTF World Taekwondo Federation, Światowa Federacja Taekwondo

ZD zespół Downa

ZKF „Olimp” Związek Kultury Fizycznej „Olimp”

ZSM zapalenie skórno-mięśniowe

ZSSP „Start” Zrzeszenie Sportowe Spółdzielczości Pracy „Start”

ZWM zapalenie wielomięśniowe

ZZSK zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupaWPROWADZENIE – AKTYWNOŚĆ SPORTOWA W TERAPII I PROFILAKTYCE
BARTOSZ MOLIK

Słowa-klucze ważne dla fizjoterapeutów we współczesnym sporcie niepełnosprawnych i będące kanonami ich pracy to ruch, funkcja, kontynuacja i fizjoprofilaktyka.

Sport niepełnosprawnych (SN) charakteryzuje się dużą dynamiką rozwoju. Jego początki były ukierunkowane głównie na kontynuację procesu rehabilitacji szpitalnej i ambulatoryjnej pacjentów. Podkreślano, że SN (wówczas sport inwalidów) to ostatni etap rehabilitacji, a jego głównym celem jest cel leczniczy. Podkreślane sformułowanie „rehabilitacja poprzez sport” jest wciąż zasadniczym zadaniem, jakie stoi przed specjalistami pracującymi na rzecz SN, w tym fizjoterapeutów oraz terapeutów zajęciowych. Jednakże współczesne oczekiwania społeczeństwa, coraz większa popularność i promocja aktywności sportowej na wysokim poziomie, włączanie do aktywności kolejnych grup niepełnosprawności (już nie tylko osoby poruszające się na wózkach czy z amputacjami), rozwój technologii i medycyny, coraz szersza oferta i dostępność zajęć rekreacyjnych, a także większe potrzeby i świadomość aktywnego spędzania czasu wolnego przez osoby z niepełnosprawnościami sprawiły, że SN ewoluował w kierunku sportu amatorskiego, powszechnego. Z kolei wzrastający poziom rywalizacji sportowej, rozrastający się system zawodów sportowych i większe możliwości uczestnictwa w sporcie, włączanie do zawodów w sporcie paraolimpijskim osób o coraz większych możliwościach funkcjonalnych (tzw. minimum niepełnosprawności), zainteresowanie ze strony mediów i sponsorów, a także wyrównywanie uczestnictwa w sporcie osób pełnosprawnych i z niepełnosprawnością były czynnikami, które wprowadziły SN na poziom sportu wyczynowego, profesjonalnego.

Związki terapii ze SN, „rehabilitacja poprzez sport” – sport powszechny – sport wyczynowy (ryc. poniżej), wskazują na zależności charakterystyczne dla sportu pełnosprawnych. Dwa pierwsze poziomy ukierunkowane są na działania prozdrowotne i to w nich ogromną rolę odgrywają terapeuci wykorzystujący w swojej pracy ruch. Z kolei sport wyczynowy, przeznaczony dla nielicznej grupy osób z niepełnosprawnością (OzN), to obszar, w którym nadrzędną rolę odgrywają instruktorzy i trenerzy, posiadający specjalistyczną wiedzę dotyczącą treningu sportowego.

RYCINA 1.
Związki terapii przez ruch ze sportem niepełnosprawnych.

Na poziomie terapeutycznej roli SN warto podkreślić, że został on umieszczony jako nierozłączny element kinezyterapii i zgodnie z opracowaną systematyką jest jej ostatnim etapem (Weiss, Zembaty 1983). Nie sposób podważyć tego, że osoba z przewlekłą dysfunkcją (orzeczeniem niepełnosprawności) powinna po zakończeniu procesu fizjoterapii klinicznej i ambulatoryjnej kontynuować ćwiczenia w celu poprawy lub utrzymania stanu zdrowia. Z doświadczenia wiadomo, że często pacjenci po opuszczeniu ośrodka zdrowia tracą motywację do realizacji wytycznych wskazanych przez specjalistów. Zdarza się, że nie potrafią odtworzyć ćwiczeń wskazanych przez terapeutów, ćwiczenia stają się dla nich monotonne, jak również nie mają możliwości realizacji systematycznych ćwiczeń terapeutycznych. Już w latach czterdziestych XX w. za sprawą sir Ludwiga Guttmanna, a w kolejnych dekadach w najnowocześniejszych ośrodkach rehabilitacyjnych, formy SN zaczęły być wdrażane jeszcze podczas pobytu pacjenta w ośrodku zdrowia. Ma to na celu uświadomienie pacjentom/klientom, jak ważne dla zdrowia jest podejmowanie regularnej aktywności fizycznej, a także korzyści, jakie osiągają dzięki możliwości czynnego uczestnictwa w sporcie. Jak pisał Zembaty o ruchu:

Zaszczepienie „bakcyla” ruchu, udowodnienie, że jego uprawianie jest możliwe, wskazanie tych możliwości to główny cel tej formy aktywności ruchowej.

Warto się zastanowić, jak wpływa sport na życie OzN. Sformułowanie, że ruch jest lekarstwem, powinno być najlepszą rekomendacją do podejmowania systematycznych zajęć opartych na aktywności fizycznej. Kontrolowane, celowe i dobrze przygotowane zajęcia sportowe korzystnie wpływają na organizm OzN, niezależnie od rodzaju dysfunkcji. Poza korzyściami zdrowotnymi warto podkreślić aspekt ekonomiczny SN. W literaturze pojawiało się wiele doniesień podkreślających, że sportowcy z niepełnosprawnością mają mniejsze problemy ze zdrowiem (rzadziej trafiają do szpitala) oraz częściej podejmują pracę zarobkową w relacji do osób niepełnosprawnych (ON) prowadzących sedentarny tryb życia. Ruch, kluczowy element SN, odgrywa zatem rolę działań profilaktycznych i fizjoprofilaktycznych. A specjaliści fizjoterapii i terapii zajęciowej zobowiązani są do przekazywania swoim pacjentom informacji i wskazówek dotyczących dalszego kierunku postępowania w procesie usprawniania. Terapeuci nie mają na ogół dostatecznych umiejętności, aby realizować specjalistyczne zajęcia na poziomie sportu wyczynowego, chyba że nabyli doświadczenia związane z metodyką treningu wybranego sportu. Jednakże obie wymienione wyżej grupy zawodowe mogłyby wykorzystać swoje umiejętności pozwalające na realizację zajęć sportowych na poziomie sportu powszechnego (poziom rekreacyjny), koncentrującego się na prozdrowotnych aspektach treningu. W rzeczywistości wielu terapeutów nie ma możliwości realizacji zajęć sportowych z ON, ponieważ pracują zazwyczaj w różnych ośrodkach opieki zdrowotnej. Powinni jednak być źródłem informacji wskazującym pacjentom drogę dalszego postępowania, wskazywać możliwości uczestnictwa w wybranych i zalecanych przez specjalistów rodzajach aktywności fizycznych. Skierowanie pacjenta do odpowiedniego klubu, ośrodka, organizacji czy specjalisty powinno być standardem pracy terapeutów. Niestety, jak wynika z badań, dla OzN źródłem informacji dotyczących możliwości podejmowania treningu są znajomi, przyjaciele, rodzina, internet, a nie fizjoterapeuci i terapeuci zajęciowi . A to właśnie grupa terapeutów wraz z zespołem lekarzy i pielęgniarek powinni wspierać OzN i zaplanować dla niej szeroko pojęty proces rehabilitacji, uwzględniając wskazania i przeciwwskazania, a także zainteresowania i możliwości funkcjonalne OzN.

Kompetencje fizjoterapeutów sformułowano w ustawie z dnia 25 września 2015 r. o zawodzie fizjoterapeuty (Dz.U. 2015, poz. 1994):

Wykonywanie zawodu fizjoterapeuty polega na udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w szczególności na:

1) diagnostyce funkcjonalnej pacjenta; (…)

8) prowadzeniu działalności fizjoprofilaktycznej, polegającej na popularyzowaniu zachowań prozdrowotnych oraz kształtowaniu i podtrzymywaniu sprawności i wydolności osób w różnym wieku w celu zapobiegania niepełnosprawności; (…)

10) nauczaniu pacjentów mechanizmów kompensacyjnych i adaptacji do zmienionego potencjału funkcji ciała i aktywności.

Wskazane działania są dokładnie realizowane podczas zajęć sportowych z OzN, w szczególności na dwóch pierwszych poziomach, tj. „rehabilitacji poprzez sport” oraz sportu powszechnego.

Drugi obszar działania fizjoterapeutów jest związany ze sportem paraolimpijskim. Ze względu na bardzo wysoki poziom sportowy, specjalistyczny trening, wprowadzanie nowych metod treningowych, fizjoterapeuci na ogół nie są wystarczająco przygotowani do realizacji działań z elitarnymi sportowcami. Na tym poziomie coraz istotniejsza wydaje się rola fizjoterapeutów stanowiących zespół opieki medycznej, wprowadzających najnowsze metody oddziaływania wykorzystywane w fizjoterapii w sporcie, w tym specjalistyczne programy profilaktyki urazów, trening wzmacniający siłę mięśniową oraz działania związane z odnową biologiczną i odpoczynkiem sportowca. Rola fizjoterapeutów, poza wprowadzaniem najróżniejszych metod odnowy biologicznej, rekonwalescencji, koncentruje się również na zapobieganiu przeciążeniom oraz urazom sportowym, które są dość powszechne szczególnie we współczesnym sporcie paraolimpijskim.

Osobnym zadaniem fizjoterapeutów oraz terapeutów zajęciowych w ruchu paraolimpijskim jest klasyfikacja zawodników z niepełnosprawnością. Od lat dziewięćdziesiątych XX w. obie grupy zawodowe kreują kierunki rozwoju klasyfikacji przez zmianę systemów klasyfikacji medycznej, preferowanej przez lekarzy medycyny, na systemy klasyfikacji funkcjonalnej, specyficzne dla wybranych dyscyplin. Zmiana polegająca na zastąpieniu lub uzupełnieniu diagnostyki medycznej diagnostyką funkcjonalną pozwoliła nie tylko na analizę funkcji ważnych dla wybranej aktywności sportowej. Przede wszystkim umożliwiła ograniczenie nadmiernej liczby klas sportowych. Dla przykładu, osoby z uszkodzeniem rdzenia kręgowego w odcinku lędźwiowym, przepukliną oponowo-rdzeniową i obustronną amputacją powyżej stawu kolanowego należały, zgodnie z klasyfikacją medyczną, do różnych klas sportowych. Z kolei ocena możliwości funkcjonalnych pozwoliła na włączenie tych trzech grup niepełnoprawności do jednej klasy. Stąd umiejętność definiowania i oceny funkcji OzN w danej dyscyplinie, będąca częścią pracy zawodowej terapeutów, pozwoliła na wprowadzenie skuteczniejszych metod klasyfikacji zawodników.

Wśród kluczowych słów: ruch, funkcja, kontynuacja i fizjoprofilaktyka warto podkreślić, że ruch, nierozłączny dla SN, jest traktowany jako lekarstwo, skutecznie oddziałujące na pacjentów. Słowo funkcja przywodzi na myśl ocenę i diagnostykę możliwości funkcjonalnych, które są nieodłącznym elementem stosowanym przez terapeutów, zarówno w procesie klasyfikacji OzN, jak i w pracy ze sportowcem z niepełnosprawnością. Z kolei kontynuacja przypomina nam, iż SN jest kolejnym etapem procesu rehabilitacji, fizjoterapii, terapii zajęciowej. Stwarza możliwość powrotu do życia społecznego i zawodowego, reintegracji, wpływając korzystnie na jakość życia. Fizjoprofilaktyka jest zasadniczym oddziaływaniem wykorzystywanym w SN. Zapobieganie ryzyku powstawania urazów, dodatkowych schorzeń, ograniczenia możliwości funkcjonalnych i pogarszania stanu zdrowia wydaje się podstawą wszelkich działań profilaktycznych. Terapeuci powinni zapamiętać te cztery słowa: ruch, funkcja, kontynuacja i fizjoprofilaktyka na całe swoje zawodowe życie, by wspierać OzN w ich aktywizacji ruchowej dla zdrowia.

Piśmiennictwo

1. Ustawa z dnia 25 września 2015 r. o zawodzie fizjoterapeuty (Dz.U. 2015, poz. 1994).

2. Weiss M., Zembaty A. (red.): Fizjoterapia dla medycznych studiów zawodowych – wydział fizjoterapii. PZWL, Warszawa 1983.PRZYPISY

Słynne słowa Irvinga Kinga Jordana wygłoszone w 1988 r. podczas fali protestów pod wspólnym hasłem „Deaf president now!” (Głuchy rektor teraz!), odbywających się na Uniwersytecie Gallaudeta w Waszyngtonie – jedynej na świecie uczelni, gdzie wykładowym językiem jest język migowy, w tym przypadku ASL (American Sign Language – amerykański język migowy) – jako reakcja na wybór kolejnego słyszącego rektora tej uczelni (więcej informacji: https://www.gallaudet.edu/about/history-and-traditions/deaf-president-now) (tłumaczenie własne).

https://www.pzg.org.pl.

http://www.isg.org.pl/.

http://www.niepelnosprawni.gov.pl/p,91,polska-rada-jezyka-migowego.

Pogłębioną analizę różnorakich zagadnień związanych ze społeczno-kulturową tożsamością osób Głuchych można znaleźć w: Woźnicka E. (red.): Tożsamość społeczno-kulturowa Głuchych. Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki, Łódź 2007.

Amerykański językoznawca Eric Lenneberg wysunął w latach sześćdziesiątych XX w. hipotezę okresu krytycznego rozwoju języka. Wedle tej hipotezy przyswajanie języka następuje w określonym przedziale czasowym, który kończy się wraz z początkiem okresu dojrzewania (około 12. roku życia). Jeżeli kontakt z językiem następuje po upływie okresu krytycznego, język nie będzie przyswojony jak język ojczysty, niezależnie od wysiłku, motywacji, czy czasu poświęconego na naukę.

Na tej obserwacji opiera się metoda komunikacji ze słyszącym niemowlęciem w okresie przedwerbalnym przy wykorzystaniu znaków języka migowego. Metoda ta, nazwana Sign2Baby, ma swoje korzenie w krajach anglojęzycznych: USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii i jest tam z sukcesem wykorzystywane w komunikacji z niemowlętami i w edukacji przedszkolnej od lat osiemdziesiątych XX w. Na grunt polski zaadaptowana przez Danutę Mikulską pod nazwą Bobomigi (Mikulska 2014).

https://www.ethnologue.com/subgroups/deaf-community-sign-language, dostęp: 8.11.2020.

https://www.wfdeaf.org.

http://stpjm.org.pl.

https://tlumaczemigowi.pl/?fbclid=IwAR1qg_eaq5pFxiQkOoxvza-ff1ta6CQZGhpUyfPqgK7l88ucHoobmiaFNWY.

https://migam.org/pl/dostępność-plus.

http://www.tegnsprog.dk.

http://nzsl.vuw.ac.nz.

http://www.slownikpjm.uw.edu.pl.

https://www.korpuspjm.uw.edu.pl.

ACE (arm crank ergometer) – ergometr ręczny.

WERG (wheelchair ergometer) – stacjonarny ergometr wózkowy.

WCT (wheelchair treadmill) – bieżnia mechaniczna.

WCR (wheelchair roller system) – wózkowy system rolkowy.