Sport w polskim kinie 1944-1989 - ebook

Przypisy

- By posłużyć się reprezentatywną ilustracją, sportowym motywem jest dla mnie na przykład radiowa transmisja meczu bokserskiego w Nożu w wodzie (1961) Romana Polańskiego, ale nie jest nim już samo żeglowanie jachtem po mazurskich jeziorach przez trójkę bohaterów. W swych rozważaniach pomijam też te formy fizycznej aktywności, które niekiedy bywają ze sportem kojarzone, a w istocie są czymś zgoła innym. Dotyczy to m.in. sztuk walki – jednej z nich Janusz Kijowski nadał w swym filmie metaforyczne znaczenie: „Kung-fu znaczy tyle, co samoobrona. Natomiast w pojęciu głębszym jest to pewna filozofia życia, nie walki, jak dżudo czy karate” (cyt. za: M. Hendrykowska, Kronika kinematografii polskiej 1895-1997, Poznań: Ars Nova 1999, s. 373). Powyższa wypowiedź reżysera, który zaznaczył różnicę między popularną dzięki Bruce’owi Lee sztuką walki a dyscyplinami olimpijskimi, potwierdza słuszność mojego wyboru – o Kung-fu (1980) z Fronczewskim, Olbrychskim i Sewerynem w kontekście filmowych motywów sportowych nie piszę w ogóle.

- Por. S. Greenblatt, W stronę poetyki kultury, przeł. M. Lorek, w: tegoż, Poetyka kulturowa. Pisma wybrane, red. i wstęp K. Kujawińska-Courtney, Kraków: Universitas 2006, s. 40.

- Por. K. Kujawińska-Courtney, Wprowadzenie. Stephen Greenblatt i poetyka kulturowa/nowy historycyzm, w: S. Greenblatt, Poetyka kulturowa, dz. cyt., s. XI.

- Tamże, s. IX-X.

- Por. D. Heck, Wokół nowego historycyzmu, „Pamiętnik Literacki” 1997, nr 2, s. 106.

- Por. K. Kujawińska-Courtney, Wprowadzenie..., dz. cyt., s. XIV, przypis 15.

- S. Greenblatt, Szekspir i egzorcyści, przeł. K. Kwapisz Williams, Ł. Romanowski, A. Szwach, A. Wilson, w: tegoż, Poetyka kulturowa..., dz. cyt., s. 67.

- Por. S. Greenblatt, Rezonans i zachwyt, przeł. J. Margański, w: Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. A. Burzyńska, M. P. Markowski, Kraków: Znak 2006, s. 575.

- Zob. K. Kujawińska-Courtney, Wprowadzenie..., dz. cyt., s. XXVI-XXVII.

- Por. tamże, s. XXVI.

- R. Selden, A Reader’s Guide to Contemporary Literary Theory, Lexington: University Press of Kentucky 1989. Cyt. za: K. Kujawińska-Courtney, Wprowadzenie..., dz. cyt., s. XXVI.

- Cyt. za: tamże, s. XXVI-XXVII.

- Por. A. Burzyńska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Kraków: Znak 2006, s. 510.

- Cyt. za: D. Heck, Wokół nowego historycyzmu..., dz. cyt., s. 103, przypis 37.

- H. White, Tekst historiograficzny jako artefakt literacki, w: Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska, M. Wilczyński, przeł. M. Wilczyński, Kraków: Universitas 1999, s. 90.

- Por. tamże, s. 83-84 i 93-100.

- S. Greenblatt, Kultura, przeł. A. Rajca-Salata, w: tegoż, Poetyka kulturowa..., dz. cyt., s. 148.

- I. Kurz, „Ludzie jak żywi”: historiofotia i historioterapia, w: Film i historia. Antologia, red. I. Kurz, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2008, s. 15.

- Tamże, s. 8-9.

- Por. J. M. Godzimirski, Antropologiczna lektura dzieła filmowego, w: Sztuka na wysokości oczu. Film i antropologia, red. Z. Benedyktowicz, D. Palczewska, T. Rutkowska, Warszawa: Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki 1991, s. 227.

- M. Hendrykowski, Film jako źródło historyczne, Poznań: Ars Nova 2000, s. 45.

- D. Skotarczak, Obraz społeczeństwa PRL w komedii filmowej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 2004.

- I. Kurz, Twarze w tłumie. Wizerunki bohaterów wyobraźni zbiorowej w kulturze polskiej lat 1955-1969, Izabelin: Świat Literacki 2005.

- K. Kornacki, Kino polskie wobec katolicyzmu (1945-1970), Gdańsk: słowo/obraz terytoria 2004.

- P. Zwierzchowski, Pęknięty monolit. Konteksty polskiego kina socrealistycznego, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego 2005; tenże, Zapomniani bohaterowie. O bohaterach filmowych polskiego socrealizmu, Warszawa: Trio 2000.

- Por. T. Lubelski, Historia kina polskiego. Twórcy, filmy, konteksty, Katowice: Videograf II 2009, s. 13.

- K. Klejsa, E. Nurczyńska-Fidelsa, Słowo wstępne, w: Kino polskie: Reinterpretacje. Historia – ideologia – polityka, red. K. Klejsa, E. Nurczyńska-Fidelska, Kraków: Rabid 2008, s. 11.

- Z powodów stylistycznych nazwy „PRL” używam niekiedy w odniesieniu do całego okresu 1944-1989, a nie tylko od 1952 roku. Na temat sporów o nazewnictwo okresu 1944-1989 zob. Historycy o badaniach dziejów Polski Ludowej. Ankieta. Polska 1944/5-1989. Studia i materiały 8, red. T. Szarota i in., Warszawa: Instytut Historii PAN 2008.

- A. Misiak, Kinematograf kontrolowany. Cenzura filmowa w kraju socjalistycznym i demokratycznym (PRL i USA). Analiza socjologiczna, Kraków: Universitas 2006, s. 47.

- E. Zajiček, Poza ekranem. Kinematografia polska 1918-1991, Warszawa: Filmoteka Narodowa, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1992, s. 6.

- Za zwrócenie uwagi na tę kwestię dziękuję prof. Mariuszowi Czubajowi.

- K. Klejsa, Filmowe oblicza kontestacji. Kino Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej wobec kultury protestu przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, Warszawa: Trio 2008.

- Por. tamże, s. 21-22.

- P. Zwierzchowski, Spektakl i ideologia. Szkice o filmowych wyobrażeniach śmierci heroicznej, Kraków: Rabid 2006.

- Por. I. Kurz, „Ludzie jak żywi”..., dz. cyt., s. 9.

- P. Sitkiewicz, Małe wielkie kino. Film animowany od narodzin do końca okresu klasycznego, Gdańsk: słowo/obraz terytoria 2009, s. 8.

- J. Preizner, PRL w obiektywie studentów łódzkiej Filmówki w latach 1949-1960, Kraków: Rabid 2007, s. 11-12.

- Zob. A. Pasko, Sport wyczynowy w polityce państwa. 1944-1989, Kraków: Avalon 2012, s. 11-14.

- J. Mosz, Sfilmować ruch. Sport w filmie krótkometrażowym, Warszawa: Wydawnictwo AWF 2003.

- J. Mosz, Sport w filmie, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna i sport, red. Z. Krawczyk, Warszawa: Instytut Kultury 1997.

- M. Czubaj, Polska – Anglia na Wembley, czyli piłka na ekranie, w: 30 najważniejszych programów TV w Polsce, red. W. Godzic, Warszawa: Trio 2005.

- P. Kowalski, Parterowy Olimp. Rzecz o polskiej kulturze masowej lat siedemdziesiątych, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1988.

- Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna i sport, red. Z. Krawczyk, Warszawa: Instytut Kultury 1997; I. Bittner, A. Bryk, O sporcie i kulturze fizycznej, poezji i medycynie, czyli o etosie ciała ludzkiego, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2003; W. Lipoński, Sport, literatura, sztuka, Warszawa: Sport i Turystyka 1973.

- Nakładem Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie oraz Salezjańskiej Organizacji Sportowej Rzeczypospolitej Polskiej ukazały się następujące prace zbiorowe pod redakcją Zbigniewa Dziubińskiego: Sport na przełomie tysiącleci: szanse i nadzieje (2000); Aksjologia sportu (2001); Antropologia sportu (2002); Edukacja poprzez sport (2004); Sport jako kulturowa rzeczywistość (2005); Drogi i bezdroża sportu i turystyki (2007); Sport a agresja (2007); Sport w służbie młodzieży: optyka chrześcijańska i salezjańska (2007); Humanistyczne aspekty sportu i turystyki (2008); Kultura fizyczna w społeczeństwie nowoczesnym (2009); Kultura fizyczna a globalizacja (2010); Kultura fizyczna a kultura masowa (2011).

- A. Pasko, Sport wyczynowy..., dz. cyt.

- J. Ferenc, Sport w służbie polityki. Wyścig Pokoju 1948-1989, Warszawa: Trio, Collegium Civitas 2008.

- B. Tuszyński, Prasa i sport 1881-1981, Warszawa: Sport i Turystyka 1981.

- R. Marchwiany, Sport w mediach. Konteksty społeczne i kulturowe, Wrocław: Presshouse 2012.

- Sport w mediach, red. M. Jarosz, P. Drzewiecki, P. Płatek, Warszawa: Elipsa 2013.

- M. Czubaj, J. Drozda, J. Myszkorowski, Postfutbol. Antropologia piłki nożnej, Gdańsk: Wydawnictwo Naukowe Katedra 2012.

- Futbol w świecie sztuki, red. J. Ciechowicz, W. Moska, Gdańsk: Nadbałtyckie Centrum Kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2012.

- M. Bobakowski, R. Zaremba, Niepokój stadionów, Kraków: Biały Kruk 2012; T. Sahaj, Fani futbolowi: historyczno-społeczne studium zjawiska kibicowania, Poznań: Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego 2007.

- Społeczne zmagania ze sportem, red. Ł. Rogowski, R. Skrobacki, Poznań: Wydawnictwo Wydziału Nauk Społecznych UAM 2010.

- Media – eros – przemoc. Sport w czasach popkultury, wybór, wstęp i oprac. A. Gwóźdź, Kraków: Universitas 2003.

- Cz. Robotycki, Od redakcji – opis PRL-u jako problem epistemologiczny, w: PRL z pamięci, „Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace etnograficzne” 2001, z. 36, s. 7.

- B. Malinowski, Kultura i jej przemiany, przeł. A. Bydłoń, A. Mach, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2000, s. 59.

- P. Godlewski, Sport w służbie PRL, w: Sport i polityka w dwudziestowiecznych państwach totalitarnych i autorytarnych, red. T. Gąsowski, S. Bielański, Kraków: Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica 2009, s. 22.

- Por. tamże, s. 21-22.

- Por. P. Godlewski, „Kultura fizyczna” – termin i system na usługach marksistowskiej ideologii, w: Sport jako kulturowa rzeczywistość, red. Z. Dziubiński, Warszawa: Salezjańska Organizacja Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej 2005, s. 524.

- Ustawa z dnia 5 lutego 1948 r. o powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży oraz o organizacji spraw kultury fizycznej i sportu, Art. 28.

- Por. P. Godlewski, Sport w służbie PRL, dz. cyt., s. 26 i 30. Kolejne ustawy dotyczące sportu pochodzą z lat 1960, 1984, 1985 i 1987. Ponadto kwestie sportu regulowały także wytyczne ustalane na podstawie uchwał zjazdowych PZPR oraz programy w sprawie rozwoju kultury fizycznej.

- Por. P. Godlewski, „Kultura fizyczna”..., dz. cyt., s. 526.

- Niezwykle szczegółowy opis dziejów polskiego sportu w świetle politycznych realiów lat 1944-1956 dokonał Piotr Godlewski w: Sport w Polsce na tle politycznej rzeczywistości lat 1944-1956, Poznań: Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego 2006.

- W 1960 roku połączono kulturę fizyczną i turystykę, a centralny organ państwowej administracji nazwano Głównym Komitetem Kultury Fizycznej i Turystyki. Po tym jak w 1978 roku ponownie oddzielono turystykę i wyeksponowano rolę sportu, GKKFiT przemianowano na Główny Komitet Kultury Fizycznej i Sportu. Kolejną zmianę przyniósł rok 1985, gdy na krótko przywrócono poprzednią nazwę. W 1987 roku natomiast nastąpiło ponowne przeorganizowanie GKKFiT – tym razem w Komitet do Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej. Por. L. Jaczynowski, Organizacje i stowarzyszenia, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna i sport, red. Z. Krawczyk, Warszawa: Instytut Kultury 1997, s. 200.

- Por. Ł. Kamiński, Struktury propagandy w PRL, w: Propaganda PRL. Wybrane problemy, red. P. Semków, Gdańsk: Instytut Pamięci Narodowej 2004, s. 13.

- M. Mazur, Propagandowy obraz świata. Polityczne kampanie prasowe w PRL 1956-1980. Model analityczno-koncepcyjny, Warszawa: Trio 2003, s. 19.

- M. Głowiński, Nowomowa po polsku, Warszawa: Wydawnictwo PEN 1990, s. 24.

- Zob. J. Ferenc, Sport w służbie polityki. Wyścig Pokoju 1948-1989, Warszawa: Trio, Collegium Civitas 2008, s. 139-141.

- A. Pasko, Sport wyczynowy w polityce państwa 1944-1989, Kraków: Avalon 2012, s. 99.

- Por. M. Głowiński, Nowomowa po polsku..., dz. cyt., s. 125.

- Zob. Mała encyklopedia sportu, t. 2: L-Ż, red. A. Kościelniak, Warszawa: Sport i Turystyka 1987, hasło: odznaka „Sprawny do Pracy i Obrony” (SPO), s. 212.

- Cyt. za: Z. Nawrocki, M. Rogowski, Spartakiada 1951, Wydawnictwo Głównego Komitetu Kultury Fizycznej, .

- R. Sienicki, Zdobywamy SPO, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1955, s. 6.

- Por. P. Godlewski, Sport w służbie PRL, dz. cyt., s. 32-34; tenże, Sport w Polsce..., dz. cyt., s. 153-253. Umasowienie sportu wśród przedstawicieli klasy robotniczej nie pomogło jednak w zrealizowaniu zakładanych celów. Nie udało się zaktywizować w ruchu sportowym kobiet, brak odpowiednich warunków utrudniał natomiast ożywienie w środowiskach robotniczych i wiejskich: „ tzw. aktyw społeczny – wylicza Piotr Godlewski – nie garnął się do pracy w sporcie masowym. Mało efektywne były formy uprawiania sportu wśród załóg pracowniczych. Niewystarczające były dotacje na masowe imprezy sportowe i szkolenie kadr dla sportu masowego. Wielostopniowość we władzach zrzeszeń oddalała koło sportowe od władz centralnych. Odznaka SPO stała się dla administracji sportowej bardziej obowiązkiem, mniej potrzebą wynikającą z zainteresowań sportowych. Od ruchu sportowego wymagano szczegółowych ewidencji i bardzo rozbudowanej sprawozdawczości”. P. Godlewski, Sport w Polsce..., dz. cyt., s. 381.

- Z. Nawrocki, M. Rogowski, dz. cyt.

- Cyt. za: tamże.

- Tamże.

- Po przeprowadzeniu trzeciej Ogólnopolskiej Spartakiady Sportowej w 1964 roku ze względów finansowych zrezygnowano z organizacji centralnych zawodów, w zamian powołując Ogólnopolskie Spartakiady Młodzieży, w których w dyscyplinach letnich i zimowych rywalizowała najbardziej uzdolniona polska młodzież. Zob. Mała encyklopedia sportu, dz. cyt., s. 437.

- W. Tomasik, Realizm socjalistyczny, czyli o pewnej utopii estetycznej, w: tegoż, Okolice socrealizmu. Prawie tuzin szkiców, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego 2009, s. 22-23.

- Tamże, s. 23-24.

- M. Stasiak, Między „homo faber” a „homo ludens”. Wzorzec bohatera sportowego w polskich mediach w latach 1949-1955, w: Sport i polityka w dwudziestowiecznych państwach totalitarnych i autorytarnych, red. T. Gąsowski, S. Bielański, Kraków: Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica 2009, s. 77.

- Tamże, s. 78.

- Por. tamże, s. 80-81.

- O dalszy dynamiczny rozwój budownictwa socjalistycznego – o wyższą jakość pracy i warunków życia narodu. Referat programowy Biura Politycznego wygłoszony przez I sekretarza KC PZPR tow. Edwarda Gierka, w: VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Warszawa, 8-12 grudnia 1975 r. Stenogram, Warszawa: Książka i Wiedza 1976, s. 121-122.

- M. Zaremba, Propaganda sukcesu. Dekada Gierka, w: Propaganda PRL. Wybrane problemy, red. P. Semków, Gdańsk: Instytut Pamięci Narodowej 2004, s. 26.

- Por. tamże, s. 29.

- P. Kowalski, Parterowy Olimp. Rzecz o polskiej kulturze masowej lat siedemdziesiątych, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1988, s. 159.

- Por. M. Zaremba, Propaganda sukcesu..., dz. cyt., s. 25.

- Cyt. za: B. Koziczyński, 333 popkulturowe rzeczy... PRL. Jakość pierwsza, Poznań: Vesper 2009, s. 430.

- Por. T. Edensor, Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne, przeł. A. Sadza, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2004, s. 106.

- K. Mętrak, Dziennik 1979-1983, wybór, oprac. i wstęp W. Holewiński, Warszawa: Iskry 1998, s. 98.

- Por. B. Koziczyński, dz. cyt., s. 229.

- B. Chruścicki, Igrzyska u stóp Hollywood, Warszawa: Sport i Turystyka 1987, s. 5.

- Por. P. Zwierzchowski, Spektakl i ideologia. Szkice o filmowych wyobrażeniach śmierci heroicznej, Kraków: Rabid 2006, s. 36-37.

- „Militaryzację” olimpijskiej symboliki wytknął bardzo niekorzystnie oceniający Igrzyska w Los Angeles Chruścicki. Przypominając udział żołnierzy marines w sztafecie niosącej znicz z ogniem olimpijskim, pisał: „Sztafeta olimpijska niosąca święty ogień niesie światu znak pokoju. Sądzę, że taki też miał być cel sztafety biegnącej do Los Angeles. Ale kiedy towarzyszyli jej żołnierze piechoty morskiej miało się wrażenie, że niosą znak pax americana, a więc tego szczególnego pokoju, który ustanawiać chcą prezydenci Stanów Zjednoczonych przy pomocy dzielnych chłopców z marines, co na ogół kończy się masakrami cywilnej ludności, przelewem krwi, potwornymi nieszczęściami, jakie niesie ze sobą wojna”. B. Chruścicki, dz. cyt., s. 13.

- J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, przeł. M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa: Aletheia 2007, s. 24.

- W. Zabłocki, Architektura sportowa, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna i sport, red. Z. Krawczyk, Warszawa: Instytut Kultury 1997, s. 355.

- Por. K. Uchowicz, Architektoniczne wzorniki socrealizmu, w: Socrealizm. Fabuły – komunikaty – ikony, red. K. Stępnik, M. Piechota, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2006, s. 483. W programowym referacie Zagadnienie realizmu socjalistycznego w architekturze Edmund Goldzamt zadania stojące przed architektem definiował następująco: „ musi on w swych dziełach, w kształtach bryłowych, w rytmach otworów, podziałów, w dynamice form, w plastyce płaszczyzn wyrażać idee współczesności – a nie »idee« piękna konstrukcji czy wyrafinowanej elegancji form, lecz społeczne idee, w imię których żyją i pracują masy ludzkie; idee siły i trwałości państwa ludowego, jego demokratyzmu i humanizmu, idee prawdziwej wolności i wszechstronnych możliwości rozwoju, które dają one człowiekowi”. Cyt. za: K. Uchowicz, dz. cyt., s. 488.

- Por. W. Zabłocki, dz. cyt., s. 364.

- Por. tamże, s. 364 i 372.

- Por. tamże, s. 363-364 i 372.

- Marian Renke, przewodniczący Polskiej Federacji Sportu, Polskiego Komitetu Olimpijskiego oraz Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Sportu, w stylistyce przypominającej raczej poezje Stanisława Barańczaka z tomu Ja wiem, że to niesłuszne, pisał: „Kiedy bilansujemy dokonania 40-lecia, wtedy bez wątpienia można wskazać, jako na bezsporny dorobek tego okresu, rozwój bazy obiektów sportowych. Sądzę, że nie zawsze jest to uświadomione, raczej mówi się o braku obiektów. Jest to też prawda, ale i postęp jest ogromny”. M. Renke, Kultura fizyczna i sport w czterdziestoleciu PRL, w: Sport robotniczy – tradycje, osiągnięcia, red. W. Góra, Warszawa: Sport i Turystyka 1986, s. 73.

- Por. W. Zabłocki, dz. cyt., s. 363-364.

- Por. S. Szczepłek, Kalendarium Stadionu Dziesięciolecia, „Piłka Nożna Plus” 2000, nr 11, s. 46.

- Por. S. Szczepłek, Moja historia futbolu, t. 2, Polska, Warszawa: Presspublica 2007, s. 88.

- M. Dąbrowska, Dzienniki 1951-1957, wybór, wstęp i przypisy T. Drewnowski, Warszawa: Czytelnik 1988, s. 139-140.

- Pierwszy oficjalny polski Rocznik ’91. Encyklopedia piłkarska FUJI, t. 1, red. H. Biliński, Katowice: Wydawnictwo GiA 1991, s. 174.

- Zob. B. Kozłowski, Ocalenie Alojzego Piontka – górnika zasypanego w kopalni, http://kalendarium.polska.pl/wydarzenia/article.htm?id=81871 ; R. Kipias, Zabrze Rokitnica – wypadek, http://zabrze.aplus.pl/dzielnice_zabrza_rokitnica_wypadek.html .

- A. Piontek, Ludowy futbol totalny, w: Pierwszy oficjalny polski Rocznik ’91. Encyklopedia piłkarska FUJI, t. 1, red. H. Biliński, Katowice: Wydawnictwo GiA 1991, s. 180.

- Por. P. Godlewski, Sport w Polsce..., dz. cyt., s. 117.

- Wśród przedwojennych protektorów klubu byli m.in. Antoni hrabia Wodzicki i magnat prasowy Mieczysław Dobija. Funkcję prezesa pełnili m.in. profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego dr Jan Rozwadowski, redaktor Stanisław Kopernicki, lekarz dr Edward Cetnarowski. Kibicem klubu był Jalu Kurek. Po wojnie sympatii dla Cracovii nie kryli papież Jan Paweł II, w 1981 roku udekorowany złotą klubową odznaką z numerem 1, czy też prezydent RP na uchodźstwie Edward hrabia Raczyński. Por. J. Kukulski, Cracovia, w: Pierwszy oficjalny polski Rocznik ’91. Encyklopedia piłkarska FUJI, t. 1, red. H. Biliński, Katowice: Wydawnictwo GiA 1991, s. 168-169. Schyłek świetności Cracovii zbiegł się, zapewne nieprzypadkowo, ze szczególną polityką władz wobec Krakowa, której eskalacją była budowa Nowej Huty, największej inwestycji planu sześcioletniego. O groźnych dla miasta konsekwencjach projektu pisał m.in. Andrzej Delorme: „Wznoszony wielki kombinat metalurgiczny wraz z towarzyszącym mu »pierwszym socjalistycznym miastem w Polsce« (stąd m.in. pozbawionym kościołów, zbędnych przecież wyzwolonym z religijnych przesądów ludziom socjalizmu) ogniskował w spotęgowanej postaci błędy, zło i społeczne patologie, które niósł narzucony krajowi gwałtem sowiecki komunizm. O jego lokalizacji przesądziły wyłącznie racje doktrynalno-polityczne: chęć zmiany oblicza polityczno-społecznego »reakcyjno-klerykalnego« Krakowa. Z ekonomicznego punktu widzenia był to najczystszy woluntaryzm, albowiem kombinat leżał z dala od źródeł masowych surowców (rudy i węgla) skazanych na dowóz drogim transportem lądowym , ale »za to« na najlepszych w kraju użytkach rolnych i w sąsiedztwie najcenniejszych w Polsce zabytków kultury materialnej wystawionych na przyspieszone niszczenie wskutek oddziaływania emisji kombinatu”. A. Delorme, Szarość komunistycznej codzienności. Percepcja jakości życia w PRL-u, w: PRL z pamięci, „Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace etnograficzne” 2001, z. 36, s. 25.

- Por. J. Hałys, Polska piłka nożna, Kraków: Klub Sportowy Korona 1970, s. 266.

- A. Piontek, dz. cyt., s. 181.

- S. Grzegorczyk, J. Lechowski, M. Szymkowiak, Piłka nożna 1919-1979. Ludzie, drużyny, mecze, Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza 1981, s. 62.

- „Sportowiec” 1949, nr 9, s. 15.

- P. Kowalski, dz. cyt., s. 160-161.

- Zob. Od Realu do Barcelony. Historia Pucharu Mistrzów. Encyklopedia piłkarska FUJI, t. 4, red. H. Biliński, Katowice: Wydawnictwo GiA 1992, s. 74.

- Postąpili tak m.in. Waldemar Słomiany, Helmut Dudek, Rudolf Wojtowicz, Andrzej Buncol, Jacek Jarecki czy – bodajże najsłynniejsi „uciekinierzy” – Andrzej Rudy i Marek Leśniak. Kulisy kilku głośnych przypadków opisał Tomasz Jagodziński w: Cwaniaczku, nie podskakuj. Afery i skandale polskiego futbolu, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza BGW 1993, s. 43-62.

- B. Tuszyński, Wyścig Pokoju 1948-1988, Warszawa: Sport i Turystyka 1988, s. 10.

- Tamże, s. 97.

- Entuzjastów Wyścig Pokoju miał także wśród ludzi sztuki. Daniel Olbrychski jedną z fotografii w swej książce podpisał: „Od lewej: Olaf Ludwig! Lech Piasecki!! Autor. »Taewe« Schur!! Jan Vesely!! Ryszard Szurkowski!!!! Liczba wykrzykników świadczy o liczbie wygranych Wyścigów Pokoju. Moja wśród nich obecność jest dla mnie dowodem, że coś w życiu osiągnąłem. Vesely i Schur to bohaterowie dzieciństwa chłopaka z Drohiczyna, jakim byłem”. D. Olbrychski, Parę lat z głowy, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza BGW 1997, wklejka przed s. 193. Bohaterowie Wyścigu Pokoju pełnili funkcje narodowych bohaterów także w innych państwach bloku socjalistycznego. Egzemplifikacją tego typu zjawisk był przypadek Schura, którego kolarski kunszt umiejętnie wykorzystywano w propagandzie NRD, ale który był też niekwestionowanym wzorem dla wschodnioniemieckiej młodzieży. Zob. N. Rossbach, „Täve”. Der Radsportler Gustav-Adolf Schur, w: Sozialistische Helden. Eine Kulturgeschichte von Propagandafiguren in Osteuropa und der DDR, red. S. Satjukow, R. Gries, Berlin: Ch. Links Verlag 2002, s. 133-146.

- Por. J. Ferenc, dz. cyt., s. 83.

- Popularność Wyścigu z biegiem lat zaczęła słabnąć, być może także dlatego, iż inne dyscypliny – dla Polaków piłka nożna i siatkówka, dla Czechosłowaków hokej, a dla Niemców pływanie i lekkoatletyka – dawały bardziej wymierny obraz międzynarodowej rywalizacji na najwyższym poziomie. Bohdan Tomaszewski wspominał: „Przez chwilę było mi trochę przykro, kiedy siedziałem w studio podczas jubileuszowego wyścigu w maju 1978 roku i słuchałem relacji kolegi z finiszu w Karlowych Varach. Patrzyłem jednocześnie w monitor telewizyjny stojący obok. Dwóch kolarzy pochylonych nisko nad kierownicą pędziło do mety. Przesuwali się na tle niemal zupełnie pustych trybun. Gdzie te tłumy z dawnych lat? Sto tysięcy na stadionie warszawskim. Osiemdziesiąt tysięcy w Lipsku. Pięćdziesiąt w Pradze”. B. Tomaszewski, Łączymy się ze stadionem, Warszawa: Wydawnictwa Radia i Telewizji 1979, s. 59.

- Zob. J. Ferenc, dz. cyt., s. 95-97.

- Zob. tamże, s. 95-116.

- Por. B. J. Kunicki, Rekreacja fizyczna, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna i sport, red. Z. Krawczyk, Warszawa: Instytut Kultury 1997, s. 90-91.

- Por. J. Masny, Kultura fizyczna wśród młodzieży wiejskiej, Warszawa – Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1980, s. 7.

- Tamże, s. 8.

- T. Wolańska, Pozyskiwanie ludzi do rekreacji ruchowej, w: Sport i kultura, red. Z. Krawczyk, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1981, s. 209.

- Por. R. Wroczyński, K. Hędzelek, T. Pilch, Kultura fizyczna i turystyka a problemy społeczno-wychowawcze młodzieży na wsi, referat na Krajowym Sympozjum Naukowym Kultury Fizycznej i Turystyki na wsi, Warszawa 1967, s. 48. Cyt. za: J. Masny, dz. cyt., s. 8.

- Por. B. J. Kunicki, dz. cyt., s. 91.

- A. Gwóźdź, Media i sport. Wprowadzenie, w: Media – eros – przemoc. Sport w czasach popkultury, wybór, wstęp i oprac. A. Gwóźdź, Kraków: Universitas 2003, s. 7.

- Por. K. Pokorna-Ignatowicz, Telewizja w systemie politycznym i medialnym PRL. Między polityką a widzem, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2003, s. 34-35.

- Por. B. Tuszyński, Prasa i sport 1881-1981, Warszawa: Sport i Turystyka 1981, s. 288-289. Zob. także: Mała encyklopedia sportu, dz. cyt., hasło: prasa sportowa, s. 314-315.

- A. Brzezicki, W obronie własnych barw, „Sportowiec” 1949, nr 7, s. 3.

- „Sportowiec” 1949, nr 9, s. 1.

- P. Godlewski, Sport w Polsce..., dz. cyt., s. 254.

- Por. B. Tuszyński, Sport w środkach masowego przekazu, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna i sport, red. Z. Krawczyk, Warszawa: Instytut Kultury 1997, s. 236.

- Por. tamże, s. 237-239. Marazm w aforystyczny sposób skomentował Krzysztof Mętrak: „Moje czytanie bezrefleksyjne doskonale zaspokaja prasa sportowa”. K. Mętrak, dz. cyt., s. 41.

- Cyt. za.: B. Tuszyński, Futbol na antenie, w: Pierwszy oficjalny polski Rocznik ’91. Encyklopedia piłkarska FUJI, t. 1, red. H. Biliński, Katowice: Wydawnictwo GiA 1991, s. 172.

- B. Tomaszewski, Przeżyjmy to jeszcze raz, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza BGW 1992, s. 243.

- Por. B. Tuszyński, Sport w środkach..., dz. cyt., s. 253-256.

- Por. M. Cieśliński, Piękniej niż w życiu. Polska Kronika Filmowa 1944-1994, Warszawa: Trio 2006, s. 9.

- Tamże, s. 9.

- Por. tamże, s. 19.

- Por. tamże, s. 20.

- Por. tamże, s. 144.

- Por. tamże, s. 68.

- Por. J. Mosz, Sfilmować ruch. Sport w filmie krótkometrażowym, Warszawa: Wydawnictwo AWF 2003, s. 60.

- T. Goban-Klas, Wielkie zawody na małym ekranie. Refleksje o związkach sportu i telewizji, „Przekazy i Opinie” 1980, nr 3, s. 82.

- Por. K. Pokorna-Ignatowicz, dz. cyt., s. 325-328. Cenzurze w telewizji PRL podlegały także transmisje sportowe. Najgłośniejszym przypadkiem było opóźnianie sygnału z rozgrywanych w Hiszpanii Mistrzostw Świata w 1982 roku po to, aby w razie czego móc wyciąć dostrzegalne na trybunach transparenty „Solidarności”.

- B. Tuszyński, Futbol na antenie, dz. cyt., s. 173.

- Por. A. Ostrowski, Telewizyjna transmisja sportowa, czyli największy teatr świata, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP 2007, s. 35-36.

- P. Pleskot, Wielki mały ekran. Telewizja a codzienność Polaków w latach sześćdziesiątych, Warszawa: Trio 2007, s. 17.

- Tamże, s. 189.

- Por. A. Ostrowski, dz. cyt., s. 38.

- S. Szostkiewicz, Olimpiada w Meksyku: recepcja programów olimpijskich radia i telewizji, Warszawa: Wydawnictwa Radia i Telewizji 1970, s. 5. Cyt. za: P. Pleskot, dz. cyt., s. 170.

- Tamże, s. 170-171.

- Por. A. Ostrowski, dz. cyt., s. 39-40.

- Por. B. Koziczyński, dz. cyt., s. 376.

- T. Hopfer, Argentyński obłęd, „Express Reporterów” 1978, nr 6, s. 72-73.

- Por. M. Czubaj, Polska – Anglia na Wembley, czyli piłka na ekranie, w: 30 najważniejszych programów TV w Polsce, red. W. Godzic, Warszawa: Trio 2005, s. 33.

- K. Mętrak, Grzejąc ławę, Warszawa: Przedświt 1997, s. 153.

- Zob. A. Pawlak, Sport i sztuki plastyczne, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna i sport, red. Z. Krawczyk, Warszawa: Instytut Kultury 1997, s. 323-333; Olimpijskie Konkursy Sztuki, Wawrzyny Olimpijskie. Laureaci krajowych i międzynarodowych olimpijskich konkursów sztuki 1912-2012, Wawrzynu Olimpijskiego 1969-2008, red. K. Hądzelek, K. Zuchora, Warszawa: Polski Komitet Olimpijski 2012.

- I. Bittner, A. Bryk, O sporcie i kulturze fizycznej, poezji i medycynie, czyli o etosie ciała ludzkiego, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2003, s. 87.

- Por. W. Lipoński, Sport, literatura, sztuka, Warszawa: Sport i Turystyka 1973, s. 277-286.

- L. M. Bartelski, Wielki bieg, w: Olimpijskie laury, wybór i oprac. L. M. Bartelski i in., Warszawa: Sport i Turystyka 1980, s. 96.

- Zob. W. Lipoński, dz. cyt., s. 178-180.

- Tamże, s. 180-181.

- Olimpijskie laury, dz. cyt. Pięć lat później wydano inny interesujący zbiór, niezwiązany już bezpośrednio z rokiem olimpijskim: M. Grześczak, Stadion ze słów. Antologia. Sport w poetyckiej polszczyźnie, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza 1985.

- A. Jusin, Drogami pokoju, drogami przyjaźni. Wspomnienia o trasie Berlin – Praga – Warszawa, w: Epizody przyjaźni, red. A. Gielewska, Warszawa: Sport i Turystyka 1980, s. 35-36.

- J. Zieliński, Maratończyk, w: Opowiadania sportowe, red. Z. Węgrowska, Warszawa: Sport i Turystyka 1971, s. 180-181.

- P. Kowalski, dz. cyt., s. 171.

- I. Grys, Sport i muzyka, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna i sport, red. Z. Krawczyk, Warszawa: Instytut Kultury 1997, s. 345.

- Por. tamże, s. 346-347.

- Por. tamże, s. 347-350.

- Por. K. Kornacki, „Zagraj to jeszcze raz”, czyli piosenki dla/o polskiej reprezentacji piłkarskiej (jako ilustracja przemian społeczno-politycznych i kulturowych), w: Futbol w świecie sztuki, red. J. Ciechowicz, W. Moska, Gdańsk: Nadbałtyckie Centrum Kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego 2012, s. 182.