Spotkania z Małym Księciem. Wykorzystanie sztuki w pracy pedagogicznej z dziećmi - ebook

Dedykacja

Wszystkim moim dzieciom

Wstęp

Przygotowuję się dobrze do pracy, gdyż błędem jest myśleć, że sztuka to rzecz łatwa.

H. Toulouse-Lautrec

Na początku XXI wieku szczególną wagę zyskuje wiedza towarzysząca dojrzałej osobowości człowieka, a także relacje międzyludzkie. Potrzebne stają się jednostki o skrystalizowanym poczuciu własnej i kulturowej tożsamości; osoby kreatywne, empatyczne, otwarte i odpowiedzialne, o szerokich kompetencjach komunikacyjnych. Jak zauważa słynny futurolog A. Toffler, od ludzi oczekuje się, że w pracy wykorzystywać będą nie tylko swe zdolności umysłowe, ale także uczucia, intuicje i wyobraźnię^(\ 1). Jest on przekonany, że naturalnymi zwolennikami przemian są jednostki ceniące odmienność i niezależność.

Pedagogika nieustannie poszukuje nowych sposobów wspierania i doskonalenia rozwoju człowieka. W momencie uznania twórczości za nieodłączny atrybut człowieczeństwa włączyła się do dyskusji nad kreatywnością, gdyż odpowiednie warunki do ukształtowania tak pożądanej obecnie, wszechstronnej osobowości mogą stworzyć tylko nauczyciele świadomi kulturotwórczego sensu edukacji, nauczyciele kreatywni i odważni. Współcześni pedagodzy za najważniejsze uznają stwarzanie dziecku warunków do rozwoju osobowości oraz przybliżanie mu świata wartości uznawanych za uniwersalne, a wśród nich wartości tradycyjnych: prawdy, dobra i piękna. W dalszej kolejności wymieniane są sprawności, a dopiero na końcu

1 A. Toffler, H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, „Zysk i S-ka”, Poznań 1996, s. 56.

Rozdział I

Wychowanie przez sztukę

Wychowanie jako kształcenie do rozwoju i wartości

Wychowanie dziecka to nie miła zabawa, a zadanie, w które trzeba włożyć wysiłek bezsennych nocy, kapitał ciężkich przeżyć i wiele myśli.

J. Korczak

Socjologowie definiują wychowanie jako najstarszy proces społeczny, sprowadzający się do oddziaływania pokolenia dorosłych na jednostki niedojrzałe, dzięki czemu zachowane zostają wartości i struktury społeczne bytu. Trwałość zasad i norm wychowania pociąga za sobą rozwój jednostki, gwarantuje jej wolność samorealizacji oraz poczucie bezpieczeństwa¹. Najbardziej znamienne w tym procesie jest ukierunkowanie na przyszłość.

Współcześnie wychowanie traktowane jest jako całokształt procesów i oddziaływań zachodzących w relacji między dwoma osobami, jako świadome, planowe wspomaganie i towarzyszenie wychowawcy w osiąganiu przez wychowanka wielowymiarowości oraz coraz wyższego poziomu człowieczeństwa. Opiera się na pociągającej mocy wartości i norm, wskazaniu ich we wzorcach zachowań, a także na naturalnym dążeniu człowieka do dobra, prawdy, piękna, miłości, życia wiarą i nadzieją. Polega na rozwijaniu wszystkich możliwości jednostek związanych z systemem wartości i ich sumieniem. Zakłada tworzenie więzi interpersonalnych, międzyludzkie poznanie i zjednoczenie oraz uznanie i afirmację wolności. Dzięki temu obydwie strony dialogu wychowania urzeczywistniają wobec siebie wartości nadające sens ich życiu, są empatyczne i otwarte, uznają wzajemną godność i wymienność ról, okazują zaufanie i poczucie odpowiedzialności². M. Jakowicka tłumaczy kształcenie dla rozwoju jako wyzwalanie wartości wewnętrznych jednostki, ciągłe wzbogacanie jej osobowości ku przekraczaniu siebie z dnia dzisiejszego, uczenie jej trudnej sztuki wyboru wartości, stymulowanie procesu zmian ku podnoszeniu, wzmacnianiu aktywności dziecka w równych zakresach jego życia, ku pogłębianiu zrozumienia i poczucia odpowiedzialności za jakość swego życia³.

R. Guardini podkreślał, jak wielką rolę w procesie wychowania odgrywa wychowawca, pisząc: nie jest ważne ani to, co wychowawca mówi, ani to, jakimi metodami pracuje, jak ważne jest to, kim on sam jest. Nie ma nic ważniejszego dla rozwoju osobowości niż zetknięcie się z człowiekiem naprawdę wielkim, poddanie się wpływowi jego postaci⁴.

Mówiąc o wzorcu osobowym wychowawcy, nie sposób nie wymienić określających go cech osobowych. Są nimi: samoświadomość oraz świadomość własnego systemu wartości, jasne zasady etyczne, poczucie odpowiedzialności, umiejętność przeżywania i okazywania uczuć oraz zainteresowanie ludźmi i sprawami społecznymi.

Drogi w dialogu wychowania powinny wytyczać nauczycielowi z jednej strony maksyma C. Junga: kto chce wychowywać, niech się sam wychowuje⁵, a z drugiej przekonanie J. Korczaka, że pierwszym, niespornym jest prawo dziecka do wypowiadania swych myśli, czynnego udziału w naszych o nim rozważaniach i wyrokach⁶.

Zamiast korygować i oceniać dzieci, powinien korygować własną postawę. Zamiast modelować je na swoje podobieństwo, musi dostrzegać ich potrzeby i prawa.

Słowa K. Wojtyły wychowanie to twórczość… w tworzywie całkowicie ludzkim⁸ są przykładem interpretowania pracy nauczyciela jako pracy twórczej. Jednym z jej decydujących czynników jest inwencja i umiejętność szybkiego reagowania na nieprzewidziane sytuacje dydaktyczne⁸.

Założenie, że wychowanie jako proces społeczny prowadzi do możliwie pełnej samorealizacji jednostki wyznacza nauczycielowi priorytetowe zadanie stymulowania działania twórczego wychowanków⁹. Dziedziną szczególnie predysponowaną do kształcenia twórczych cech w strukturze osobowości dziecka, które z czasem mogą być transponowane na inne obszary jego aktywności, jest wychowanie przez sztukę¹⁰.

Proces stwarzania warunków do bogacenia wewnętrznego świata dziecka wymaga od dorosłych subtelności, wiedzy i kultury¹¹. Przed nauczycielem stoi zadanie zapewnienia dziecku warunków do optymalnego rozwoju oraz wyzwolenie procesów kształtowania się właściwych form postępowania. Nauczyciel powinien zainspirować dziecko do samodzielnego działania i umiejętnie wycofać się, zachowując życzliwe zainteresowanie jego pracą. J. Korczak pisał: jeśli umiecie diagnozować radość dziecka i jej natężenie, musicie dostrzec, że najwyższą jest radość pokonanej trudności, osiągniętego celu, odkrytej tajemnicy. Radość triumfu i szczęście samodzielności, opanowania, władania¹².

Stwarzając otwarte sytuacje edukacyjne, nauczyciel uznaje prawo dziecka do kreowania samego siebie. Kształtuje jego twórczą postawę oraz rozwija motywację. Jest otwarty na dziecięce pomysły, prowadzi je do poszukiwania nowych rozwiązań i sposobów radzenia sobie z problemami. Pozostawia dziecku czas na zastanowienie się, planowanie i eksperymentowanie. Pozwala na popełnianie błędów i ich samodzielne korygowanie. Rozwija w dziecku umiejętność dokonywania wyboru i podejmowania odpowiedzialności za własne czyny. Pozwalając dziecku na doświadczanie, działanie i uzewnętrznianie emocji, pomaga mu odkrywać jego indywidualne cechy oraz uczy je oceniać swoje postępowanie i korzystać z wiedzy o samym sobie.

Współczesna koncepcja wychowania funkcjonuje w nurcie psychologii humanistycznej, która każe pamiętać o poszanowaniu uczuć, godności, pragnień, dążeń, zdolności i zainteresowań dziecka. W eseju O człowieku trójskrzydłym B. Dymara stwierdza, że przemiana współczesnego świata w kierunku jego humanizacji, musi być oparta na związkach woli, wizji, odwagi i nadziei¹³.

Wartościowy świat dziecka to taki świat, który zaspokaja jego potrzeby, dążenia i aspiracje oraz zapewnia mu warunki ukierunkowanego i harmonijnego rozwoju. Rozwój ten jest procesem zmian zachodzących w psychice dziecka i prowadzi do podnoszenia się jakości życia dziecka w odpowiednich proporcjach we wszystkich jego aspektach. Wychowanie ukierunkowane na wartości jest skuteczne, gdy nauczyciel zna świat wartości dziecka. Dopiero znając go, może go odpowiednio rozwijać¹⁴.

Twórczy charakter działalności dziecka

Każde dziecko w trakcie zabawy zachowuje się podobnie jak twórczy pisarz; buduje ono własny świat lub raczej przekształca w nowy sposób rzeczy znajdujące się w nim, tak, aby doznać przyjemność.

Z. Freud

B. Suchodolski stwierdza, że prawo dziecka do wykształcenia realizowane jest przede wszystkim jako jego prawo do zabawy.

Zabawa jest bowiem zespołem takich czynności dziecka, w których poznaje ono świat i innych ludzi, zdobywa środki do ekspresji, osiąga pierwsze szczeble umiejętności manualnych i podejmuje inicjatywy twórcze¹⁵.

Pedagogika już dawno podkreślała jej pozytywny wpływ na rozwój wyobraźni, wrażliwości moralnej i bystrości dziecka.

Zabawa dziecka, jako swoista i podstawowa forma jego działalności, jest zjawiskiem społecznym. We współczesnej psychologii podkreśla się jej historyczny charakter. W zależności od warunków zmienia się jej tematyka i treść, ale forma pozostaje ta sama. Zabawa powstaje i rozwija się pod wpływem otoczenia i własnej aktywności dziecka. Skłania dziecko do eksploracji świata, służącej celom praktycznym, tak więc poznane atrybuty rzeczy i osób oraz ich relacje wykorzystuje ono w swobodnym i twórczym działaniu. Jest przeciwieństwem rozczarowania, znużenia, braku energii, a napięcie emocjonalne jej towarzyszące podnosi poziom aktywacji i przyspiesza przetwarzanie informacji¹⁶. Aktywność zabawowa ma zawsze zabarwienie emocjonalne – daje przyjemność odbierania wrażeń i osiągania celu oraz sprawia radość związaną z zaspokojeniem potrzeb i z rozładowaniem napięć.

Istotą zabawy jest swoboda w ramach pewnych zasad i działanie na niby. W trakcie zabawy dziecko podejmuje tylko te czynności, które interesują je w danej chwili.

Bawiące się dziecko w naturalny sposób tworzy metafory, przenosząc znaczenia z jednej rzeczy na drugą. Metafory czynnościowe udawane powstają podczas wykonywania przedmiotem niekonwencjonalnej czynności, istotnej dla transformacji znaczeniowej. Metafory czynnościowe nieudawane towarzyszą konwencjonalnemu postępowaniu dziecka z przedmiotem, w trakcie którego dostrzega ono jego podobieństwo postępowania z innymi przedmiotami¹⁷. Płynność w posługiwaniu się obrazami umysłowymi pozytywnie wpływa na rozwój wyobraźni twórczej dziecka, określanej jako zdolność umysłu do tworzenia wyobrażeń, opartych na aktualnych lub wcześniejszych doświadczeniach zmysłowych. Zdolność ta pozwala na wykraczanie poza dostarczane informacje oraz stanowi podstawę dokonywania zmian w otoczeniu i samym sobie¹⁸.

Granica między zabawą a twórczością jest trudna do ustalenia, gdyż właściwości zabawy są równoznaczne ze wskaźnikami postawy twórczej. Twórczość, tak jak każda czynność dowolna, zawiera elementy ludyczne i jest zjawiskiem powszechnym u dzieci¹⁹. Dziecko bawi się zarówno wówczas, gdy maluje, nuci śpiewanki czy układa rymowanki, jak i kiedy tworzy często pełne dramatycznych chwil napięcia inscenizacje. Psychologowie podkreślają, że aspektem wiążącym ze sobą zabawę i twórczość jest znacząca rola emocji i uczuć. Tak jak zabawa zapewnia niemal nieograniczone możliwości ich ekspresji, tak silnie nasycony jest nimi proces twórczy²⁰.

Postawa twórcza jest rozumiana jako aktywny stosunek jednostki do świata. Wyraża się w potrzebie poznawania, przeżywania i świadomego przetwarzania zastanej rzeczywistości i własnego „ja”. Jest immanentną cechą dziecka mającego wrodzoną spontaniczną ciekawość świata, wykorzystywaną zarówno w toku eksploracji jak i jego efektach. Twórcze nastawienie do świata jest stylem bycia przejawiającym się w krytycyzmie i dociekliwości intelektualnej, w poszukiwaniu nowych rozwiązań oraz otwartości na nowe myśli, poglądy i propozycje²¹. Dziecko wyraża je w zależności od tematu zabawy i wykorzystywanych w niej rekwizytów²². Kreatywność dziecka przejawia się w umiejętności wyobrażania sobie, fantazjowania i improwizowania oraz dużej produktywności, odzwierciedla jego marzenia i pragnienia, obawy i lęki²³. W trakcie twórczości dziecka rozładowują się wewnętrzne stany napięć psychicznych realizowane poprzez kolejne etapy ruchów, mimiki i gestów²⁴.

Proces ten jest swoistym oczyszczeniem, dokonującym się przez przeniesienie ze świata realnego w krainę marzeń. Oryginalna twórczość dziecięca zaskakuje niezwykłą spontanicznością, śmiałą penetracją i eksploracją dokonywaną bez jakiegokolwiek wysiłku.

W dzieciństwie ekspresja nie jest ograniczona normami zachowania, a jakiekolwiek formy przymusu wywołują sprzeciw. Aktywność twórcza dziecka jest spontaniczną manifestacją jego emocjonalności i nie ma intencji zaspokajania potrzeb estetycznych otoczenia²⁵. Dziecko czerpie radość i satysfakcję z samego dokonywania zmian, z samego działania. Nie jest przywiązane do swoich dzieł i bez żalu rozstaje się z nimi, by podjąć na nowo wysiłek twórczy. Twórczość dziecka obejmuje jego ekspresję artystyczną i emocjonalną w estetycznie zorganizowanych strukturach, tworzonych intuicyjnie. Wynika z nieuświadomionego jeszcze pragnienia transgresji swojej osobowości i ekspansji swojego miejsca w świecie²⁶. Akt twórczy jest bowiem działaniem uruchamiającym skoncentrowane siły podmiotu, specyficznym rodzajem ekspansji, rozszerzającym dotychczasowe granice poznania. Otwiera nowe przestrzenie, których dotychczas nikt nie dostrzegał, dzięki czemu jednostka pokonuje własne ograniczenia²⁷.

Proces twórczy i jego uwarunkowania były przedmiotem wielu badań z dziedziny psychologii. S. Popek zauważył, że składa się on z szeregu czynności psychicznych i fizycznych podmiotu, mniej lub bardziej świadomych. Wśród nich najważniejsze są: fantazja, myślenie dywergencyjne, nastrój emocjonalny i wola działania. W ich trakcie ma miejsce wyrażenie własnej osobowości przez przekształcanie rzeczywistości zewnętrznej i wewnętrznej²⁸. E. de Bono wiązał z tworzeniem myślenie lateralne. Polega ono na rozważaniu problemu z wielu punktów widzenia i generowaniu różnorodnych pomysłów. Dopuszcza rozwiązywanie określonej trudności metodą pozalogiczną oraz uznanie istnienia kilku możliwych sposobów dojścia do jej poprawnego rozwiązania²⁹. E. Nęcka podkreślił, że zabawowy stosunek do przedmiotu pracy i twórczego wysiłku pozwala przyjąć treści niezwykłe i pozornie niemożliwe. Oznacza głębokie i całkowite pogrążenie się w aktywności, wbrew przeszkodom i bez wysiłku. W twórczości wykonywanej jako zabawa nagroda zawarta jest w samej aktywności, a wewnętrzna motywacja wyzwala pomysłowość i zaangażowanie.

Wychowanie twórcze wspomaga jednostki w rozwijaniu własnego człowieczeństwa w odniesieniu do świata i rzeczywistości, ludzi i ich spraw oraz wytworów kultury, samoświadomości jako źródła wiedzy i działań ekspresyjnych³⁰. Warunkami sprzyjającymi dziecięcej twórczości są: odpowiedni ekwipunek do zabawy i właściwa stymulacja ze strony środowiska³¹. Psychologowie podkreślają, że brak doświadczeń z okresu wczesnego dzieciństwa stanowi później dla większości ludzi niemożliwą do pokonania barierę. Aktywność twórcza dziecka uczy je bowiem wartościowania i formujejego upodobania estetyczne. M. Debesse zaakcentował wpływ kreatywności dziecięcej na późniejszą wrażliwość estetyczną, pisząc: dziecko, które dużo rysowało, śpiewało czy tańczyło w pierwszych latach swego życia, będzie się później interesować sztuką; nawet wówczas, kiedy samo przestanie tworzyć, pozostanie wrażliwe na piękno³².

W aktywności twórczej dziecka istnieją trzy poziomy działania, związane z jego stosunkiem do wykonywanych czynności i rodzajem zaangażowanych procesów umysłowych. Poziom pierwszy to używanie (manipulowanie). Jego istotą jest dążenie do osiągnięcia doskonałości w zakresie różnych sprawności i umiejętności. Poziomem drugim jest tworzenie (realizowanie wizji). Na nim określony rodzaj aktywności nie jest instrumentem realizowania celów użytkowych czy poznawczych, ale wartością samą w sobie. Jego rezultaty w postaci dźwięków, ruchów, obrazów czy słów stają się tworzywem działalności twórczej, w której równie ważny jak efekty jest sam proces działania. Poziom trzeci stanowi poznanie, będące dążeniem do wykrycia i zrozumienia prawidłowości rządzących danym zjawiskiem.

Istota wychowania przez sztukę

Właściwie to piękno jest wszędzie. Nie brak go, ale nasze oczy nie umieją go dostrzec

A. Rodin

W polskiej literaturze pedagogicznej wychowanie przez sztukę jest, obok wychowania estetycznego, składową edukacji kulturalnej. Rozumie się ją jako uprzystępnianie humanistyki i sztuki, wyrażające się w objaśnianiu języka, sensów i struktury tekstów kultury³³.