Stalin. Dwór czerwonego cara - ebook

Spis ilustracji

Zdjęcie na okładce: Stalin, portret z 1932 roku.

_1929–1934_

Stalin całuje córkę Swietłanę na wakacjach, początek lat trzydziestych¹.

Nadia trzyma Swietłanę¹.

Stalin i jego kierowca z przodu, Nadia z tyłu w jednej z kremlowskich limuzyn².

Stalin i Nadia na beztroskim pikniku z Klimientem Woroszyłowem i jego żoną Jekateriną¹¹.

Stalin z Sergo Ordżonikidzem i przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych, Aleksiejem Rykowem, w czasie zjazdu partii w 1927 roku¹⁰.

Stalin wśród palatynów na zjeździe partii².

Nadia na katafalku po swojej tragicznej śmierci².

Pogrzeb Nadii².

Stalin w otoczeniu najbliższych współpracowników: Michaiła Kalinina, Łazara Kaganowicza, Sergo Ordżonikidze, Klimienta Woroszyłowa i Siergieja Kirowa¹¹.

Przyjęcie na Kremlu na cześć bułgarskich komunistów w 1934 roku¹¹.

Wakacje Stalina w 1933 roku: Stalin na biwaku z Woroszyłowem; w ogrodzie na swojej daczy w Soczi; podczas oglądania hodowli koni; Ławrientij Beria pomaga pielić chwasty²; Stalin na wyprawie na Morzu Czarnym, zakończonej tajemniczą próbą zabójstwa¹².

Mołotow, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych w latach trzydziestych, gra w tenisa z rodziną².

Stalin rządził swoim imperium w sposób nieformalny: na daczy w Soczi¹⁰.

1934–1941

Siergiej Kirow na wakacjach ze Stalinem i Swietłaną w Soczi³.

Andriej Żdanow z wizytą u Stalina, prawdopodobnie na daczy w Zimnej Rzeczce³.

Dwór Czerwonego Cara w połowie lat trzydziestych².

Kobiety Stalina².

Stalin z palatynami i ich żonami w dawnej loży cesarskiej w Teatrze Wielkim².

Stalin (wraz z Berią i Łakobą) odwiedza chorą matkę, Keke, na krótko przed jej śmiercią³.

Obchody 12. rocznicy rewolucji październikowej¹⁰.

Marszałek Siemion Budionny pozuje z Kaganowiczem i Stalinem wśród przejętych kobiet².

Beria i Jeżow – dwaj najbardziej zwyrodniali oprawcy na dworze Stalina².

Jeżow i jego żona Jewgienia goszczą potężnego przyjaciela, Sergo Ordżonikidzego. Niebawem Jeżow pomógł Stalinowi zaszczuć go na śmierć².

Stalin, Żdanow, Kaganowicz, Mikojan i Woroszyłow nad ciałem Ordżonikidzego².

Parada sportowców na placu Czerwonym w Moskwie, 19362¹⁰.

Stalin i Woroszyłow spotykają się z Gorkim¹³.

Aleksandr Poskriebyszow, osobisty sekretarz Stalina przez większą część jego rządów¹⁰.

Generał Nikołaj Własik z synem Stalina, Jakowem, tuż przed wojną³.

Nastoletnia Swietłana w pionierskiej chuście¹.

1941–1945

Stalin chwilę po tym, gdy poinformowano go o zajęciu Kijowa przez Niemców, 1941¹⁰.

Stalin z Żukowem¹³.

Stalin jako arbiter Wielkiej Koalicji wygrywa Roosevelta przeciwko Churchillowi: Teheran, 1943⁴.

Churchill i Stalin w Jałcie¹¹.

Na konferencji w Poczdamie Stalin pozuje z Churchillem i Trumanem⁴.

Wymiana zdań pomiędzy Woroszyłowem a Churchillem na konferencji w Teheranie⁷.

Beria i Mołotow oglądają ruiny Berlina w towarzystwie Krugłowa i Sierowa⁸.

Beria z rodziną, 1946⁸.

Dom Berii w Moskwie, wybrany dla niego przez Stalina (obecnie ambasada Tunezji)⁸.

Dom nad rzeką Moskwą, zbudowany dla rządu na początku lat trzydziestych⁸.

Dom przy ulicy Granowskiego w pobliżu Kremla, gdzie młodzi palatyni mieszkali w pałacowych apartamentach⁸.

Rezydencje Stalina: podmoskiewski dom w Kuncewie¹⁰; jego ulubiony przed wojną dom wypoczynkowy w Soczi¹⁰. Powojenne domy Stalina: Zimna Rzeczka¹¹; posiadłość milionera w Suchumi⁸; i Muzeri⁸.

Generał Wasilij Stalin: faworyzowany, niezrównoważony, okrutny i tchórzliwy¹.

Pod koniec wojny zmęczony, ale radosny Stalin siedzi pomiędzy dwoma rywalami, Malenkowem i Żdanowem².

1945–1953

Po zwycięstwie Stalin zachorował i doznał kilku lekkich ataków serca³.

12 sierpnia 1945 roku generalissimus Stalin prowadzi swoich palatynów na defiladę⁸.

Szarlatan Trofim Łysenko¹⁰.

Zmęczony Stalin prowadzi Berię, Mikojana i Malenkowa na manifestację pierwszomajową, 1946².

Stalin prowadzi kondukt na pogrzebie Kalinina w 1946 roku¹⁴.

Stalin, Woroszyłow i Kaganowicz idą za trumną Żdanowa².

Pod koniec 1948 roku Stalin siedzi ze starymi towarzyszami, Kaganowiczem, Mołotowem i Woroszyłowem, gdy tymczasem młodsi knują przeciwko niemu spisek².

Na uroczystości z okazji swoich siedemdziesiątych urodzin Stalin stoi na scenie w Teatrze Wielkim wraz z Mao Tse-tungiem i Chruszczowem⁸.

Ostatnie wakacje Stalina w 1952 roku: jego nowy dom w Nowym Afonie⁸; pałac Likani, który należał niegdyś do brata cara Mikołaja II, wielkiego księcia Michała⁸; dom nad jeziorem Rica, gdzie spędził kilka tygodni⁸; zielone metalowe skrzynki z telefonami, ustawione przez ochroniarzy, aby Stalin mógł wezwać pomoc, jeśli poczuje się źle podczas codziennej przechadzki⁸

Starzejący się, zdeterminowany Stalin obserwuje Malenkowa, który wygłasza główny referat na XIX Zjeździe w 1952 roku⁴.

Chruszczow, Bułganin, Kaganowicz, Mikojan, Beria, Malenkow, Mołotow i Woroszyłow przy trumnie Stalina⁴.

Iosif Wissarionowicz Stalin¹¹.

Reprodukowane fotografie pochodzą z następujących źródeł:

1. Kolekcja rodziny Alliłujewych

2. RGASPI

3. Kolekcja rodziny Własików

4. David King

5. Kolekcja rodziny Poskriebyszowów

6. Muzeum Stalina, Gori, Republika Gruzji

7. Kolekcja Hugh Lunghiego

8. Kolekcja własna autora

9. Victoria Ivleva-Yorke

10. Domena publiczna

11. Laski Diffusion Exclusive / East News

12. AKG Images / East News

13. UIG Art and History / East News

14. Everett Collection / East NewsWstęp i podziękowania

Za pomoc w tym przedsięwzięciu jestem ogromnie wdzięczny wielu ludziom, od Moskwy i Sankt Petersburga do Suchumi, od Tbilisi do Buenos Aires i Rostowa nad Donem. Przystępując do pisania niniejszej książki, chciałem nakreślić portret Stalina, jego dwudziestu najważniejszych palatynów i ich rodzin, pokazać, jak rządzili i jak żyli w tej wyjątkowej epoce absolutnej władzy. Nie miała to być historia polityki zagranicznej i wewnętrznej, kampanii wojskowych, młodości czy walki z Trockim, lecz kronika jego dworu od ogłoszenia go Wodzem w 1929 roku aż do śmierci. Jest to zbiorowa biografia jego dworzan, studium na temat polityki, nieformalnej władzy i obyczajów. W jakimś sensie jest to również biografia samego Stalina ukazanego poprzez stosunki z towarzyszami: Wódz nigdy nie pozostaje poza sceną.

Postanowiłem wyjść poza tradycyjne przedstawienia Stalina jako „zagadki”, „szaleńca” czy „diabolicznego geniusza” i jego towarzyszy jako „ludzi bez biografii”, posępnych wąsatych pochlebców na czarno-białych fotografiach. Wykorzystując nowe dokumenty archiwalne, niepublikowane wspomnienia, wywiady i dobrze znane materiały, miałem nadzieję, że w ich świetle Stalin stanie się postacią bardziej zrozumiałą i żywą, choć nie mniej odpychającą. Uważam, że umieszczenie Stalina i jego oligarchów w ich szczególnym bolszewickim kontekście, jako członków wojskowo-religijnego „zakonu kawalerów mieczowych”, pozwoli wyjaśnić wiele kwestii. Stalin był osobowością wyjątkową, lecz wiele jego poglądów i cech, takich jak uzależnienie od terroru jako narzędzia politycznego, a także paranoję, można dostrzec również u jego towarzyszy. Był człowiekiem swojej epoki, podobnie jak jego palatyni.

Najsłynniejszymi z nich są zapewne Mołotow i Beria, wielu innych nie jest tak dobrze znanych. Jeżow i Żdanow dali nazwę całym epokom, a mimo to pozostają w cieniu. O niektórych, takich jak Mechlis, w ogóle mało kto słyszał. Mikojana powszechnie podziwiano, a Kaganowiczem pogardzano. Zewnętrznemu światu mogli ukazywać maskę, lecz naprawdę byli barwnymi, dynamicznymi postaciami. Dostęp do ich korespondencji, nawet do listów miłosnych, pozwoli wreszcie ukazać ich jako żywych ludzi.

Ich historia ma być zarazem przestrogą: spośród wielu wymienionych tutaj masowych morderców tylko Beria i Jeżow zostali osądzeni (i to nie za swoje prawdziwe zbrodnie). Nieuchronnie pojawia się pokusa, by winą za wszystkie zbrodnie obarczyć jednego człowieka, Stalina. Na Zachodzie występuje dzisiaj obsesja na tle kultu nikczemności: makabryczne, lecz jałowe współzawodnictwo pomiędzy Stalinem a Hitlerem pod względem liczby domniemanych ofiar, które w efekcie ma wyłonić „najstraszliwszego dyktatora świata”. Jest to demonologia, a nie historia. Wskazuje na szaleńca jako sprawcę wszelkiego zła i nie mówi nam nic o niebezpieczeństwie utopijnych idei i systemów ani o odpowiedzialności jednostek.

Współczesna Rosja nie uporała się jeszcze ze swoją przeszłością: nie było odkupienia, co prawdopodobnie nadal rzuca cień na rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Wielu Rosjan z pewnością nie podziękuje mi za szczere przedstawienie spraw, o których woleliby zapomnieć. A chociaż ta książka nie umniejsza ogromnej winy Stalina, może pozwoli rozwiać mit o jego wyłącznej odpowiedzialności, ukazując zbrodnie całego kierownictwa, a także jego cierpienia, ofiary, występki i przywileje.

Mam ogromny dług wdzięczności wobec wszystkich, którzy mi pomogli: do napisania tej książki nakłonił mnie Robert Conquest; przez cały czas był moim cierpliwym mentorem i doradcą. Jestem też niezwykle zobowiązany Robertowi Service’owi, profesorowi historii rosyjskiej na uniwersytecie w Oksfordzie, który służył mi swoją rozległą wiedzą i którego uwagi i poprawki okazały się bezcenne. W Rosji wziął mnie pod swoje skrzydła wybitny znawca stalinizmu, Oleg Chlewniuk z Państwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej (GARF), który kierował moimi poszukiwaniami i pomagał przez cały czas. Miałem również to szczęście, że w sprawach NKWD/MGB mogłem liczyć na pomoc Nikity Pietrowa, wiceprzewodniczącego Moskiewskiego Ośrodka Badań Naukowych i najwybitniejszego dzisiaj w Rosji znawcy zagadnień związanych z działalnością tajnej policji. W sprawach wojskowych doradzali mi i pomagali, zarówno przy tłumaczeniach, jak i poszukiwaniach archiwalnych, profesor Oleg Rżeszewski i jego koledzy. W kwestiach dyplomatycznych bezcenna okazała się wiedza, doświadczenie i czarująca znajomość z Hugh Lunghim, który uczestniczył w konferencji teherańskiej, jałtańskiej i poczdamskiej oraz w spotkaniach ze Stalinem w latach czterdziestych. Sir Martin Gilbert wspomagał mnie swoją wiedzą i kontaktami w Rosji. W sprawach gruzińskich moimi przewodnikami byli Zakro Megreliszwili, profesor Państwowego Uniwersytetu Języka i Kultury im. Ilji Czawczawadzego w Tbilisi, i Gela Czarkwiani. W sprawach abchaskich największej pomocy udzielił mi profesor Sława Łakoba z Suchumi. Wskazówek i pomysłów dostarczyły mi również następujące osoby: Geoffrey Hosking, profesor historii rosyjskiej na Uniwersytecie Londyńskim, Isabel de Madariaga, profesor studiów słowiańskich na Uniwersytecie Londyńskim, i Aleksandr Kamienski, profesor dawnej i współczesnej historii rosyjskiej na wydziale humanistycznym Rosyjskiego Uniwersytetu Państwowego w Moskwie. Roj Miedwiediew, Edward Radziński, Arkadij Waksberg i Łarisa Wasiliewna również pomagali mi i doradzali. Miałem wielkie szczęście, że spotkałem ich na swojej drodze, i mogę im jedynie pokornie podziękować; wszelka mądrość jest ich zasługą, wszystkie błędy obciążają mnie.

Wybrałem bardzo dobry moment, ponieważ otwarcie części Archiwum Prezydenckiego w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Społecznej i Politycznej (RGASPI) w 1999 roku oznaczało, iż mogłem wykorzystać mnóstwo nowych, fascynujących dokumentów i fotografii, w tym listów Stalina, jego towarzyszy i ich rodzin, dzięki czemu ta książka w ogóle powstała. Ponadto uzyskałem dostęp do nowych materiałów w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym (RGWA) i Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej (CAMO RF) w Podolsku. Oleg Chlewniuk był moim przewodnikiem zarówno w RGASPI, jak i w GARF. Składam serdeczne podziękowania Łarisie Rogowej, kierowniczce sekcji w RGASPI, specjalistce od spuścizny Stalina i znakomitej interpretatorce jego charakteru pisma, która pomagała mi na każdym etapie pracy. Dziękuję również doktor Ludmile Gatagowej z Instytutu Historii Rosyjskiej. Ale przede wszystkim winien jestem podziękowania niezwykle utalentowanej badaczce z Wydziału Historii Rosyjskiego Uniwersytetu Państwowego, Galinie Babkowej, która pomagała mi zarówno przy tej książce, jak i przy _Potiomkinie_.

Miałem szczęście spotkać wielu świadków tamtych wydarzeń, a często uzyskać dostęp do papierów rodzinnych, w tym do nieopublikowanych dzienników ich ojców. Jestem za to niezmiernie wdzięczny Władimirowi Grigoriewowi, wiceministrowi prasy, telewizji i radia Federacji Rosyjskiej, właścicielowi wydawnictwa Wagrius; Galinie Udienkowej z RGASPI, która podzieliła się ze mną swymi unikalnymi kontaktami; Oldze Adamiszynie, która zaaranżowała kilka wywiadów; oraz Rosamond Richardson, która skontaktowała mnie z rodziną Alliłujewów i udostępniła swoje taśmy z wywiadami ze Swietłaną Alliłujewą. Kitty Stidworthy pozwoliła mi wykorzystać nieopublikowane wspomnienia Wiery Trail o Jeżowie. Dziękuję doktor Lubie Winogradowej za wytrwałość, życzliwość, wyrozumiałość i cierpliwość przy organizowaniu wywiadów. Specjalne podziękowania należą się Alanowi Hirstowi i Louise Campbell, którzy skontaktowali mnie z rodziną Mołotowa. Generał lejtnant Stiepan Mikojan i jego córka Aszchen byli czarujący, gościnni i niezwykle pomocni. Swojego czasu i wspomnień użyczyły mi również następujące osoby: Kira Alliłujewa, Władimir Alliłujew (Redens), Natalia Andriejewna, Nikołaj Bajbakow, Nina Budionna, Julia Chruszczowa, Tania Litwinowa, Igor Malenkow, Wola Malenkowa, Sergo Mikojan, Iosif Minerwin (wnuk Kaganowicza), Stas Namin, Wiaczesław Nikonow (wnuk Mołotowa), Eteri Ordżonikidze, Marfa Pieszkowa, Natalia Poskriebyszowa, Leonid Redens, Natalia Rykowa, generał lejtnant Artiom Siergiejew, Jurij Sołowiew, Oleg Trojanowski, Nadieżda Własik, Jurij Żdanow. Jestem wdzięczny Galinie Babkowej za zorganizowanie wywiadów z Tiną Egnataszwili i Gulią Dżugaszwili. Muszę też podziękować Markowi Fielderowi z Granada Productions, z którym miałem przyjemność pracować nad filmem dokumentalnym o Stalinie dla BBC. Dziękuję dyrektorowi i pracownikom Muzeum Kirowa w Sankt Petersburgu.

W Tbilisi profesor Megreliszwili zorganizował dla mnie wiele wywiadów, podzielił się wspomnieniami o swoim ojczymie, Szałwie Nucubidzem, i przedstawił mnie Mai Kawtaradze, która udostępniła nieopublikowane wspomnienia swego ojca. Niezwykle pomocni okazali się również: Nadia Diekanozowa, Alosza Mircchuława, Eka Rapawa i Nina Ruchadze. Dziękuję Lice Basilei, która towarzyszyła mi w pałacu Likani i Gori; Nino Gagoszidzemu i Irinie Dmetradze za wytrwałą pomoc, Nati Pataszwili za pomoc w tłumaczeniach i organizowaniu wywiadów; Zurabowi Karumidzemu i Lili Aburszwili, dyrektorowi Muzeum Stalina w Gori.

Za podróż do Abchazji muszę podziękować ambasadorowi JKM w Gruzji, Deborah Barnes Jones, Thadeusowi Boyle’emu z Misji Obserwacyjnej Narodów Zjednoczonych w Gruzji, abchaskiemu premierowi Anri Dżirgonii. Podróż nie mogłaby dojść do skutku bez Victorii Iwlewej-Yorke. Dziękuję Saidzie Smirowi, dyrektorowi daczy Nowy Afon i innych rezydencji Stalina w Suchumi, Zimnej Rzeczce, nad jeziorem Rica, w Muzeri i Soczi. Dziękuję Evie Soldati za wywiad z Leopoldo Bravo i jego rodziną w Buenos Aires.

Dziękuję za gościnę podczas moich wizyt w Moskwie i gdzie indziej: Maszy Słonimej, która okazała się wnuczką Maksyma Litwinowa; Markowi i Rachel Polonskim, którzy zajmują mieszkanie marszałka Koniewa przy ulicy Granowskiego, gdzie rozegrało się wiele opisanych w książce wydarzeń; Ingebordze Dapkunaite, Davidowi Campbellowi, Tomowi Wilsonowi w Moskwie; Oldze Polizzi i Juliette Drexter w Sankt Petersburgu.

Specjalne podziękowania należą się dwóm dociekliwym umysłom: mojemu ojcu, doktorowi Stephenowi Sebag-Montefioremu, który błyskotliwie zinterpretował psychologię Stalina, a wcześniej Potiomkina; i mojej matce, April Sebag-Montefiore, za bezcenne rady z dziedziny lingwistyki i psychologii.

Muszę podziękować mojej agentce Georginie Capel; prezesowi wydawnictwa Orion, Anthony’emu Cheethamowi; mojemu wydawcy Ionowi Trewinowi; lordowi i lady Weidenfeld. W mniejszym lub większym stopniu pomagali mi również: Andy Apostolou, Bernadette Cini, profesor Derek Beales, Wadim Beniatow, Michael Bloch, doktor David Brandenburger, Winston Churchill, Pavel Chinsky, doktor Sarah Davies, Ellen Dahrendorf, Mark Franchetti, Lisa Fine, Siergiej Diegtjariew Foster, doktor Dan Healy, Yelena Durden-Smith, Lawan i Nino Gaczecziladze, profesor J. Arch Getty, Nata Gologre, Jon Halliday, Andrea Dee Harris, Mariana Haseldine, Laurence Kelly, Dmitrij Chankin, Anne Applebaum, Joan Bright Astley, Maria Łobanowa, W.S. Łopatin, ambasador Republiki Gruzińskiej, i pani Teimuraz Mamacaszwili, Neil McKendrick, Catherine Merridale, księżna Tatiana Metternich, Edward Lucas, Charles i Patty Palmer-Tomkinson, Martin Poliakoff, profesor Richard Overy, David Pryce-Jones, Aleksandr Prozwierkin, Antony Beevor, Julia Turczaninowa i Ernst Gusinski, profesor E.A. Rees, Hugh Sebag-Montefiore, Fritz von der Schulenburg, profesor Boris Sokołow, lady Soames, Geja Sulkaniszwili, lord Thomas of Swynnerton, hrabia Nikołaj Tołstoj, książę Grigorij Wasilczikow, doktor D.H. Watson, Adam Zamoyski. Wiele zawdzięczam mojej rosyjskiej opiekunce, Galinie Oleksiuk. Dziękuję Jane Birkett, mojej redaktorce, Johnowi Gilkesowi za mapy, Douglasowi Matthewsowi za indeks i Victorii Webb za heroiczną pracę konfrontowania dowodów.

Na koniec muszę serdecznie podziękować mojej żonie, Sancie Montefiore, nie tylko za przetłumaczenie z hiszpańskiego materiałów na temat Leopolda Bravo, ale przede wszystkim za to, że przez lata cierpliwie znosiła uciążliwą obecność Stalina w naszym życiu.Osoby

Iosif Wissarionowicz Stalin, urodzony Dżugaszwili, znany jako „Soso” i „Koba”. Przywódca partii bolszewickiej w latach 1922–1953, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych i premier w latach 1941–1953. Marszałek. Generalissimus.

RODZINA

Keke Dżugaszwili, matka Stalina

Kato Swanidze, pierwsza żona Stalina

Jakow Dżugaszwili, syn Stalina i Kato Swanidze. Wzięty do niewoli przez Niemców

Nadia Alliłujewa, druga żona Stalina

Wasilij Stalin, syn Stalina i Nadii Alliłujewej, pilot, generał

Swietłana Stalina, znana jako Alliłujewa, córka Stalina i Nadii

Artiom Siergiejew, adoptowany syn Stalina i Nadii

Siergiej Alliłujew, ojciec Nadii

Olga Alliłujewa, matka Nadii

Pawieł Alliłujew, brat Nadii, komisarz Armii Czerwonej

Żenia Alliłujewa, żona Pawła, aktorka, matka Kiry

Alosza Swanidze, brat Kato, szwagier Stalina

Maria Swanidze, żona Aloszy, gruzińska Żydówka, śpiewaczka operowa

Stanisław Redens, szwagier Nadii, czekista

Anna Redens, żona Stanisława, starsza siostra Nadii

SOJUSZNICY

Wiktor Abakumow, szef Smiersza, minister bezpieczeństwa państwowego

Andriej Andriejew, członek Politbiura, sekretarz KC

Dora Chazan, żona Andriejewa, najlepsza przyjaciółka Nadii, wicekomisarz przemysłu tekstylnego, matka Nataszy Andriejewej

Ławrientij Beria, „Wujaszek Łara”, szef NKWD, członek Politbiura odpowiedzialny za program atomowy

Nina Beria, żona Ławrientija, naukowiec, Stalin traktował ją „jak córkę”

Sergo Beria, syn Ławrientija i Niny

Marfa Pieszkowa Beria, żona Sergo, wnuczka Gorkiego

Siemion Budionny, kawalerzysta, marszałek, członek „grupy carycyńskiej”

Nikołaj Bułganin, „Hydraulik”, czekista, burmistrz Moskwy, członek Politbiura, minister obrony, przewidywany następca Stalina

Nikita Chruszczow, pierwszy sekretarz w Moskwie, później na Ukrainie, członek Politbiura

Kandid Czarkwiani, szef partii gruzińskiej i powiernik Stalina

Siemion Ignatiew, minister bezpieczeństwa państwowego, aranżer „spisku lekarzy”

Gienrich Jagoda, szef NKWD, Żyd, zakochany w Timoszy Gorkiej

Awel Jenukidze, „Wujaszek Awel”, sekretarz Centralnego Komitetu Wykonawczego, Gruzin, _bon vivant_, ojciec chrzestny Nadii

Nikołaj Jeżow, „Jeżowik” lub „Kola”, szef NKWD

Jewgienia Jeżowa, żona Nikołaja, Żydówka

Łazar Kaganowicz, „Żelazny Łazar” i „Lokomotywa”, stary bolszewik, zastępca Stalina na początku lat trzydziestych, ludowy komisarz transportu, członek Politbiura

Michaił Kalinin, „Ojczulek”, chłop-robotnik

Siergiej Kirow, szef partii w Leningradzie, sekretarz KC, członek Politbiura i bliski przyjaciel Stalina

Walerian Kujbyszew, ekonomista i poeta, członek Politbiura

Aleksiej Kuzniecow, zastępca Żdanowa w Leningradzie, po II wojnie światowej sekretarz KC i „opiekun” MGB, przewidywany następca Stalina na stanowisku sekretarza generalnego

Nestor Łakoba, szef partii w Abchazji

Gieorgij Malenkow, „Melania”, sekretarz KC i członek Politbiura związany z Berią

Lew Mechlis, „Ponury Demon” i „Rekin”, sekretarz Stalina, redaktor naczelny „Prawdy”, szef Zarządu Politycznego Armii Czerwonej

Akaki Mgeładze, szef partii w Abchazji, później w Gruzji, Stalin nazywał go „towarzyszem Wilkiem”

Anastas Mikojan, stary bolszewik armeński, członek Politbiura, ludowy komisarz handlu i zaopatrzenia

Wiaczesław Mołotow, znany jako „Kamienny Zadek” i „nasz Wiacze”, członek Politbiura, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, ludowy komisarz spraw zagranicznych

Polina Mołotowa z d. Karpowska, pseudonim Żemczużyna, ludowy komisarz rybołówstwa

Grigorij Ordżonikidze, „Sergo” i „Przydupnik Stalina”, członek Politbiura, ludowy komisarz przemysłu ciężkiego

Karl Pauker, były fryzjer z Opery Budapeszteńskiej, szef ochrony Stalina

Aleksandr Poskriebyszow, były felczer, szef gabinetu Stalina

Bronka Mietallikowa Poskriebyszowa, żona Aleksandra, lekarka, Żydówka

Michaił Riumin, „Mały Misza”, „Pigmej”, wiceminister bezpieczeństwa państwowego, kierował śledztwem w sprawie „spisku lekarzy”

Nikołaj Własik, szef ochrony Stalina

Klimient Woroszyłow, marszałek, członek Politbiura, ludowy komisarz obrony, weteran spod Carycyna

Jekatierina Woroszyłowa, żona Klimienta, Żydówka

Nikołaj Wozniesienski, ekonomista, członek Politbiura, wicepremier, kandydat Stalina na premiera

Andriej Żdanow, „Pianista”, członek Politbiura, szef partii w Leningradzie, sekretarz KC, kurator marynarki wojennej, przyjaciel Stalina i jego przewidywany następca

Jurij Żdanow, syn Andrieja, szef Wydziału Nauki KC, mąż Swietłany Stalinej

MARSZAŁKOWIE

Grigorij Kulik, dowódca artylerii, kobieciarz i nieudacznik, weteran spod Carycyna

Boris Szaposznikow, szef sztabu, ulubieniec Stalina

Siemion Timoszenko, zwycięzca w wojnie z Finlandią, ludowy komisarz obrony, weteran spod Carycyna; jego córka poślubiła Wasilija Stalina

Aleksandr Wasilewski, szef sztabu, syn popa

Gieorgij Żukow, zastępca wodza naczelnego, najlepszy z dowódców Stalina

WROGOWIE I DAWNI SOJUSZNICY

Nikołaj Bucharin, „ulubieniec partii”, „Bucharczyk”, teoretyk, członek Politbiura, współpracownik Stalina w latach 1925–1929, przyjaciel Nadii, zwolennik „odchylenia prawicowego”, główny oskarżony w ostatnim procesie pokazowym

Lew Kamieniew, członek Politbiura, zwolennik „odchylenia lewicowego”, pokonał Trockiego wraz ze Stalinem, z którym współrządził w latach 1924–1925, Żyd, oskarżony w pierwszym procesie pokazowym

Aleksiej Rykow, „Rykwódka”, członek Politbiura, związany z „odchyleniem prawicowym”, przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych, oskarżony w ostatnim procesie pokazowym

Lew Trocki, geniusz rewolucji, Żyd, ludowy komisarz spraw wojskowych i twórca Armii Czerwonej, „operetkowy dowódca” według określenia Stalina

Grigorij Zinowiew, członek Politbiura, związany z „odchyleniem lewicowym”, szef partii w Leningradzie, Żyd, współrządził wraz ze Stalinem i Kamieniewem w latach 1924–1925, oskarżony w pierwszym procesie pokazowym

„INŻYNIEROWIE LUDZKICH DUSZ”

Anna Achmatowa, poetka, „zakonnica-nierządnica”, jak nazywał ją Żdanow

Isaak Babel, autor _Armii Konnej_, przyjaciel Eisensteina i Mandelsztama

Diemian Biedny, „proletariacki poeta”

Michaił Bułhakow, powieściopisarz i dramaturg, Stalin widział jego _Dni Turbinów_ piętnaście razy

Ilia Erenburg, pisarz

Siergiej Eisenstein, najwybitniejszy radziecki reżyser filmowy

Maksim Gorki, najsłynniejszy pisarz radziecki związany ze Stalinem

Iwan Kozłowski, nadworny śpiewak Stalina

Osip Mandelsztam, poeta

Boris Pasternak, poeta, „marzyciel” według określenia Stalina

Konstantin Simonow, poeta i powieściopisarz, przyjaciel Wasilija Stalina, ulubieniec Stalina

Michaił Szołochow, pisarz, piewca kozaczyzny i kolektywizacjiPrzypisy

Nota o źródłach i pisowni

Książka jest oparta na moich poszukiwaniach w archiwach RGASPI i GARF z ich bogatym zasobem nowych listów i dzienników, od korespondencji Stalina z najbliższymi towarzyszami po dziennik Jekatieriny Woroszyłowej, a także świeżo udostępnionych materiałach z RGWA i CAMO RF. Korzystałem również z wielu wywiadów i wspomnień zarówno uczestników tamtych wydarzeń, jak i członków ich rodzin. Oczywiście te ostatnie materiały są mniej wiarygodne niż dokumenty archiwalne, lecz mimo to uważam je za bardzo cenne: jeśli tylko było to możliwe, konfrontowałem owe wywiady z relacjami innych naocznych świadków. Korzystałem z nich w przypadkach, gdy zachodziło duże prawdopodobieństwo, że świadkowie będą dobrze poinformowani. Na przykład relacje dzieci Malenkowa są zapewne wiarygodne w odniesieniu do historyjek, które ojciec czytywał im do poduszki, ale bezwartościowe w kwestii roli, jaką odgrywał w Politbiurze. Wspomnienia Sergo Berii zostały oczywiście napisane z myślą o wybieleniu pamięci ojca, ale dokonując ich weryfikacji, odkryłem ku swemu zaskoczeniu, że zasługują na zaufanie we fragmentach dotyczących palatynów Stalina i rozmów przy stole. Wspomnienia samych palatynów, na przykład Chruszczowa, Mołotowa, Kaganowicza, Mikojana, Szepiłowa i opublikowane ostatnio pamiętniki Mgeładzego, są rzecz jasna bezcenne, ale często wybiórcze albo po prostu kłamliwe. Miałem to szczęście, że udało mi się uzyskać dostęp do niepublikowanych wspomnień Czarkwianiego, Kawtaradzego, Budionnego i syna Diekanozowa, ale te same zastrzeżenia odnoszą się także do nich.

Korzystałem z materiałów NKWD, takich jak zeznania przeciwko Jeżowowi z 1939 roku, cytowane w jego najnowszej biografii pióra Marka Jansena i Nikity Pietrowa; przeciwko Własikowi z 1952 i przeciwko Berii z 1953 roku. We wszystkich trzech przypadkach celem „organów” było skompromitowanie podsądnych przez obarczenie ich zarzutami o rozwiązłość seksualną. Wywiady potwierdziły prawdziwość części tych oskarżeń, zgadzam się jednak z Pietrowem, iż należy do nich podchodzić z dużą ostrożnością.

Na koniec muszę wymienić podstawowe prace o Stalinie i stalinizmie, z których korzystałem podczas pisania tej książki. Są to między innymi: _Stalin as Revolutionary_ i _Stalin in Power_ Roberta Tuckera; _The Great Terror_ Roberta Conquesta; _The Road to Terror_ Archa Getty’ego; _A History of 20th Century Russia_ Roberta Service’a; _The Road to Stalingrad_ i_ The Road to Berlin_ Johna Ericksona; _Russia’s War_ Richarda Overy’ego; _Everyday Stalinism_ Sheili Fitzpatrick; _Inside the Kremlin’s Cold War_ Vladislava Zuboka i Constantine’a Pleshakova; _Grand Delusion_ Gabriela Gorodetsky’ego; _Stalin and the Bomb_ Davida Hollowaya; _Beria_ i _Who Killed Kirov?_ Amy Knight; _Ezhov_ Marka Jansena i Nikity Petrova; _Stalin’s Generals_ Harolda Shukmana; _Out of the Red Shadows_ Gennadiego Kostyrchenki; _Stalin’s Last Crime: The Doctors’ Plot_ Jonathana Brenta i Vladimira Naumova; _Nikita Khrushchev_ Williama Taubmana, Siergieja Chruszczowa i Abbotta Gleasona; a także zbioru korespondencji Stalina z Mołotowem i Kaganowiczem oraz prac na temat Ordżonikidzego i lat trzydziestych Olega Chlewniuka.

W odniesieniu do niektórych osób posługiwałem się imionami partyjnymi, jeśli były częściej używane niż nazwiska: na przykład Ordżonikidze był powszechnie znany jako „towarzysz Sergo” i dlatego zwykle określałem go tym pseudonimem. W przypadku Poliny Żemczużyny jednak nazywam ją Poliną Mołotową. Zdecydowałem się również na tradycyjną pisownię nazwisk chińskich, jak na przykład Mao Tse-tung i Czou En-laj.

Cytowane dzienniki i czasopisma

„American History Review”

„Argumienty i Fakty”

„Bolszewik”

„Cold War History”

„Europe/Asia Studies”

„Far Eastern Affairs”, Moskwa

„Głasnost”

„International Affairs”

„Istocznik”

„Istoria SSSR”

„Istoriczeskij Archiw” („IA”)

„Istoriczeskij Żurnał”

„Itogi”

„Izwiestia”

„Izwiestia CK KPSS”

„Jeżegodnik Ibierijsko-Kawkazskogo Jazykoznania”

„Junost”

„Kommunist”

„Komsomolskaja Prawda”

„Krasnaja Zwiezda”

„Leningradskaja Prawda”

„Litieraturnaja Gazieta”

„Litieraturnaja Rossija”

„Litieraturuli Sakchartwelo”

„Mir Istorii”

„Mołodaja Gwardia”

„Moskowskije Nowosti”

„Niezawisimaja Gazieta”

„Niezawisimoje Wojennoje Obozrienije”

„Nowaja i Nowiejszaja Istoria”

„Nowyj Mir”

„Nowyj Żurnał”

„Ogoniok”

„Prawda”

„Rodina”

„Rossijskaja Gazieta”

„Rossijskije Wiesti”

„Sintaksis”

„Slavic Military Studies”

„Slavic Review”

„Slavonic and East European History Review”

„Sowierszenno Siekrietno”

„Sowietskaja Militaria”

„Sowietskaja Rossija”

„Sowiet Studies”

„Swobodnaja Mysl”

„Szpion”

„Transkaukasia”

„Trud”

„Wieczernyj Kłub”

„Wiestnik Protiwozdusznoj Oborony”

„Wojenno-istoriczeskij Żurnał” („WIŻ”)

„Wojennyj Archiw”

„Woprosy Fiłosofii”

„Woprosy Istorii”

„Woprosy Istorii Komunisticzeskoj Partii Sowietskogo Sojuza”

„Znamja”

Skróty nazw cytowanych archiwów

RGASPI Rosyjskie Archiwum Państwowe Historii Społecznej i Politycznej

GARF Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej

RGWA Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe

CAMO Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej

FSB RF Centralne Archiwum Służby Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej

RGAE Rosyjskie Państwowe Archiwum Ekonomiczne

RGALI Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii i Literatury

APRF Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej

Izwiestia CK KPSS Izwiestia Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego

PROLOG: Świąteczny obiad 8 listopada 1932

Ta relacja z 8 listopada 1932 roku jest oparta na wspomnieniach Mołotowa i Swietłany Alliłujewej, wywiadach z ocalałymi członkami rodziny Stalina, dziećmi przywódców radzieckich wraz z kartami zdrowia Nadieżdy, listami do i od Stalina, oficjalnymi raportami z archiwów RGASPI i GARF, a także opublikowanymi dziełami takimi jak książka Edvarda Radzinsky’ego _Stalin_. Wygląd Nadieżdy: Svietlana Alliluyeva, _Twenty Letters to a Friend_, ss. 90–111. Boris Bazhanov, _Bazhanov and the Damnation of Stalin_, s. 110. Świadectwo Nadieżdy Stalinej cytowane w pracy Radzinsky’ego, _Stalin_, ss. 278–279. Kobiety: F. Chuev (red.), _Molotov Remembers_ (dalej: _MR_), ss. 164, 174. Pamiętnik Stalina 8 listopada. Postyszew również był obecny na spotkaniu, „Istoriczeskij Archiw” (dalej: „IA”) 1994 nr 1 do 1997 nr 1 oraz indeks 1998 nr 4, _Posietiteli Kriemlowskogo Kabinieta I.W. Stalina 1924–1953_. Jagoda: A.L. Litwin i in. (red.), _Gienrich Jagoda Narkom wnutrjennych dieł SSSR, Genieralnyj kommissar gosudarstwiennoj biezopastnosti_ (dalej: _Jagoda_), ss. 1–20. Wąsy Jagody a la Hitler: wywiad z Marfą Pieszkową. Wygląd Stalina: miodowe oczy, wywiad z Mają Kawtaradze. Ramię nie takie złe, stary, szary płaszcz: wywiad z Artiomem Sergiejewem. Zapach dymu tytoniowego: wywiad Leonida Redensa z autorem i Swietłany Alliłujewej z Rosamund Richardson (dalej: Swietłana R.R.). Sposób chodzenia: Galina Vishnevskaya, _Galina: A Russian Story_, ss. 95–97. Opis Kremla i domów przywódców: wywiad ze Stiepanem Mikojanem. Wspaniałe czasy: RGASPI 74.1.429.65–6, dziennik J.D. Woroszyłowej, 21 czerwca 1954.

Bezpieczeństwo: RGASPI 17.162.9.54., cyt. za: Oleg Khlevniuk, _Le Circle du Kremlin, Staline et le bureau politique dans les annees 30. Les jeux du pouvoir_, s. 51. O Leninie: Robert Service, _Lenin_, ss. 400–401. Wizyty u Biednego: zob. Pavel Sudoplatov, _Special Tasks_, s. 52. Żebrak: _MR_, ss. 14, 213. N.S. Własik, _Moja biografia_, „Szpion”, t. 8–9, ss. 25–27: do 1927, Stalin miał jednego ochroniarza, Juzisa, Litwina, do którego dołączył później Własik. Autostopowiczki: wywiad z Jurijem Żdanowem, Artiomem Sergiejewem. Pawieł Sudopłatow, s. 52. Dekret o spacerach Stalina: RGASPI 17.162.9.54, cyt. za: Khlevniuk, _Circle_, s. 51. F. Czujew (red.), _Tak goworił Kaganowicz_ (dalej: _Kaganowicz_), s. 191. Zob. także _MR_ o tym, jak Stalin i Mołotow spotkali włóczęgę spacerującego po Moskwie. Kremlowskie dzieci wpadające na Stalina: wywiad z Natalią Andriejewą.

Na temat teorii łuszczycy, co nie jest dowiedzione, zob. W.H. Bos i E.M. Farber, _Joseph Stalin’s Psoriasis: its Treatment and the Consequences_ w: „Cutis”, t. 59, kwiecień 1997. Dziękuję Robertowi Service’owi za zwrócenie mi na to uwagi. O zapaleniu migdałków i gardła I. Waledinskij, _Wospominania o wstrieczach s tow. Stalinym IV_ w „Muziei Rewolucii”, t. 23, Moskwa 1992, ss. 121–126. Stalin poucza Wasilija: Artiom Siergiejew. Także: zob. Akaki Mgeładze, _Stalin kakim ja jego znał_, ss. 198–199: „Gdybym to zrobił, nie byłbym Stalinem”. „Pięciu lub sześciu Stalinów” – _Kaganowicz_, s. 154. _Licediej_: zob. V. Zubok i C. Pleshakov, _Inside the Kremlin’s Cold War, From Stalin to Khrushchev_ (dalej: Zubok), s. 21. Wczesny okres formowania się charakteru Stalina: Robert Service, _Joseph Stalin, and Making ofa Stalinist_ w: J. Channon (red.), _Politics, Society and Stalinism in the USSR_, ss. 15–30.

RGASPI 558.11.1550.34–5, Stalin do Nadii, 21 czerwca 1930. Nadia donosicielka: RGASPI 85.28.63.13, Nadia Alliłujewa do Ordżonikidzego o telefonie Stalina w sprawie prawidłowego szkolenia techników w akademii, 2 kwietnia 1931. Dziękuję Robertowi Service’owi za tę informację.

RGASPI 558.11.1550, Nadia do Stalina, 28 sierpnia 1929.

O szaleństwie Nadii: _MR_, ss. 173–174. Problemy umysłowe rodziny Alliłujewów: wywiad z Kirą Alliłujewą i Stanisławem Redensem. Swietłana R.R. Polina cyt. za: Svietlana, _Twenty Letters_, s. 118.

RGASPI 558.11.1550.27, Nadia do Stalina, 27 września 1929.

RGASPI 558.11.1550.8, Stalin do Nadii, 29 sierpnia 1929. O nauce i nauczycielu Wasilija: RGASPI 558.11.1550.31–2, Stalin do Nadii, 2 lipca 1930. 558.11.1550.61–63, Swietłana do Stalina, 21 września 1931.

RGASPI 558.11.1550.7, Nadia do Stalina, 28 sierpnia 1929. RGASPI 558.11.1550.8, Stalin do Nadii, 29 sierpnia 1929. Stalin o lekarzach Nadii: RGASPI 558.11.1550.30, Stalin do Nadii, 21 czerwca 1930. Zęby Stalina: RGASPI 558.11.1550.43–45, Stalin do Nadii, 24 września 1930 i RGASPI 558.11.1550.34–5, Nadia do Stalina, 5 września 1930.

RGASPI 558.11.1550.29, Nadia do Stalina, 1 października 1929.

RGASPI 558.11.1550.36–7, Stalin do Nadii, 8 września 1930.

RGASPI 558.11.1550.7, Nadia do Stalina, 28 sierpnia 1929.

Nadia do Stalina o polityce: np. RGASPI 558.11.1550.10–12, Nadia do Stalina, 2 września 1929. O spotkaniu Ordżonikidzego i Rudzutaka z Woroszyłowem; o poglądach Ordżonikidzego na temat gospodarki Małej Kabardii.

Nadia, Stalin i książki. „Biała” literatura na temat Stalina: RGASPI 558.11.1550.65–6, Nadia do Stalina, 26 września 1931. RGASPI 558.11.1550.35–6, Stalin do Nadii i Nadia do Stalina, 5 i 8 września 1930. RGASPI 558.11.786.123–4, Nadia do A.N. Poskriebyszowa, 10 czerwca 1932.

Zdjęcia: RGASPI 558.11.1550.43–5, Stalin do Nadii, 24 września 1930. Jak zabawnie wygląda Mołotow: RGASPI 558.11.21550.65–6, Nadia do Stalina, 29 września 1931.

RGASPI 535.1.53.18, N. Alliłujewa, IKKI, 12 maja 1927. O „babach”: RGASPI 44.1.1.417, Nadia Alliłujewa do Marii Swanidze 11 stycznia 1926. O kurczętach: Nadia do Kalinina cyt. za: Radio 4, Robert Service, Kremlin Women.

RGASPI 558.11.1550.9, Stalin do Nadii, 1 września 1929.

Gulia Dżugaszwili, _Died, Otiec, Mat’ i Drugije_, ss. 18–19. Kirow zabrał Jakowa do Moskwy w 1921 i opiekował się nim w Petersburgu. RGASPI 558.11.1550.10–12, Nadia do Stalina, 2 września 1929. O samobójstwie Jaszy i Nadii: RGASPI 558.11.1.213–95, dziennik Marii Swanidze, 9 maja 1935. O żarcie Stalina na temat samobójstwa Jaszy: Swietłana R.R.

Życie na Kremlu, wspomnienia o Woroszyłowie i o mieszkaniu: Artiom Siergiejew, Natalia Andriejewa, Stiepan Mikojan: _MR_, s. 210. Tutaj spacerował Iwan: Zubok. s. 16.

Wygląd Nadieżdy: Svietlana, _Twenty Letters_, ss. 90–111. Bazhanov, s. 110. Relacja Nadieżdy Stalin cyt. za: Radzinsky, ss. 278–279. _MR_, s. 164. Artiom Siergiejew. Niezrównoważona umysłowo: Z.A. Żdanowa cyt. za: Svietlana, _Twenty Letters_, s. 112. Mlaskający Wasilij: Rosamond Richardson, _The Long Shadow: Inside Stalin’s Family_, ss. 130–131. Karty zdrowia Nadii: RGASPI 558.11.1551.

O obecności na kolacji: Andriejewowie: Natalia Andriejewa, Mikojanowie: Stiepan Mikojan. Ordżonikidze: Eteri Ordżonikidze. Bucharin, Mołotow, Kalinin: Stalin do Bucharina w: Anna Larina, _This I Cannot Forget, The Memoirs of Nikolai Bucharin’s Widow_, ss. 142, 291. Pawieł i Żenia Alliłujewowie: Kira Alliłujewa. Budionny: Nina Budionna. Białe zęby: Isaak Babel, _1920 Diary_, s. 89. Relacja o Nadii tańczącej z kimś innym: „Ktoś zwracał na nią zbyt wielką uwagę na przyjęciu...”, Nadieżda Stalin (wnuczka, która usłyszała tę opowieść od Anny Alliłujewej) cyt. za: Radzinsky, s. 278. Taniec z Jenukidzem: wywiad z Natalią Rykową.

O Stalinie i kobietach: Stalin „całkiem przystojny” itd.: _MR_, s. 174. „Piękna Jegorowa”: A.T. Rybin, _Stalin w oktjabrie 1941_, s. 20. O Jegorowej „tańczącej i bawiącej się”: protokół z przesłuchania cytowany w całości w: Larissa Vasilieva, _Kremlin Wives_, ss. 103–111. „Piękna żona Jegorowa, która kiedyś była gwiazdą filmową”: Joseph E. Davies, _Mission to Moscow_, s. 95; Svetlana Alliluyeva, _Only One Year_ (dalej: Svetlana _OOY_), ss. 131, 317; wywiad z Nadieżdą Własik. List od wielbicieli: RGASPI 558.11.726.61, Rachela Dizik do Stalina i odpowiedź Stalina z 3 kwietnia 1931. O Mikulinie: „IA”; O wizycie J.N. Mikuliny u Stalina; Jaures Miedwiediew, _Politiczeskij dnewnik_, 1975, ss. 364, 428–434. Stalin, _Soczinienia_, t. 12 (1949), ss. 108–115. Relacja Rusudany Żordanii: A.T. Rybin, _Stalin w oktjabrie 1941_, s. 18. W wywiadzie udzielonym autorowi Mircchuława, który dobrze znał Rusudanę, wyklucza możliwość romansu: „Była znacznie młodsza od niego”; Wywiad z Natalią Poskriebyszową. O Własiku: Wywiad z Nadieżdą Własik. O sukcesie z członkiniami partii, Stal i Sławotinską: _Kaganowicz_, s. 160. O Dorze Chazan: Bazhanov, s. 36. O zazdrości (o baletnicę) i „samopobłażaniu”: wywiad z Władimirem Alliłujewem (Redensem). O zazdrości (o fryzjerkę) i szaleństwie: _MR_, s. 173; Natalia Rykowa; Davies, s. 95. O pełnym zazdrości liście Nadieżdy do Stalina: RGASPI 558.11.1550.148, 30 czerwca 1930. Taniec: Kozłowski w: Władimir Karpow, _Rastrieljannyje marszały_, s. 342. Roza Kaganowicz: _Kaganowicz_, ss. 48–50. O kobietach w czasie Wielkiej Czystki: Robert Conquest, _Stalin: Breaker of Nations_, s. 216. O żonach członków Politbiura, 5 lipca 1937: APRF 3.58.174.107, cyt. za: Alexander Yakovlev, A _Century of Violence in Soviet Russia_, s. 42. Michael Parrish, _The Lesser Terror Soviet State Security 1939–1953_ (dalej: _Lesser Terror_), s. 33. Wszystkie Alliłujewy chciały spać ze Stalinem: Sergo Beria, _Beria My Father: Inside Stalin’s Kremlin_ (dalej: Sergo B.), s. 150: historia opowiedziana Ninie Berii przez Swietłanę.

O małżeństwie Stalina i Nadieżdy: wywiad z Kirą Alliłujewą. „Porywcza kobieta”: Pauker cyt. za: Alexander Orlov, _Secret History of Stalin’s Crimes_, s. 315. Niezrównoważony charakter Nadii: Eteri Ordżonikidze. „Depresja – początkowe stadium schizofrenii, która występowała w rodzinie matki” – Swietłana R.R. O jej uleganiu słabościom, jej chorobie, „nawet niania uskarżała się, że nie interesowała się dziećmi” – Władimir Alliłujew (Redens). O jej grubiaństwie w stosunku do Stalina: „Zamknij się”: wywiad z Niną Budionną i Marią Budionną (trzecią żoną) w: Vasilieva, _Kremlin wives_, s. 72. O „kimś, kto przyciągał jej uwagę”: Nadieżda Stalin w: Radzinsky, s. 278. O Jenukidzem: Natalia Rykowa. O toaście politycznym: Rybin, _Oktjabr 1941_, s. 10. O awanturach: dobijanie się do drzwi łazienki, N.S. Khrushchev, _Khrushchev Remembers: the Glasnost Papers_ (dalej: _Glasnost_), s. 16. Kurczęta wyrzucane za okno i „głupia” Nadieżda według określenia matki: Svetlana _OOY_, s. 317 i Svetlana, _Twenty Letters_, ss. 117–118.

Polina i Nadia, mieszkanie Stalina: _MR_, s. 173, relacja Poliny i pielęgniarki: Svetlana, _Twenty Letters_, ss. 116–118, również relacje rodziny przekazane autorowi: Kira Alliłujewa, Artiom Siergiejew, Leonid Redens, Władimir Alliłujew (Redens). Upuszczona róża, Nadieżda Stalin, wnuczka w: Radzinsky, s. 278. Pistolet: prośba Nadieżdy do Pawła, zaryglowane drzwi: wywiad z Kirą Alliłujewą. Artiom Siergiejew trzymający pistolet, wywiad z autorem. Mieszkanie: _MR_, s. 189; także Artiom Siergiejew. Gusiewa i głupi ochroniarz: Khrushchev, _Glasnost_, ss. 15–17. Czas śmierci: tajny raport doktora Kusznera: GARF 7523c.149a.2–7.

Svetlana, _Twenty Letters_, ss. 116–118: cytuje relacje niani i Poliny Mołotowej z 1955 roku. Anastas Mikojan, _Tak było_ (dalej: Mikojan), s. 332: choć Zina Ordżonikidze była bliżej, słyszała tylko „stłumiony dźwięk”, kiedy Sergo Ordżonikidze się zastrzelił. Platforma Riutina: Własik w wywiadzie z doktorem N. Antipienką cyt. za: Radzinsky, s. 286. „Iosifie, Nadii nie ma już wśród nas”: Swietłana, _Twenty Letters_, s. 117. „Iosifie, Nadia nie żyje”: Vasilieva, _Kremlin Wives_, s. 67. Jenukidze miał przybyć pierwszy, wezwany przez pielęgniarkę: Larina, s. 142.

Rola Jenukidzego: GARF 7523c–149a–2.1–6, w tym raport prof. Kusznera, dokument 7. Plotki obsługi i wersja oficjalna: GARF 3316.2.2016.1–8. Prośba A.G. Korczaginy do Kalinina o ułaskawienie. Została aresztowana w 1935 roku za przynależność do grupy terrorystycznej. „Och, Nadiu, Nadiu”: Mgeładze, ss. 117–118. „Wywróciłaś moje życie”: Nadia Własik. „Okaleczyła mnie”: dziennik Marii Swanidze. _Kaganowicz_, ss. 73, 154. Svetlana, _Twenty Letters_, ss. 116–120, „Nie mogę tak dalej żyć”. „Miotał się na oślep”: Svetlana; Richardson, _Long Shadows_, ss. 130–131. Stalina pistolet „zabawka”: _MR_, s. 173.

CZĘŚĆ PIERWSZA. TE CUDOWNE CZASY: STALIN I NADIA, 1878–1932

1. Gruzin i uczennica

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji