Starożytność - ebook

Wstęp

Zapewne każdy czytelnik literatury historycznej zetknął się z tablicą chronologiczną — zestawieniem dat i krótkich informacji o wydarzeniach, które nastąpiły w określonym przez datację czasie. Niniejsza publikacja rozszerza tę formułę. Po pierwsze, skorzystano z tablicy chronologicznej, w której dacie towarzyszy szersza objętościowo i treściowo nota o wydarzeniach. Po drugie, niektóre z not zostały uzupełnione o komentarz, czyli jeszcze obszerniejszą prezentację problematyki historycznej związanej z danym wydarzeniem czy procesem historycznym. Stąd, kalendarium niniejsze mogłoby zostać określone jako TABLICA CHRONOLOGICZNA Z KOMENTARZAMI. Nazwa ta mogłaby być jednak niejasna dla niektórych odbiorców, w związku z tym w podtytule zastosowano bardziej rozpoznawalne słowo — kalendarium. W tej formie ujęto podstawy wiedzy faktograficznej o najrozleglejszej czasowo epoce historycznej — starożytności.

STAROŻYTNOŚĆ to pierwsza epoka historyczna, rozpoczynana w IV tysiącleciu przed naszą erą (pojawienie się pisma i pierwszych cywilizacji), a kończona często w V wieku naszej ery (schyłek i upadek cesarstwa zachodniorzymskiego). Określenia — starożytność, dzieje starożytne — mogą być w pełni właściwie stosowane tylko w odniesieniu do historii obszarów Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej, wybrzeży Morza Śródziemnego, Europy Południowej i częściowo Zachodniej. Historia pozostałych terytoriów globu ma na ogół charakter zbyt odrębny kulturowo i chronologicznie, więc zaliczanie ich do dziejów starożytnych ma jedynie znaczenie umowne. Wszystkie epoki historyczne (oprócz omawianej, następujące po niej średniowiecze, nowożytność i dzieje najnowsze) są etapami najogólniejszej periodyzacji dziejów powszechnych. Ich mała precyzyjność i umowny charakter są wpisane w ten model postrzegania przeszłości. Za ich zaakceptowaniem w nauce historycznej przemawia jednak długa i ugruntowana tradycja oraz powszechne rozpoznawanie epok, także przez osoby niezajmujące się bliżej historią.

Twórcami zrębu koncepcji podziału dziejów na epoki byli renesansowi humaniści, którzy własne czasy (nowożytność) uważali za odrodzenie ideałów i sztuki antyku grecko — rzymskiego (starożytność, łac. _antiquitas_), a tysiąc lat pomiędzy starożytnością i nowożytnością uznali za niedarzoną przez siebie szacunkiem epokę pośrednią (średniowiecze od łac. _media aetas_ — „wieki średnie”).

Źródła naszej wiedzy historycznej o starożytności często nie pozwalają na jednoznaczne i precyzyjne datowanie wydarzeń. Z tego powodu, daty przed I tysiącleciem p.n.e. na ogół mają charakter dyskusyjnych propozycji specjalistów, czego charakterystycznym przykładem są bardzo duże rozbieżności w podawaniu dat ramowych panowania faraonów egipskich. Dyskusyjne są więc również daty podane w prezentowanych tablicach. Precyzyjność i wiarygodność dat rośnie wraz z upływem kolejnych stuleci epoki.

Dziedzictwo starożytności, w ciągu minionych wieków i obecnie, wywierało znaczący wpływ na kulturę. Już w okresie jej trwania zarysowały się bowiem właściwie wszystkie istotne problemy egzystencji człowieka oraz społeczeństwa. Rozwinęła się również większość zasadniczych dziedzin ludzkiej aktywności. Mają też dzieje starożytne nieodparty urok splendoru dawnych czasów, nieustannie stanowiący ważny wątek opracowywany na wszelkich obszarach kultury.

Wracając jeszcze do kwestii formy niniejszej pracy, kalendarium jest specyficznym sposobem opowiadania o historii i należy zadać sobie pytanie o przydatność tej formy historiograficznej dla Czytelnika. W odróżnieniu od dominujących pod względem znaczenia i liczebności form narracji problemowo-chronologicznej, kalendarium jest narracją „poszarpaną”. Noty przy datach dotyczą wszak spraw różnych, a łączy je występowanie problemów w określonym czasie. Wydaje się, że taki układ mniej przydatny jest dla Czytelnika szukającego analitycznej narracji o większych tematach. Natomiast, bardzo pomocny dla kogoś, kto chce zorientować się w różnorodnych wydarzeniach rozgrywających się w miarę upływu czasu w bliskim sąsiedztwie chronologicznym. Poza tym, należy też tutaj rozważyć walor dydaktyczny takiego opracowania — jest ono bowiem bliskie elementom vademecum.

Dla ułatwienia korzystania z tablic korzystne będzie zapoznanie się z poniższymi uwagami o charakterze konstrukcyjnym.

W kolejnych tablicach chronologicznych z komentarzami prezentowane są informacje dotyczące każdego z regionów cywilizacyjnych z osobna. Publikacja kończy się indeksami ułatwiającymi odnalezienie postaci, miejscowości i nazw etnicznych oraz komentarzy, a także bibliografią.

Jeśli do jednej daty odnoszą się dwie noty (lub więcej), kolejne noty rozpoczynają się od znaku myślnika. W notach dotyczących władców umieszczono daty ich panowania, przy pozostałych postaciach daty ramowe życia. W tablicy wspomniano tylko najistotniejszych władców, ich listy nie są więc kompletne, a dobór oczywiście dyskusyjny. W przypadku istotnych dla zrozumienia kontekstu historycznego powiązań treści jednej noty chronologicznej z inną, jest to sygnalizowane frazą: _patrz niżej_ lub _patrz wyżej_. Jeśli przywoływana w ten sposób nota znajduje się w odległym miejscu tekstu, po frazie tej przywołany jest także początek datacji, jako wskazówka ułatwiająca znalezienie fragmentu, na przykład: _patrz niżej — ok. 1430…._ Dla ułatwienia orientacji w tekście i zaznaczenia treści szczególnie istotnych, niektóre fragmenty tekstu są zaznaczone przez podkreślenie lub wytłuszczenie czcionki. Podkreślenia sygnalizują również powiązania komentarzy z pojęciami pojawiającymi się w tekście głównej noty chronologicznej. Wytłuszczoną czcionką zaznaczono także daty szczególnie istotne historycznie, przy czym podstawą wąskiego ich wyboru jest tradycja nauczania historii na poziomie polskiego liceum ogólnokształcącego.

Jeśli chodzi o chronologiczną precyzję, jest ona ograniczona do podawania dat rocznych. Dokładniejsza datacja (miesiąc, dzień) występuje tylko przy wydarzeniach szczególnie istotnych lub tam, gdzie wymaga tego jasność narracji. Wielu wydarzeń starożytnych nie sposób wydatować dokładniej, a tam, gdzie jest to możliwe, Czytelnik bez trudu doprecyzuje datację korzystając z łatwo dostępnych w Internecie informatorów encyklopedycznych.

Istotnym wyzwaniem był wybór właściwej formy nazw osobowych i miejscowych. Przyjęto założenie, że podawana jest ta forma, która wydaje się najczęściej używana w literaturze polskiej ostatnich dziesięcioleci. W przypadkach wątpliwych inne formy imienia lub nazwy podawane są w nawiasie. Odnośnie do imion faraonów egipskich, przyjęto zasadę, że oprócz imienia najczęściej używanego w literaturze, w nawiasach umieszczone są ponadto pierwsze z imion ceremonialnych i ostatnie, będące imieniem osobistym. Jest to zapis minimalny — tradycyjna tytulatura faraona egipskiego składała się w rzeczywistości z pięciu „wielkich imion”. Imiona rzymskie podawane są kursywą tylko wtedy, gdy występują w oryginalnej pisowni łacińskiej (warto tutaj zauważyć, że rzymskie imiona i nazwiska mają swój specyficzny porządek, a informacje o tej kwestii są łatwo dostępne w literaturze lub Internecie). Odstąpiono od zwyczaju pisania nazw miejscowych kursywą, gdyż wymuszałoby to rozróżnienie, które są nazwami oryginalnymi z czasu, którego dotyczy nota, a które występują w innej z możliwych postaci — co nadmiernie komplikowałoby przekaz.

Książka niniejsza przygotowana została z myślą o udostępnianiu w różnej postaci — tak tradycyjnie drukowanej, jak i w formatach cyfrowych. Z tego względu, w indeksach zrezygnowano z tradycyjnego odsyłania do odpowiedniej strony tekstu. Obok haseł indeksu znajdują się natomiast odsyłacze do odpowiedniej tablicy (cyfra łacińska) i daty, pod którą dane słowo pojawia się w tekście (na przykład: Gilgamesz — I ok. 2600 p.n.e.). Rozwiązanie to niestety nie jest tak poręczne, jak podanie strony, ale przy zmienności numeracji stron wydawało się w obecnej postaci publikacji najlepszym rozwiązaniem.

Książka ta nie powstałaby bez inspiracji i wkładu pracy kilku — poza autorem — osób. Moim nauczycielom akademickim z Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego — ś.p. profesorowi Waldemarowi Ceranowi oraz niegdysiejszemu magistrowi, a obecnie także profesorowi Maciejowi Kokoszce, winien jestem wdzięczność za rozwinięcie moich zainteresowań starożytnością poprzez rzetelnie i z pasją wykonaną pracę dydaktyczną. Mojej ś.p. mamie Elżbiecie, świadkowi początków pracy nad tekstem i życzliwemu pomocnikowi, wdzięczność moją wyrażam poprzez dedykację tej książki. Wreszcie, nie ukończyłbym pracy nad nią bez także życzliwego wsparcia mojej żony Joanny. Oprócz znoszenia godzin przy komputerze, wyłączających mnie z życia rodzinnego, jest ona także pierwszą czytelniczką i recenzentką niniejszego tekstu. Jej wyczucie filologa pozwoliło mi uniknąć wielu stylistycznych raf i językowych potknięć — mam nadzieję, że z korzyścią dla wygody odbioru Czytelników.

W obecnych czasach nie ma już specjalistów od całej historii, a nawet od całej historii starożytnej — specjalizacja w nauce postępuje. Dodatkowo, osobiście nie mogę określić się nawet mianem specjalisty w jakiejś dziedzinie starożytności. Praca ta jest wynikiem moich wieloletnich zainteresowań i ma charakter popularyzatorski. Biorąc pod uwagę te okoliczności, nie było możliwe całkowite uniknięcie w tekście kontrowersyjnych uproszczeń czy pominięć najnowszych wyników badań. Podstawą opracowania są uznane publikacje o charakterze syntetycznym, podręcznikowym. Wiedza w nich zawarta była w pewnych kwestiach poszerzana o informacje z publikacji bardziej szczegółowych. Jednakże, skorzystanie z obszernych monografii czy źródeł historycznych było możliwe w bardzo ograniczonej liczbie przypadków.

Pomimo obaw, oddaję jednak tę pracę w ręce Czytelników z nadzieją, że dla kogoś, kto zaczyna zaawansowaną przygodę ze starożytnością, książka ta powinna być wystarczającą i owocną pomocą.

DLA CZYTELNIKA ZAINTERESOWANEGO WSPÓŁWYSTĘPOWANIEM W CZASIE WYDARZEŃ ROZGRYWAJĄCYCH SIĘ W POSZCZEGÓLNYCH REGIONACH CYWILIZACYJNYCH, PRZYGOTOWANO MOCNO SKRÓCONĄ WERSJĘ NINIEJSZEJ PUBLIKACJI W FORMIE TRADYCYJNEJ TABLICY SYNCHRONISTYCZNEJ. TABELĘ TĘ MOŻNA POBRAĆ POD ADRESEM INTERNETOWYM:

https://drive.google.com/file/d/1i4gmLTwyaJ3VHMI8SRKwIwAmD3I8wOj6/view?usp=sharing

Kalisz, luty 2023 r.Tablica III. Daleki Wschód

IV tys. p.n.e. — początki kultur w dorzeczu Indusu. Jedna z hipotez przyjmuje za prawdopodobne pochodzenie Sumerów z obszaru doliny Indusu.

III tys. p.n.e. — w Indiach istniały wspólnoty rodowe — _gany_. Członkowie _gany,_ spokrewnieni ze sobą (pokrewieństwo liczono według linii żeńskiej), wspólnie wytwarzali potrzebne produkty i wspólnie brali udział w działaniach wojennych. Przy podziale produktów wspólnej pracy każdy miał prawo do takiej samej części. Kilka _gan_ tworzyło plemię — _wiś_, którego naczelną władzą było zgromadzenie wszystkich dorosłych członków. Zgromadzenie wybierało wodza pospolitego ruszenia.

OKOŁO 2500 — ok. 1800 R. P.N.E. — cywilizacja indyjska w dolinie Indusu. Indie zamieszkiwały ludy drawidyjskie, które wytworzyły rozwiniętą cywilizację miejską określaną jako kultura Harappa — Mohendżo-Daro. Odkrycia miast Harappa (w prowincji Pendżab), Mohendżo-Daro (w prowincji Sind, w dorzeczu Indusu) i Kalibangan (w Pendżabie), a także inne znaleziska w dolinie Indusu i nad Gangesem odsłoniły (w I poł XX w. naszej ery) pierwszą cywilizację indyjską. Jej gospodarka oparta była na rolniczym wykorzystaniu terenów nad wielkimi rzekami północnych Indii. Nawadniane i użyźnianie mułem pola dawały plony utrzymujące ludność miast, ale wraz z nimi zagrożone były powodziami (Mohendżo-Daro odbudowywano po powodziach dziewięciokrotnie). Na polach w dolinie Indusu prawdopodobnie po raz pierwszy uprawiano bawełnę. Rolnictwo rozwijało się dzięki zastosowaniu i udoskonaleniu narzędzi miedzianych i brązowych. Miasta budowane planowo (proste ulice przecinające się pod kątem prostym, cytadela i świątynia w centrum), z dwu-, trzypiętrowymi budynkami z wypalanej lub suszonej cegły, wyposażono w wodociągi i kanalizację, studnie, łazienki i toalety. Rozwinięte było rzemiosło i handel, wysoki był poziom zabytków kultury materialnej. Rozległa wymiana handlowa dawała znaczną pozycję kupcom hinduskim na szlakach biegnących ku Azji Mniejszej (stosowano tam indyjski system miar i wag). Wymieniano surowce i wyroby luksusowe. Istniał ważny szlak z portu Lothal do wyspy Bahrajn w Zatoce Perskiej (Dilmun — legendarny raj Sumerów). Znakomicie uregulowane życie miejskie, istnienie cytadel i ufortyfikowanych miast, konserwatyzm kultury materialnej — zdają się wskazywać na istnienie silnej władzy. Sprawowali ją kapłani lub władcy opierający się na warstwie kapłanów. Znaleziska pozwalają na wysnucie wniosków na temat religii. Oddawano cześć bogini-matce oraz bogu przedstawianemu podobnie do późniejszych wizerunków Śiwy. Wznoszono ołtarze ognia, ale brak okazałych świątyń.

Znaleziska archeologiczne wskazują na powiązania handlowe z Sumerami w południowej Mezopotamii. Najstarsze pismo indyjskie przypomina wczesne pismo Sumerów. Znaleziska z najstarszych warstw archeologicznych niektórych osad zdają się wskazywać na istnienie jeszcze wcześniejszej, rozwiniętej preinduskiej kultury, zdominowanej następnie przez cywilizację Indusu.

Upadek cywilizacji Indusu był zjawiskiem stopniowym, dostrzegalnym już około dwa stulecia przed najazadem Ariów. Nadmierna eksploatacja zasobów naturalnych (pastwiska, karczowanie lasów) i prawdopodobne słabnięcie władzy (zaniedbywanie prac irygacyjnych, niszczące powodzie, spadek zaludnienia miast i znaczne obniżenie jakości ich zabudowy) ułatwiły aryjski podbój — który także był procesem wieloetapowym.

Około 2500 r. p.n.e. — prawdopodobnie pierwsze w historii użycie zegarów słonecznych, w Chinach, niezależnie od Egipcjan.

— pierwsze użycie kanalizacji miejskiej w Indiach (cywilizacja Mohendżo-Daro).

2316 r. p.n.e. — w jednej z chińskich kronik zapisano najstarszą obserwację komety.

Około 2000 r. p.n.e. — w Chinach rozpoczęto wytwarzanie barwnych tkanin jedwabnych.

XVII — XI w. p.n.e. — początki cywilizacji chińskiej — epoka dynastii Szang w państwie chińskim.

Chiny. Początki cywilizacji chińskiej nie są dobrze znane. Pierwsze pewniejsze informacje pochodzą dopiero z II tysiąclecia p.n.e. Pierwsza historycznie potwierdzona dynastia Szang rządziła po na wpół legendarnej rodzinie Xia. Państwo Szang obejmowało większość doliny Huang — ho (Rzeki Żółtej), na pograniczu dzisiejszych prowincji Honan i Hopej. Rozwijało się w oparciu o rolnicze wykorzystanie terenów doliny rzecznej. Rozwijano także rzemiosło (wysoka pozycja metalurgów brązu) i handel wymienny. Ustrój miał cechy wspólnoty rodowej z istotną rolą niewolnictwa. Warstwą rządzącą byli arystokraci — wojownicy walczący na dwukonnych rydwanach bojowych wspieranych przez 30-osobowe oddziały piechoty. Warstwy uprzywilejowane mieszkały w miastach potężnie ufortyfikowanych wałami drewniano-ziemnymi. Jedną ze stolic państwa Szangów był Anjang (In; od pierwszej połowy XIV w. p.n.e.). Rozkwit państwa przypadł na XIII w. p.n.e., zbudowano wtedy wiele miast, rozpowszechnił się brąz, powstało pierwsze pismo piktograficzne. Z okresu tej dynastii pochodzą pierwsze chińskie źródła pisane (inskrypcje na kościach wróżebnych). W religii fundamentalną rolę odgrywał kult przodków, których pytano także o rady w trakcie wróżenia z użyciem kości. Władcy, Synowie Niebios, wznosili dla siebie potężne grobowce, w których chowani byli razem z ludźmi i zwierzętami złożonymi w ofierze. Po Szangach rządy objęła dynastia Czou.

Około 1500 r. p.n.e. — podbój Indii przez indoeuropejskich Ariów, przybyłych z północy, ze wschodniego Iranu.

Ariowie („Szlachetni” według własnego określenia), podbili tereny Pendżabu oraz doliny Indusu i Gangesu w toku kilkusetletnich walk, dzięki przewadze w uzbrojeniu (wozy bojowe z zaprzęgiem konnym). Częściowo wytępili Drawidów; reszcie ludności narzucili swoją kulturę i religię (braminizm). Najeźdźcy przeszli stopniowo do osiadłego trybu życia, uzupełniając uprawą ziemi dotychczasową dominującą aktywność gospodarczą — hodowlę. Ciągłe walki z tubylcami przyspieszyły proces organizowania wielu samodzielnych państewek przez naczelników plemiennych — radżów (wodzów i sędziów). Z czasem państwo Bharatów uzależniło od siebie innych radżów. W państwach Ariów wprowadzili oni charakterystyczny podział społeczeństwa na cztery zamknięte grupy społeczne — _warny_: _bramini_ (kapłani, a ściślej, możne rody kapłańskie), _kszatrijowie_ (wojownicy, a ściślej, arystokracja wojskowa), _wajśjowie_ (wolni członkowie wspólnot, najczęściej rolnicy) oraz _siudrowie_ (ludność podbita, _obcy_). Poza kastami byli niewolnicy. Religią panującą był braminizm — wiara o charakterze politeistycznym i antropomorficznym, oparta na kulcie sił przyrody i magii. Z czasem wyobrażenia i formy kultu ewoluowały — powstała doktryna o powstaniu świata drogą ewolucji Brahmana oraz nauka o wyzwoleniu jednostki będącym celem życia ludzkiego. Za drogę do wyzwolenia uważano kolejne wcielenia. Bramini nauczali, że świat doczesny jest złudą, co utwierdzało postawę bierności wobec spraw życiowych. Postawę tę spotęgował po wiekach buddyzm. W braminiźmie istniały pojęcia grzechu i nagrody w raju oraz kary w otchłani.

Głównym źródłem do dziejów Indii w początkach rządów Ariów jest święta księga _Rygweda_, zawierająca hymny religijne, a w nich informacje o gospodarce i życiu społecznym ludności. Wiele wiadomości źródłowych zawierają też staroindyjskie poematy epickie _Mahabharata_ i _Ramajana_, oddające realia społeczne i gospodarcze Indii w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e.

Źródła pisane nie zawierają wprost informacji o aryjskim podboju Indii. Fakt ten został odtworzony na podstawie analiz językowych, wyników badań archeologicznych i dających się odnieść do rzeczywistości historycznej elementów legendarnych opowieści zawartych w _Rygwedzie_.

Około 1500 — ok. 600 r. p.n.e. — okres wedyjski w religii Indii. W trakcie wędrówek i podbojów indoeuropejskich koczowniczych Ariów, około 1300 — 1100 r. p.n.e., ułożono _Rygwedę_ — zbiór hymnów w archaicznej odmianie sanskrytu, śpiewanych podczas wedyjskich rytuałów. Niektóre wątki _Rygwedy_ odegrały ważną rolę także w hinduizmie, powstałym wiele wieków później — około 300 r. p.n.e. Wedy — hymny _Rygwedy_ zawierają wielką ilość informacji mitologicznych oraz wskazówek rytualnych. Ich przesłanie jest często zagadkowe i niejasne, trudne do właściwego odczytania.

Około 1300 — ok. 1100 r. p.n.e. — ułożenie _Rygwedy_, księgi hymnów religijnych aryjskich Indii.

XIV/XIII w. p.n.e. — rozkwit państwa dynastii Szang w Chinach. Zbudowano wtedy wiele miast, rozpowszechnił się brąz, powstało pierwsze pismo piktograficzne. Warstwą rządzącą byli arystokraci-wojownicy walczący na dwukonnych rydwanach bojowych wspieranych przez 30-osobowe oddziały piechoty.

Przełom XII i XI w. p.n.e. — chińskie państwo dynastii Szang zostało rozbite przez sprzymierzone ze sobą plemiona chińskie, którym przewodził Wu-wang z rodu (plemienia) Czou. Późniejsi historycy chińscy przedstawiali te wydarzenia — zgodnie z konwencją historiografii chińskiej — jako usprawiedliwiony bunt przeciwko niegodziwemu władcy. W rzeczywistości Szangowie osłabili swą władzę prowadząc kampanie wojenne w dolinie rzeki Huai, zaniedbując zachodnie rubieże państwa (okolice wędrówek koczowniczego plemienia Czou) i domagając się od swych lenników — pomniejszych władców ludzi przeznaczonych na ofiary.

1122 — 256 r. p.n.e. — dynastia Czou w Chinach; najdłuższa epoka dynastyczna w dziejach _Państwa Środka_. Rządy dynastii rozpoczęły się od zdobycia Anjangu (In, stolicy Szangów) przez Wu-wanga z rodu Czou. Początkowo władcy Czou stopniowo umacniali swoją władzę, odnosząc się do obalonych poprzedników z pewnym szacunkiem (uważany w Chinach za wielkiego mędrca, sprawujący funkcję regenta przy jednym z władców Tan, książę Czou, przydzielił pozostałym przy życiu Szangom niewielkie lenno — krainę Sung, aby mogli kontynuować ofiary ku czci przodków). Państwo chińskie znacznie poszerzyło swoje granice obejmując, poza kolebką w dolinie Huang — ho (Rzeki Żółtej), także tereny Mandżurii oraz obszary na południu po rzekę Jangcy. Władcy tej dynastii dzielili podbijane przez siebie obszary na małe państewka, oddawane w lenno krewnym i sprzymierzeńcom, którzy w zamian zobowiązani byli do zbrojnego służenia królowi. Jednocześnie, tworzyła się złożona arystokratyczna hierarchia władzy i zależności rodowych. Wasalni władcy podlegli Czou prowadzili między sobą częste walki, co działało na korzyść władców zwierzchnich Czou, gdyż zarazem uzależniali się od nich. Z czasem większe państwa wchłonęły mniejsze. Władców Czou określano tytułem _wang_. Podstawą gospodarczą społeczeństwa tej epoki była praca chłopów. Niewolnictwo stopniowo zanikało. Stolicą dynastii Czou było Hao, później Lojang. Długie panowanie Czou charakteryzowało się zmienną pozycją polityczną dynastii. Po wstępnym okresie umacniania władzy, nastąpiły czasy 300-letniej dominacji zwierzchnich władców (do 771 r. p.n.e.), po czym ich pozycja załamała się na skutek najazdu i sporów dynastycznych. Towarzyszyło temu uniezależnienie się lokalnych panów feudalnych. Okres upadku władzy centralnej i rywalizacji pomniejszych usamodzielnionych księstw (Okres Wiosen i Jesieni, 722 — 481 r. p.n.e., a potem Okres Walczących Królestw, 481—221 r. p.n.e.), przyniósł wojny terytorialne, ale i rozwój rzemiosła, o co dbali władcy. Stopniowo rosła też wtedy pozycja księstwa Ts’in — przyszłego autora zjednoczenia Chin. Konsekwencja i stanowczość władców Ts’in w poszerzaniu swej domeny i wpływów sprawiła, że porównywano ich do jedwabników pożerających liście morwowe.

Około 800 — ok. 600 r. p.n.e. — upaniszady, indyjskie pieśni religijne powstałe w tradycji rytuału wedyjskiego. Zawierają między innymi rozważania na temat wędrówki dusz, natury Kosmosu, a także porady z zakresu praktyki jogi, jako zbioru fizjologicznych technik wywoływania ekstazy religijnej.

722 — 481 r. p.n.e. — Okres Wiosen i Jesieni w Chinach. Władza dynastii Czou poważnie słabła, a lokalni uniezależnieni książęta toczyli między sobą wojny terytorialne, ale i otaczali troską rozwój rzemiosła. Stopniowo rosła wtedy pozycja księstwa Ts’in — przyszłego autora zjednoczenia Chin.

604 r. — VI r. p.n.e. — Lao-tsy („Stary filozof”), właściwie Li Er, zwany także przez przeciwników _Szaleńcem z Cz’u_, wybitny filozof chiński, twórca taoizmu. Niewiele wiadomo o jego życiu. Był podobno strażnikiem w królewskim archiwum w Lojangu, stolicy państwa dynastii Czou. W chińskiej tradycji filozoficznej wiąże się z nim traktat _Księgi drogi cnoty_ (_Tao-te-king_). Tekst składa się z 5 tysięcy znaków, ma lapidarny, wieloznaczny i pełen paradoksów styl. Próby jego tłumaczenia na języki europejskie raczej go zubażają. W ślad za Mistrzem Tao, mędrcy tradycji taoistycznej, zdystansowani wobec świata, nauczali grono uczniów licząc na ich otwartość na wiedzę, używając przy tym przypowieści i anegdot. Nie cenili rozwlekłych filozoficznych wypowiedzi („Ci którzy wiedzą, nie mówią, a ci którzy mówią — nie wiedzą”). Częste ówcześnie konflikty polityczne między książętami postrzegali jako zjawiska korespondujące z kosmicznym wymiarem egzystencji. Mistrza Tao interesował organiczny związek człowieka z naturą, z którego wypływa mądrość większa niż to, czego człowiek sam się po sobie spodziewa („Wiedza zwraca się ku otoczeniu człowieka, mądrość wypływa z jego wnętrza”). Krytykowali ówczesne społeczeństwo — zamiast podążać drogą Natury (tao), człowiek zaczął kodyfikować naturalne uczucie miłości i uczciwości oraz kształtował złożone i nienaturalnie opresyjne feudalne zasady życia w społeczeństwie. Taoiści krytykowali tym samym konfucjańską koncepcję rodziny. Przeciwnicy taoistów szczególnie krytykowali ich nastawienie do możliwości wpływania filozofii na świat bazujące na koncepcji _jang_ (uległości) — taoiści unikali sprawowania urzędów i popierania reform ingerujących w tok rzeczy („Uczynki mędrca polegają na niedziałaniu, a jego nauka nie wymaga słów”). Opozycyjny wobec taoistów filozof tradycji legistycznej Mistrz Sün krytykował ich niechęć do wykorzystania i zastosowania w praktyce swych odkryć i mądrości. Dziwiło go taoistyczne zainteresowanie „rzeczami, których znajomość nie daje człowiekowi korzyści, a nieznajomość nie przynosi szkody”. Niemniej, filozofia tao stała się ważnym nurtem autorefleksji. Ponadto, zainteresowanie taoistów przyrodą sprawiło, że zajęli się alchemią i badaniami przyrody, zapoczątkowującymi naukowe przyrodoznawstwo. Nieobce taoizmowi były też praktyki magiczne, które z czasem doprowadziły do przemiany tego nurtu chińskiej filozofii w system o charakterze ludowej religii (w I w. n.e.).

VI w. p.n.e. — Mahawira (Wardhamana), ostatni wielki nauczyciel dźinizmu indyjskiego. Wywodził się z arystokracji (kszatrijowie). Działalność religijną rozpoczął w trzydziestym roku życia — po opuszczeniu domu wędrował po Biharze i zachodnim Bengalu, prowadząc ascetyczne życie i gromadząc wokół siebie grono uczniów. Uważał, że trwałym elementem świata są dusze ludzi, zwierząt i roślin, zamieszkujące różne rejony bezkresnego przestrzennie i czasowo wszechświata. Dusze podlegają nieskończonemu cyklowi ponownych narodzin. Wzniesienie duszy na wyższy poziom bytu było możliwe dzięki prowadzeniu ascetycznego trybu życia (_tapas _— żar wewnętrzny i praktyki wiodące ku jego wzbudzeniu). Dźinizm propaguje zasadę ahinsy — unikanie odbierania życia.

OKOŁO 560 — OK. 480 P.N.E. — BUDDA (Siddharta Gautama), hinduski arystokrata (_kszatrija_) z jednego z królestw u podnóży Nepalu i twórca religii zwanej buddyzmem. Żyjąc w ramach obowiązującego wtedy systemu polityczno-społecznego braminizmu, sprzeciwił się mu, podważając jego poglądy na naturę boskości, stworzenie świata oraz znaczenie rytuałów bramińskich, mających podtrzymywać istnienie świata. Uważał, że pewniejszą drogą poznania jest zdyscyplinowana analiza ludzkiej natury i doświadczenia. Elementy świata i człowieka ulegają nieustannym przemianom. Wszystko, w tym osobowość ludzka jest strumieniem elementów materialnych i mentalnych. Przemiana jest nieuchronna, ale człowiek może zdecydować czy poprowadzi ona ku czemuś zdrowszemu i bardziej wolnemu od cierpień. Obserwując nędzę niższych warstw społeczeństwa, Budda zaczął głosić oderwanie się od pragnień i rzeczywistości jako drogę wyzwolenia. Według Buddy, celem życia jest _nirwana_ — wyzwolenie z cierpienia, które osiąga się po wygaszeniu wszystkich pragnień. Drogą do pozytywnej przemiany człowieka jest przestrzeganie określonych zasad etycznych (zasada obopólnej odpowiedzialności ludzi pozostających w związkach rodzinnych lub społecznych, na przykład rodziców i dzieci, mężów i żon, przyjaciół, nauczycieli i uczniów) oraz odpowiednio wykonywane ćwiczenia umysłu. Budda głosił reinkarnację osobowości ludzkiej, mogącej osiągać coraz doskonalszy byt, choć nie uważał jednostkowej duszy ludzkiej za byt trwały. Ogromne znaczenie ma asceza, a doskonaleniu duchowemu sprzyja izolacja od świata (zakładał zakony, które później odegrały dużą rolę jako ośrodki życia religijnego i naukowego). Buddyzm był pierwszym systemem religijnym opierającym swą etykę na miłości bliźniego, głoszącym braterstwo i równość ludzi. Z niechęcią odnosił się do przemocy w każdej postaci. Nauczał, że kapłan — pośrednik między bogami i ludźmi — jest zbyteczny. Tym samym, podważał stanowisko indyjskich braminów. Wczesny buddyzm rozwijał się głównie w miastach i odrzucał aryjski, bramiński kastowy system społeczny. Wśród uczniów Buddy byli i golibroda należący do nizin społecznych, i Bimbisara, król Magadhy. To na terytorium tego królestwa, na zachód od jego potężnie ufortyfikowanej stolicy Radźagryhy, w miejscu zwanym Bodhgaja, Budda doznał oświecenia. Pierwotny buddyzm był bardziej systemem etycznym niż religijnym — obywał się bez kultu bogów i służby kapłanów; sam Budda nie wypowiadał się na temat swojej ewentualnej boskości, dla swoich uczniów był jedynie wybitnym nauczycielem i przewodnikiem duchowym.

551 — 479 R. P.N.E. — KONFUCJUSZ (mistrz Kongfuzi), chiński filozof i nauczyciel, twórca wielkiej chińskiej doktryny etycznej — konfucjanizmu; „Sokrates świata chińskiego” (A. Toynbee). Konfucjusz urodził się w chińskim księstwie Lu (dzisiejsza prowincja Shandong), w okresie upadku władzy zwierzchniej dynastii Czou. Pochodził ze zubożałej szlachty daleko spokrewnionej z dynastią Shang. Bardzo wcześnie stracił ojca i był wychowywany samotnie przez matkę. Od wczesnej młodości studiował klasykę literacko-filozoficzną i zarabiał na utrzymanie rodziny, początkowo pracą fizyczną, potem jako urzędnik (krótko był zarządcą administracji Lu) i wreszcie nauczyciel. Skupił wokół siebie grono wiernych uczniów, którzy spisali, głosili i rozwijali jego poglądy. Konfucjusz głosił system poglądów etycznych, które były swoistą reakcją na zamęt społeczno-polityczny okresu kryzysu władzy Czou i których celem było ukształtowanie prawego, roztropnego i miłosiernego człowieka oraz harmonijnie funkcjonującego społeczeństwa. Podkreślał dwie cnoty — prawość (_yi_; spełnianie obowiązków i słusznych uczynków bez oczekiwania na nagrodę) i humanitarność (_ren_