Starożytność - ebook

+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+

CZŁOWIEK EPOKI PALEOLITU

Około 6 milionów lat temu człowiekowate (hominidy) oddzieliły się od małp. Hominidy charakteryzowały się postawą dwunożną, chwytnymi rękami, stosunkowo dużym mózgiem.

Paleolit, czyli starsza epoka kamienna, była to epoka trwająca od pojawienia się pierwszych narzędzi do 8 tys. lat p.n.e. (z greckiego paleos – stary i lithos – kamień).

Dolny paleolit: ok. 2,5 mln – ok. 120 tys. lat p.n.e.

Australopitek

Australopiteki żyły w Afryce północnej i wschodniej 4,5-1,5 mln lat temu. Pojemność ich mózgu sięgała 530 cm³. Charakteryzował je silny dymorfizm płciowy – mężczyzna miał około 150 cm wzrostu, kobieta około 100 cm, masa ciała wynosiła 45-30 kg. Hominidy te posługiwały się znalezionymi kawałkami krzemienia jako narzędziami. Uważa się ich za twórców kultury olduvai, występującej na obszarze Afryki wschodniej.

Homo habilis

Homo habilis (łac. człowiek uzdolniony) żył około 1,8 mln lat temu na sawannie wschodnioafrykańskiej. Pojemność jego mózgu wynosiła około 640-680 cm³. Wytwarzał pierwsze narzędzia, stąd jego nazwa.

Homo erectus

Homo erectus (łac. człowiek wyprostowany) żył od około 1,8 mln do 125 tys. lat temu, początkowo w Afryce, następnie (około miliona lat temu) zaludnił Azję i Europę. Pojemność jego mózgu wynosiła 760-1225 cm³. Zakładał pierwsze stałe obozowiska, opanował ogień – najstarsze ślady palenisk pochodzące sprzed 460 tys. lat znaleziono w jaskini Czukutien w Chinach. Polował w grupie na duże zwierzęta. Używał narzędzi – początkowo otoczaków, później pięściaków. Homo erectus stworzył kulturę aszelską, występującą w Afryce, Azji i Europie.

Opanowanie ognia umożliwiło człowiekowi pierwotnemu zasiedlanie mniej korzystnych niż Afryka stref klimatycznych. Zwiększyło jego poczucie bezpieczeństwa wobec drapieżnych zwierząt. Termiczne przetwarzanie pokarmów poprawiło ich jakość zdrowotną, eliminując wiele pasożytów i bakterii. Ognisko stało się czynnikiem integrującym wspólnotę ludzką.

Środkowy paleolit: ok. 120 tys – ok. 40 tys. p.n.e.

Neandertalczyk

Gatunek ten żył około 125-35 tys. lat temu w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Azji. Miał pojemność mózgu około 1600 cm³, używał narzędzi kamiennych i kościanych (noże, ostrza, zgrzebła). Był krępej budowy: osobniki męskie przy średnim wzroście 170 cm ważyły 84 kg, a żeńskie przy wzroście 150 cm ważyły 80 kg. Taka budowa w warunkach zimnego klimatu chroniła przed szybką utratą ciepła. Cechowało go niskie czoło, duży nos, wydatne łuki brwiowe.

Nazwa neandertalczyk pochodzi od doliny Neander (po niemiecku: Neandertal) koło Düsseldorfu, w której archeolog Johannes Carl Fuhlrott znalazł w roku 1856 w warstwie wapiennej szkielet przedstawiciela tego gatunku. Wcześniej, w roku 1829, fragmenty szkieletu neandertalczyka znaleziono w Engis w Belgii (szczątki trzyletniego dziecka) i w roku 1848 w jaskini Forbes’ Quarry w Gibraltarze, jednak w obu tych przypadkach początkowo nie rozpoznano w znalezisku nowego gatunku człowieka. Szczątki z Gibraltaru zidentyfikowano jako neandertalskie w roku 1864, a z Engis dopiero w roku 1936.

Neandertalczyk prawdopodobnie posługiwał się już mową. Żył w okresie międzylodowcowym w dużych obozowiskach w jaskiniach, polował na niedźwiedzie, mamuty, konie, renifery, używając dzid i oszczepów. Stworzył kulturę mustierską.

Grzebał zmarłych wraz z przedmiotami codziennego użytku i pożywieniem, co świadczyłoby, iż posiadał wyobrażenia o życiu pozagrobowym. Zmarłych przed pochówkiem pokrywał czerwoną ochrą.

Prowadził typowo osiadły tryb życia, poruszał się w promieniu kilku kilometrów od swojej osady.

Górny paleolit: ok. 40 tys. – ok. 10 tys. p.n.e.

Homo sapiens sapiens

Człowiek rozumny właściwy pojawił się ok. 130 tys. lat temu w południowej Afryce, ok. 90 tys. lat temu zasiedlił Bliski Wschód, a 40 tys.-12 tys. lat temu opanował wszystkie strefy geograficzne. Był koczowniczym myśliwym. Pojemność jego mózgu wynosiła ok. 1500 cm³, wyglądem nie różnił się od współczesnego człowieka. Jego pierwszy szkielet znaleziono w miejscowości Cro Magnon we Francji, dlatego określa się go mianem człowieka z Cro Magnon.

Wytwarzał noże kamienne, groty oszczepów, narzędzia z kości i rogów. Ok. 25 tys. lat temu zastosował pierwszy łuk.

Pozostawił po sobie malowidła naskalne w Lascaux we Francji (ponad 600 malowideł przedstawiających zwierzęta oraz istoty półludzkie – obiekty te odkryto w r. 1940) oraz w Altamirze w Hiszpanii (odkryte w roku 1879). Wyznawał kult płodności – świadczy o tym jedenastocentymetrowa wapienna figurka Wenus z Willendorfu, znaleziona w dolnej Austrii i pochodząca z ok. 20 tys. lat p.n.e. Człowiek z Cro Magnon robił również figurki antropo- i zoomorficzne z wypalanej gliny.

Polował w okresie ostatniego zlodowacenia, gdy Europa pokryta była tundrą, stepotundrą i stepem. Mieszkał w małych szałasach o drewnianej konstrukcji, wewnątrz których znajdowały się paleniska.+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+

REWOLUCJA NEOLITYCZNA I NARODZINY CYWILIZACJI

Początki rolnictwa i hodowli

Około 10 tysięcy lat p.n.e. rozpoczął się na Bliskim Wschodzie wielki przełom w dziejach gatunku ludzkiego: człowiek zaczął stopniowo porzucać koczowniczy, myśliwsko-zbieracki tryb życia i zajął się uprawą roślin oraz hodowlą zwierząt. Z koczownika przeistoczył się w osiadłego rolnika. Ten proces nazwany został rewolucją neolityczną.

Przyczyną przejścia ludzi od myśliwsko-zbierackiego do rolniczego trybu życia były zmiany klimatyczne. Zakończyła się ostatnia epoka lodowcowa, postępujące ocieplenie spowodowało, że na północ odeszły duże zwierzęta, na które polowano w okresie paleolitu: łosie, renifery, dziki, żubry. W efekcie wielu grupom ludzkim żyjącym na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz w Azji Mniejszej zaczęło brakować pożywienia.

Rosły tam natomiast w dużych ilościach dzikie trawy, które – przy niedostatku innej żywności – stały się podstawą ludzkiej diety. Stopniowo ludzie nauczyli się, w trakcie procesu trwającego ok. 2 tysiące lat, selekcjonować te trawy. W stanie dzikim występowały na Bliskim Wschodzie dwa gatunki pszenicy – samopsza i płaskurka – które charakteryzowały się szczególnie dobrymi wartościami odżywczymi. Rosło także żyto oraz jęczmień. Ludzie zaczęli magazynować ich nasiona w celach konsumpcyjnych. Konieczność utrzymywania tych zapasów stała się przyczyną przejścia do osiadłego trybu życia.

Kolejnym krokiem w ewolucji społecznej na Bliskim Wschodzie było pojawienie się około 8 tys. lat p.n.e. pierwszych pól uprawnych, na których rolnicy wysiewali nasiona wyselekcjonowanych gatunków zbóż. Uprawy rolne rozwijały się początkowo w tych rejonach Bliskiego Wschodu, gdzie występowała wystarczająca ilość opadów deszczu – minimum 250 milimetrów w ciągu roku. Takie warunki występowały w dzisiejszym Iranie, północnym Iraku, północnej Syrii i na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Na terenach o bardziej suchym klimacie, takich jak Egipt i południowa Mezopotamia, rozwój rolnictwa wymagał stworzenia systemów nawadniających, co nastąpiło w IV tysiącleciu p.n.e.

Równolegle z pojawieniem się upraw rozpoczął się proces udomowienia zwierząt – najpierw udomowione zostały owce i kozy (ok. 9 tys. lat p.n.e.), potem świnie (8 tys. lat p.n.e.), następnie bydło (7,5 tys. lat p.n.e.) i konie (około 4 tys. lat p.n.e.). Zwierzęta dostarczały mięsa, mleka, skór, wełny, a także nawozu dla upraw rolnych, niektóre z nich zaczęły być z czasem wykorzystywane także jako zwierzęta pociągowe.

Oprócz Bliskiego Wschodu ważnym ośrodkiem rozwoju rolnictwa był także Daleki Wschód. W północnych Chinach nad Huang-ho około 5 tysięcy lat p.n.e. zapoczątkowano uprawę prosa, a w Chinach południowych nad Jangcy ok. 4 tysiące lat p.n.e. uprawę ryżu i soi. W Indiach ok. 5 tysięcy lat p.n.e. zainicjowano produkcję bawełny oraz trzciny cukrowej, a w Indochinach uprawę mango.

Udomowienie zwierząt spowodowało, iż człowiek nie był uzależniony wyłącznie od pokarmu roślinnego – hodowla pełniła rolę zabezpieczenia na wypadek złych zbiorów, dostarczając alternatywnego rodzaju pożywienia. Ponadto na co dzień urozmaicała dietę, w przeważającej mierze węglowodanową, wartościowym białkiem zwierzęcym. Zaś na obszarach, gdzie nie było sprzyjających warunków do rozwoju rolnictwa, hodowla stała się podstawowym źródłem żywności.

W wyniku rewolucji neolitycznej człowiek stał się producentem żywności, zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Zaczął kształtować swoje środowisko naturalne.

Rolnictwo z Bliskiego Wschodu rozprzestrzeniło się około 5 tysięcy lat p.n.e. na Bałkany, a stamtąd w ciągu półtora tysiąca lat na resztę Europy, osiągając swoją naturalną północną granicę w Skandynawii.

Skutki upowszechnienia rolnictwa

Osiadły tryb życia sprzyjał zwiększeniu przyrostu naturalnego. Obszary, na których upowszechniło się rolnictwo, zaczęły przeżywać eksplozję demograficzną. To zjawisko stało się z kolei silnym bodźcem do zwiększania areału upraw.

Momentem przełomowym w rozwoju społeczności ludzkich było pojawienie się nadwyżki żywności. Oznaczało to, że od tej pory już nie wszyscy musieli zajmować się produkcją rolną, że możliwa stała się specjalizacja pracy. Rozpoczęło się więc różnicowanie struktury społecznej: pojawili się pierwsi rzemieślnicy, którzy za wytworzone towary otrzymywali zapłatę w postaci żywności, zaczęła się także kształtować warstwa kapłanów.

Zróżnicowany dostęp poszczególnych społeczności do zasobów ziemi nadającej się do uprawy oraz do surowców stał się przyczyną pierwszych wojen. Walczono zarówno, by zdobyć nowe tereny pod uprawę, jak i na przykład złoża obsydianu – czarnej skały ze szkliwa wulkanicznego, z której wyrabiano narzędzia, broń i ozdoby. Pokojową metodą zdobywania potrzebnych surowców i wyrobów stał się handel wymienny.

Wraz z upowszechnieniem się osiadłego trybu życia pojawiło się pojęcie własności ziemi, stad udomowionych zwierząt, narzędzi. Człowiek paleolitu traktował wszystko, czym dysponował, jako dary natury, natomiast człowiek neolitu nabył świadomość, że zasoby oraz efekty ludzkiej pracy stanowią własność danej wspólnoty rodowej bądź indywidualną.

Rewolucja neolityczna przyniosła nie tylko skutki pozytywne. W okresach złych zbiorów wspólnotom rolniczym groził głód. Efektem życia w dużych skupiskach i kontaktu z udomowionymi zwierzętami były epidemie chorób zakaźnych.

Pierwsze osady miejskie

Powstawanie osad o charakterze miejskim stało się możliwe, gdy specjalizacja pracy wśród mieszkańców Bliskiego Wschodu i Azji Mniejszej była już mocno zaawansowana. Takie ufortyfikowane osady stawały się bowiem miejscem skupiającym rzemieślników, z czasem nabierały również charakteru ośrodków władzy i miejsc kultu religijnego. Trzeba jednak podkreślić, że nie były to miasta w dzisiejszym rozumieniu: większość ich mieszkańców utrzymywała się nadal z rolnictwa, w dzień pracowała na okolicznych polach.

Za pierwszą osadę miejską uważa się Jerycho w Palestynie, które około 8 tys. lat p.n.e. było już otoczone murem. Na polach wokół Jerycha istniał system irygacyjny.

Około 6,5 tys. lat p.n.e. powstała osada miejska Çatal Hüyük w Anatolii (dzisiejsza Turcja). Jej mieszkańcy zajmowali się uprawą roli i rzemiosłem. W pobliżu osady znajdowały się bogate złoża obsydianu, z którego wyrabiano narzędzia. Surowiec ten był także z pewnością przedmiotem handlu wymiennego.

Archeolodzy znaleźli ślady dwunastu produktów rolnych, magazynowanych przez mieszkańców osady – były to między innymi owoce, orzechy i trzy gatunki zbóż. Sceny polowań malowane na murach świadczą, że stosowano i taką metodę zdobywania pożywienia.

Mieszkańcy Çatal Hüyük żyli w ciasno stojących domach z suszonej cegły, do których wchodziło się po drabinie przez otwór w dachu. Znaleziono tam kilkadziesiąt pomieszczeń pełniących funkcje sakralne. Swoich zmarłych najpierw wystawiali na żer sępom (liczne rysunki tego ptaka świadczą, iż był on czczony), a następnie szkielety grzebali pod podłogą pomieszczeń, w których mieszkali.

Rozwój rzemiosła i postęp technologiczny

Najważniejszymi dziedzinami rzemiosła w epoce neolitu były wyrób naczyń, tkactwo oraz wytwarzanie narzędzi i broni. Rozwój ceramiki wynikał z potrzeby magazynowania żywności. Gliniane naczynia idealnie nadawały się do przechowywania ziarna i innych produktów rolnych, a także wody pitnej. Były ognioodporne, więc można w nich było gotować ziarna zbóż. Około 4 tysięcy lat p.n.e. na terenie dzisiejszego Iranu wynaleziono koło garncarskie, które w ciągu kilkuset lat upowszechniło się na całym Środkowym i Bliskim Wschodzie. Dzięki niemu naczynia ceramiczne szybko wyparły używane wcześniej pojemniki robione ze skór zwierzęcych lub wydrążonej tykwy oraz ograniczyły zastosowanie wyplatanych koszy.

Ubrania tkano przede wszystkim z wełny owiec, około 3 tysięcy lat p.n.e. zaczęto w Egipcie produkować także odzież z lnu.

Do pracy w polu używano początkowo sierpów i motyk z krzemiennymi ostrzami. Krzemień stosowany był także do wyrobu noży i ostrzy strzał. Otrzymywano go metodą odłupywania potrzebnych fragmentów surowca. Krzemień, jako zbyt kruchy, nie nadawał się natomiast do produkcji siekier używanych do wycinki drzew. Do tego celu zaczęto stosować jako surowiec fragmenty twardszych skał, które poddawano procesowi długotrwałego polerowania, by nadać im odpowiedni kształt.

Pierwszym metalem zastosowanym do wyrobu narzędzi i broni była miedź. W górach Iranu i Azji Mniejszej występowała ona w formie czystej, jako bardzo plastyczny surowiec. Ponieważ było jej niewiele, stosowano ją od ok. 8 tysięcy lat p.n.e. jedynie do wyrobu grotów i ozdób. Półtora tysiąca lat później nastąpił przełom: na Bliskim Wschodzie opanowano technikę wytapiania miedzi z rudy, dzięki czemu można ją było stosować znacznie szerzej. W połowie IV tysiąclecia dzięki połączeniu miedzi z cyną otrzymano brąz. Był to stop znacznie twardszy i mniej łamliwy niż miedź, dlatego stał się głównym surowcem do wytwarzania narzędzi i broni – aż do czasu zastosowania hartowanego żelaza.

Wierzenia w neolicie

Dla neolitycznych społeczności rolniczych charakterystyczny był kult solarny – czczenie Słońca jako życiodajnej siły, decydującej o pomyślności człowieka. Czczono także poszczególne siły przyrody oraz zwierzęta. Rozwinięty był również kult przodków, o czym świadczy chociażby częsty sposób chowania zmarłych pod podłogą domostw.

Wymowną ilustracją kultu solarnego są zachowane w Europie zachodniej sanktuaria solarne zbudowane z wielkich bloków kamiennych, zwanych megalitami. Największe spośród nich to Stonehenge na Wyspach Brytyjskich. Ten kamienny kompleks składa się z wielkich kręgów (zwanych kromlechami), słupów (menhiry) i komór grobowych (dolmeny). Archeolodzy są zgodni, że w tym sanktuarium podczas równonocy wiosennej i jesiennej oddawano cześć Słońcu.

Czym jest cywilizacja?

Wszelkie społeczności ludzkie, od paleolitu poczynając, tworzyły kulturę. Tym terminem określamy ogół dorobku materialnego i duchowego danej społeczności. Do wytworów kultury zaliczać więc będziemy zarówno narzędzia i inne osiągnięcia techniczne, jak i formy organizacji życia społecznego, wierzenia, mentalność.

Cywilizacją nazywamy natomiast kulturę na odpowiednio wysokim szczeblu rozwoju, takim, jaki pojawił się najpierw na Bliskim Wschodzie jako rezultat przemian zapoczątkowanych rewolucją neolityczną, a następnie rozprzestrzenił się na inne rejony świata starożytnego. O cywilizacji możemy mówić, gdy w danej społeczności pojawią się następujące elementy:

- urbanizacja – miasta stają się centrami rozwoju politycznego, ekonomicznego i kulturalnego,
- religia – jako zinstytucjonalizowana magia, ze strukturą i hierarchią, ze ściśle określonym zestawem bóstw i odrębną warstwą kapłanów jako strażników boskich praw,
- państwo – jako polityczno-militarna organizacja społeczeństwa, oparta na administracji i sile zbrojnej, stanowiąca prawo i egzekwująca je przy zastosowaniu środków przymusu,
- struktura społeczna charakteryzująca się zróżnicowaniem siły ekonomicznej poszczególnych grup; jej górną warstwę stanowią przywódcy polityczno-religijni i wojownicy, zaś najniższą niewolnicy,
- pismo – będące warunkiem koniecznym funkcjonowania administracji i coraz bardziej skomplikowanego życia gospodarczego.

Bliski, Środkowy i Daleki Wschód+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+

CYWILIZACJA MEZOPOTAMII

Nazwa Mezopotamia pochodzi z języka greckiego i oznacza Międzyrzecze. Cywilizacja mezopotamska powstała w dorzeczu dwóch rzek – Eufratu i Tygrysu. Południe Mezopotamii zamieszkiwał od IV tysiąclecia p.n.e. lud Sumerów, prawdopodobnie przybyły ze wschodniej Azji. Północ Mezopotamii zamieszkiwały ludy semickie, które od III tysiąclecia p.n.e. rozpoczęły stopniową ekspansję na południe, podporządkowując sobie ośrodki sumeryjskie. Język sumeryjski do końca istnienia cywilizacji mezopotamskiej pełnił rolę języka dyplomacji, a także liturgii.

Sumerowie

Sumeryjskie miasta-państwa

Pierwsze sumeryjskie miasta-państwa powstały w IV tysiącleciu p.n.e. Największymi z nich były Ur, Uruk, Lagasz, Kisz, Nippur, jednak pierwszym – jak głosiła sumeryjska tradycja – było Eridu. Według późniejszych mitów babilońskich miasto to stworzył bóg Marduk.

Ziemia na południu Mezopotamii, między Eufratem i Tygrysem, była bardzo żyzna, jednak wymagała nawadniania, ponieważ przez prawie osiem miesięcy w roku nie było opadów, zaś gwałtowne wiosenne deszcze przychodziły zbyt późno, by wpłynąć na zbiory, których dokonywano w kwietniu. Budowa systemu irygacyjnego była w tych warunkach koniecznością, a takiemu zadaniu mogła podołać jedynie struktura państwowa, dysponująca silnym przywództwem i administracją. Powstawanie miast było także efektem postępującego zróżnicowania społecznego i podziału pracy.

Handel dalekosiężny

W Sumerze brakowało surowców mineralnych i drewna, co stało się bodźcem dla rozwoju handlu. Cynę, niezbędną do wytopu brązu, importowano z kopalń Azji środkowej. Lapis-lazuli, minerał używany do wyrobu biżuterii i ozdabiania na przykład instrumentów muzycznych (jak choćby harf znalezionych w grobowcach w Ur), sprowadzano z gór dzisiejszego Afganistanu. Drewno i olejki aromatyczne przywożono z Anatolii i Syrii, granit z Egiptu, a drzewo cedrowe, z którego otrzymywano olejki eteryczne, perfumy oraz oleje o zastosowaniu medycznym, było importowane z Libanu.

Rola świątyń

Budowlą dominującą w każdym sumeryjskim mieście-państwie była świątynia. Miała ona formę zigguratu, czyli piramidy schodkowej, na której szczycie znajdował się ołtarz poświęcony miejscowemu bóstwu. Zigguraty budowano z wysuszonych na słońcu glinianych płyt i cegieł. Świątynia stanowiła centrum życia religijnego, politycznego i gospodarczego. Należała do niej większość ziemi uprawnej, w magazynach świątynnych gromadzono produkty rolne stanowiące nadwyżkę żywności, w warsztatach produkowano wyroby rzemieślnicze. Świątynia organizowała dalekosiężny handel.

Władca sumeryjski nosił tytuł ensi, który tłumaczy się jako książę. Gdy zdołał podporządkować sobie także inne miasta-państwa, nazywano go lugal, czyli wielki człowiek. Rządził w imieniu lokalnego boga, stał na czele kapłanów tworzących warstwę panującą.

Imperium akadyjskie (ok. 2320-2130 p.n.e.)

Podboje Sargona i jego następcy

Imperium akadyjskie zostało utworzone przez Sargona. Z zachowanych źródeł wiemy, że pochodził on z miasta Kisz, gdzie był urzędnikiem dworskim. Prawdopodobnie przejął tam władzę dokonując przewrotu. Przyjęte wówczas przez niego imię Szarru-kin (Sargon) oznacza król jest prawomocny – w ten sposób chciał podkreślić swoje prawo do sprawowania władzy. Pochodził z semickiego ludu Akkadyjczyków, zamieszkującego tereny Mezopotamii bezpośrednio na północ od obszaru zaludnionego przez Sumerów.

Stolicą państwa Sargona był Akkad, leżący w miejscu, gdzie dziś znajduje się Bagdad. Imperium obejmowało obszar całej Mezopotamii, a także zachodni Iran i północną Syrię. Ponadto wiele państewek Bliskiego Wschodu znajdowało się w akkadyjskiej strefie wpływów, rozlokowane tam były akkadyjskie garnizony. Armia Sargona i jego następców przeprowadzała również wyprawy łupieżcze na tereny obfitujące w cenne surowce, takie jak drzewo, kamień budowlany, srebro. Na kilku wazach znalezionych w Ur i Nippur odczytano inskrypcje, które opisywały na przykład wyprawę do Maganu (dzisiejszy Oman).

Tradycja mezopotamska mówiła, że Sargon opanował Sumer w rezultacie stoczenia 34 bitew. O podboju tego regionu przesądziło pokonanie króla Uruk, Lugalzagezi, który kontrolował także kilka innych miast. Po osiągnięciu Dolnego Morza (dzisiejszej Zatoki Perskiej) Sargon obmył w nim swoją broń, co symbolizowało koniec walki.

Następcami Sargona byli jego synowie, najpierw Rimusz, a następnie Manisztuszu. Potem władzę objął wnuk Sargona (a syn Manisztuszu) Naram-Sin. Musiał się on uporać z buntem koalicji miast mezopotamskich, na czele z miastami Kisz i Uruk. Po krwawym stłumieniu rebelii Naram-Sin ogłosił się bogiem, co było działaniem bez precedensu wśród władców Mezopotamii. Przyjął także tytuł władcy czterech stron świata. Kolejni królowie zrezygnowali jednak z deifikacji za życia.

Państwo i przyczyny jego upadku

W poszczególnych prowincjach imperium rządzili gubernatorzy. Byli to na ogół uprzedni władcy państewek, które poddały się akkadyjskim zdobywcom. Świadczyłby o tym fakt, iż nosili sumeryjski tytuł ensi, odnoszący się niegdyś do samodzielnych władców.

Sargon utrzymywał stałą armię. Codziennie 5400 mężczyzn jadło w jego obecności – mówi jeden z dokumentów znalezionych w mieście-państwie Mari na Bliskim Wschodzie.

W imperium akkadyjskim obowiązywał system podatkowy, który zmuszał poszczególne prowincje do finansowania władzy centralnej. Ujednolicono miary i wagi, wprowadzając na przykład akkadyjski gur – miarę objętości (ok. 300 litrów), służącą do odmierzania ziarna jęczmienia. Ujednolicono również format tabliczek klinowych służących do zapisywania raportów rachunkowych dla władzy centralnej. Powstał system dróg oraz łączności pocztowej, zapewnianej przez kurierów, którzy systemem sztafetowym przekazywali informacje.

Imperium to przetrwało tylko około 200 lat, pokonane przez koczowniczy lud Gutejów, który przybył z rejonu gór Zagros w zachodnim Iranie. Szybko ulegli asymilacji, chociaż okres panowania 21 królów z dynastii gutejskiej uważa się za czas upadku kulturalnego. Prawdopodobnie Gutejowie sprowadzili do Mezopotamii konie – co wskazywałoby, iż byli pochodzenia indoeuropejskiego, jako że konia oswoili jako pierwsi Indoeuropejczycy na stepie między Morzem Czarnym a Kaspijskim.

Gdy Gutejowie panowali na północy Mezopotamii, Sumer odzyskał na około 100 lat samodzielność – rządzili nim królowie z dynastii pochodzącej z miasta Ur (tzw. III dynastia z Ur).

Imperium babilońskie (ok. 2000-1600 p.n.e.)

Imperium babilońskie stworzyli semiccy Amoryci, którzy przybyli do Mezopotamii z pogranicza Półwyspu Arabskiego. Stolicę swego państwa założyli w Babilonie. Ich najwybitniejszym władcą był Hammurabi (1792-1750 p.n.e.). W całym państwie obowiązywał kult boga Marduka.

Kodeks Hammurabiego i jego geneza

Hammurabi przeprowadził ok. 1750 roku p.n.e. kodyfikację prawa, która opierała się na wcześniejszej sumeryjskiej kodyfikacji, dokonanej przez Ur-Nammu, władcę miasta Ur, ok. 2050 roku p.n.e. Jeszcze wcześniejszy, bo powstały ok. 2300 roku p.n.e., był znany tylko z omówień kodeks Urukaginy, władcy sumeryjskiego miasta Lagasz. W tym najstarszym znanym kodeksie znalazły się między innymi zapisy mówiące o zwolnieniu wdów i sierot od płacenia podatków, dotyczące zwalczania korupcji oraz ograniczania samowoli urzędników. Po raz pierwszy użyto w nim terminu wolność (po sumeryjsku: ama-gi) w kontekście wolności osobistej człowieka.

W kodyfikacji ogłoszonej przez Hammurabiego obowiązywała zasada talionu, czyli równej odpłaty (symbolizowana sentencją oko za oko, ząb za ząb). Stanowiła ona postęp w porównaniu z obowiązującym wcześniej wśród Semitów mechanizmem zemsty rodowej. Kodeks zawierał 282 paragrafy z dziedziny prawa karnego, cywilnego i handlowego. Sankcjonował podział społeczeństwa na trzy stany: ludzi wolnych, zależnych i niewolników.

Przyczyny upadku Babilonii

Ok. r. 1740 p.n.e. do Babilonii wtargnęli Kasyci – plemię pasterskie pochodzące z zachodniego Iranu. Zdołał ich pokonać Samsu-Iluna, syn Hammurabiego. Mimo tej klęski Kasyci zdołali opanować tereny północnej Babilonii.

W r. 1595 p.n.e. na Babilonię najechali Hetyci – lud indoeuropejski z Azji Mniejszej, dysponujący rydwanami bojowymi i bronią z żelaza. Złupili oni Babilon i wycofali się. Po ich najeździe władzę w Babilonie przejęli Kasyci. Ich dynastia panowała przez ponad 400 lat, ulegając stopniowej asymilacji z kulturą semicką.

Władza Kasytów w Babilonii upadła ok. r. 1157 p.n.e., gdy obszar ten podbili Asyryjczycy. Kasyci powrócili wówczas na wyżynę irańską.

Imperium asyryjskie (ok. 1200-612 p.n.e.)

W II połowie II tysiąclecia p.n.e. stopniowo całą Mezopotamię podbili Asyryjczycy, semicki lud z północnej Mezopotamii, których państwo początkowo znajdowało się nad górnym biegiem Tygrysu, wokół miasta Assur. W szczytowym okresie (VIII-VII wiek) imperium asyryjskie obejmowało ogromny obszar od Morza Śródziemnego po Zatokę Perską.

System polityczno-społeczny

Asyria była państwem zmilitaryzowanym, w którym armia była najważniejszą zhierarchizowaną strukturą. Na jej czele stał król, którego głównym zadaniem było prowadzenie wojen ku chwale boga Assura i imperium asyryjskiego. Obowiązująca ideologia państwowa opierała się na założeniu, że władca powinien co roku osobiście poprowadzić armię do boju. W kalendarzu asyryjskim lata panowania identyfikowano z poszczególnymi kampaniami wojennymi.

Poniżej króla znajdowała się piramida stanowisk oficerskich. Ci najwyższej rangi pełnili również funkcje gubernatorów prowincji. Na przykład, głównodowodzący armii był jednocześnie gubernatorem strategicznej prowincji, która obejmowała północną Syrię. Początkowo generałowie wywodzili się z najznamienitszych rodów asyryjskich, jednak od połowy VIII wieku p.n.e. zostali zastąpieni eunuchami mianowanymi przez króla. W ten sposób władcy asyryjscy ograniczyli wpływy arystokracji rodowej.

Armia i taktyka walki

W pierwszym okresie istnienia imperium asyryjskiego kampanie wojenne były prowadzone tylko latem, po zbiorach, gdy rolników można było zaciągnąć do armii. Nie bez znaczenia był również fakt, że o tej porze roku przełęcze górskie były otwarte i stosunkowo łatwo można było forsować rzeki. W drugim okresie utworzono stałą zawodową armię, która mogła walczyć o każdej porze roku.

Asyryjczycy byli w stanie wystawić kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy. Na przykład w r. 853 p.n.e. w bitwie pod Karkar, w której Asyryjczycy pokonali koalicję syryjsko-izraelsko-fenicką, obie strony wystawiły po ok. 50 tys. żołnierzy.

Atutem armii asyryjskiej była ciężkozbrojna piechota i rydwany bojowe. Asyryjczycy nie posiadali natomiast własnej floty, dlatego wynajmowali okręty fenickie wraz z załogami do walk na Morzu Śródziemnym i w rejonie Zatoki Perskiej. Z obcoplemieńców utworzono specjalne siły szybkiego reagowania, które w krótkim czasie mogły być przerzucone w dowolny rejon imperium.

Asyryjczycy starali się unikać wielkich bitew na otwartym polu, uważając, że powodują one zbyt wysokie straty. Powszechnie stosowana taktyka polegała na terroryzowaniu wroga, by zmusić go do poddania się. Armia asyryjska wkraczała na obce terytorium i zajmowała miasta i wsie stanowiące łatwy cel. Ich mieszkańców torturowano, gwałcono, a w końcu zabijano i ćwiartowano, wystawiając następnie na widok publiczny. Domy palono, ziemię uprawną pokrywano solą, sady wycinano. Efekt psychologiczny takich działań powodował, że przeciwnicy często poddawali się bez dalszej walki.

Podporządkowane ludy musiały płacić Asyryjczykom coroczny trybut, w skład którego wchodziły wyroby bądź surowce charakterystyczne dla danego terenu. Na przykład Fenicjanie musieli dostarczać tkaniny farbowane barwnikiem purpury oraz drzewo cedrowe, a mieszkańcy zachodnioirańskich gór Zagros – konie.

Polityka wobec podbitych ludów

Asyryjczycy stosowali na dużą skalę politykę deportacji, czyli przymusowego przesiedlania podbitych ludów na nowe tereny. Spowodowane to było przede wszystkim wielkim zapotrzebowaniem na siłę roboczą w rolnictwie oraz przy pracach budowlanych, gdyż mężczyźni asyryjscy byli masowo wcielani do armii. Potrzebni byli także osadnicy, którzy zamieszkaliby w nowych miastach, budowanych przez władców asyryjskich.

Deportacje znane były już wcześniej w politycznej praktyce Bliskiego Wschodu, lecz Asyryjczycy znacznie intensywniej stosowali tę metodę, szczególnie od II połowy VIII p.n.e. Ocenia się, że w ciągu trzech wieków imperium asyryjskiego przymusowo przesiedlono 4,5 miliona ludzi.

Przesiedlenia mogły być karą za niechętną nowym władcom postawę miejscowej ludności – redukowały więc niebezpieczeństwo buntów. W nowym, obcym środowisku deportowani czuli się niepewnie, nie było także stamtąd możliwości ucieczki. Niekiedy sama groźba deportacji ze świeżo podbijanego obszaru powodowała, że ludność od razu poddawała się nadciągającej armii asyryjskiej.