Strategie komunikacyjne osób dwujęzycznych. Na przykładzie polszczyzny odziedziczonej w Niemczech - ebook

Podziękowania

Pragnę podziękować wszystkim tym, którzy pomagali mi na różnych etapach pisania tej książki.

Przede wszystkim jestem ogromnie wdzięczna za możliwość uczestniczenia w międzynarodowym projekcie pt. Językoznawcze i glottodydaktyczne aspekty niepełnej polsko-niemieckiej dwujęzyczności (2012–2015), który wzbudził we mnie zainteresowanie problematyką języka polskiego jako odziedziczonego. Bardzo dziękuję zespołowi badawczemu z Uniwersytetu Alberta i Ludwika we Fryburgu Bryzgowijskim – profesor Juliane Besters-Dilger, doktorowi Grzegorzowi Krajewskiemu, magister Annie Marcie Müller i magister Agnieszce Pustole za zaangażowanie w prace nad przygotowaniem i prowadzeniem projektu, zarówno od strony merytorycznej, jak i organizacyjnej, oraz pozyskanie środków od Polsko-Niemieckiej Fundacji na rzecz Nauki, która udzieliła cennego wsparcia finansowego. Dziękuję również grupie wrocławskich badaczy biorących udział w tym projekcie – profesor Annie Dąbrowskiej, profesor Agnieszce Liburze, magister Agnieszce Majewskiej i magister Kathryn Northeast za wspaniałą współpracę.

Kolejne podziękowania składam Recenzentce – profesor Elżbiecie Sękowskiej z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Koleżankom i Kolegom z Zakładu Językoznawstwa Stosowanego Uniwersytetu Wrocławskiego za nieocenione wsparcie merytoryczne i cenne uwagi, które znacząco wpłynęły na ostateczną formę pracy.

Z całego serca dziękuję również całej mojej Rodzinie i Przyjaciołom, przede wszystkim mojemu Mężowi i cudownym Synom, którzy dodawali mi otuchy podczas pisania tej publikacji i cierpliwie czekali na jej ukończenie.Wykaz skrótów

------ ---------------------------------
J1 język przyswojony jako pierwszy
J2 język drugi
JOD język odziedziczony
JPOD język polski jako odziedziczony
------ ---------------------------------

Symbole stosowane w transkrypcji*

+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| R: | symbol osoby badanej (respondenta) |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| W: | symbol osoby badającej (prowadzącej wywiad) |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| – | nagłe urwanie wypowiedzi w celu zmiany toku lub przerwania wypowiedzi, aby zachować twarz w wyniku braku kompetencji językowej |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| , | intonacja ciągła na końcu wypowiedzi |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| . | intonacja opadająca na końcu wypowiedzi |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ? | intonacja wznosząca, podwyższenie tonu |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ! | silne zaakcentowanie końca wypowiedzi, wyrażające ton ożywienia, niekoniecznie wypowiedź wykrzyknikowa |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| a:::ni | wypowiedź z przeciąganiem, wydłużaniem sylaby (liczba znaków odpowiada długości przedłużania sylaby) |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| (.) | bardzo krótka przerwa (mikropauza, około 0,2 sekundy) |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| (1.5) | pauza właściwa, niewypełniona, wyrażona w sekundach lub dziesiątych części sekundy |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| yyy | pauza wypełniona ciągiem głosek typu yyy/eee/mmm (liczba liter odpowiada długości pauzy) |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ANI | wypowiedziane wyraźnie głośniej niż reszta rozmowy |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| °ani° | wypowiedziane wyraźnie ciszej niż reszta rozmowy |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| >ani< | wypowiedziane szybciej niż reszta rozmowy |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| | wypowiedziane wolniej niż reszta rozmowy |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| hhh | słyszalny wydech (liczba liter odpowiada długości wydechu) |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| .hhh | słyszalny wdech (liczba liter odpowiada długości wdechu) |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| mhm | konsonantyczny sygnał potwierdzenia |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| yhm | wokaliczny sygnał potwierdzenia |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| () | niewyraźnie wypowiedziane słowo lub fragment wypowiedzi |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ((śmieje się)) | dodatkowe informacje o sposobie wypowiedzi lub towarzyszących jej okolicznościach (niezwerbalizowane sygnały wahania, np. cmokanie, śmiech, stękanie) |
| | |
| | komentarz osoby zapisującej wypowiedź |
+-----------------------------------+-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+

* Wypowiedzi osób bilingwalnych zostały zapisane zgodnie z transkrypcją stosowaną w analizie konwersacyjnej metodą G. Jefferson (por. Rancew-Sikora 2007).Wstęp

Współczesne przemiany ekonomiczno-polityczne i kulturowe sprzyjają migracjom, co z kolei wiąże się ze zjawiskiem dwu- lub wielojęzyczności. Na temat samej dwujęzyczności powstało już wiele opracowań naukowych próbujących uchwycić specyfikę tego zjawiska w odniesieniu do różnych kontekstów językowo-kulturowych.

W badaniach nad dwujęzycznością zwraca się między innymi uwagę na kwestię zachowania bądź utraty języka kraju pochodzenia różnych pokoleń emigracyjnych (np. Polinsky, Kagan 2007). Dokonuje się podziału na osoby wczesno- i późnodwujęzyczne, analizując zmiany zachodzące w systemach językowych obu grup. Szczególną uwagę poświęca się zjawisku ubożenia nie w pełni przyswojonego systemu językowego drugiej generacji emigrantów, czyli dzieci, które wraz z rodzicami opuściły kraj pochodzenia przed rozpoczęciem edukacji szkolnej i stały się dwujęzyczne, zanim całkowicie przyswoiły język pierwszy, lub urodziły się w obcojęzycznym otoczeniu i opanowywały język rodzimy głównie w domu. W literaturze przedmiotu określa się ich mianem użytkowników i/lub uczniów języka odziedziczonego (por. Valdés 2000; Van Deusen-Scholl 2003).

Na gruncie polskim do tej pory niezmiernie rzadko czyniono wspomnianą grupę wyłącznym przedmiotem naukowych dociekań. Osoby wczesnobilingwalne, przyswajając system językowy polszczyzny w warunkach bilingwizmu, nie osiągają zwykle pełnej kompetencji w tym języku. Dodatkowo są narażone na jego utratę, która przejawia się początkowo rozchwianiem systemu języka słabszego funkcjonalnie, co prowadzi do jego zaniku. Dzieje się tak najczęściej na skutek braku systematycznych szkolnych i pozaszkolnych form kształcenia języka odziedziczonego.

Obecnie problematyka języka odziedziczonego (w tym języka polskiego) zyskuje na popularności. W polskojęzycznej literaturze przedmiotu sam termin język polski jako odziedziczony wciąż nie jest jeszcze powszechnie używany i jednoznacznie definiowany. W niniejszym opracowaniu rozumiany jest jako „język kraju pochodzenia bilingwalnych przedstawicieli środowisk polonijnych, czyli I, II i III generacji wychowywanej w niepolskim kręgu kulturowym” (Żurek 2016: 191).

Mimo długiej tradycji badań nad polszczyzną zagraniczną powstało niewiele syntetycznych prac poświęconych wyłącznie językowi drugiego pokolenia polskich emigrantów, szczególnie w odniesieniu do bilingwizmu polsko-niemieckiego. Niniejsza publikacja ma na celu wypełnienie tej luki i choć w pewnym wymiarze przybliżenie problematyki związanej z językami odziedziczonymi. Skupia się przede wszystkim na krytycznym omówieniu dotychczasowych badań empirycznych nad polszczyzną odziedziczoną w warunkach bilingwizmu polsko-niemieckiego oraz prezentacji własnych badań przeprowadzonych wśród użytkowników języka polskiego jako odziedziczonego na przykładzie używanych przez nich strategii komunikacyjnych uruchamianych w sytuacji deficytu leksykalnego.

Do podjęcia badań nad językiem polskim jako odziedziczonym osób wczesnobilingwalnych autorkę zainspirowało uczestnictwo w międzynarodowym projekcie pt. „Linguistische und sprachdidaktische Aspekte der unvollständigen deutsch-polnischen Zweisprachigkeit” („Lingwistyczne i glottodydaktyczne aspekty niepełnej polsko-niemieckiej dwujęzyczności”) w latach 2012–20141. Jego celem była analiza procesów ubożenia języka polskiego jako odziedziczonego osób bilingwalnych wychowanych w Niemczech. Przeprowadzone badania empiryczne posłużyły opracowaniu materiałów dydaktycznych specjalnie dla tej grupy zatytułowanych Na końcu języka2.

Jak wykazały badania, polszczyzna odziedziczona osób wczesnodwujęzycznych jest dość zróżnicowana (por. Besters-Dilger i in. 2016). Wśród jej użytkowników są osoby, które w pełni opanowały system języka polskiego, osoby z przeciętną znajomością kodu oraz osoby, dla których użycie języka polskiego ogranicza się wyłącznie do kontaktów rodzinnych. W stosunku do polszczyzny krajowej język polski osób bilingwalnych wykazuje wiele istotnych różnic. Można zaobserwować liczne zaburzenia w akwizycji polskiego systemu leksykalno-semantycznego, fleksyjnego i składniowego, rzadziej fonologicznego. Z jednej strony jest to spowodowane niepełnym przyswojeniem języka genetycznie pierwszego (J1) w okresie kształtowania się swoistej mowy dziecięcej na skutek kontaktu z silniejszym funkcjonalnie językiem kraju zamieszkania (J2). Z drugiej zaś strony nie w pełni rozwinięty system językowy – pod wpływem różnych czynników językowych i pozajęzykowych – podlega stopniowemu ubożeniu, co z kolei może skutkować całkowitą jego utratą.

Uczestnictwo w dyskusji nad teoretycznymi i metodologicznymi podstawami projektu oraz współudział w badaniach i pracach nad materiałami dydaktycznymi umożliwiły głębszy namysł nad mową osób bilingwalnych, u których język polski jest językiem rodzimym (język polski jako odziedziczony, JPOD), niemiecki natomiast – choć przyswajany jako drugi – językiem funkcjonalnie pierwszym. Wstępne badania nad polszczyzną osób bilingwalnych (por. Libura, Żurek 2016a) ukazały liczne problemy, z jakimi spotykają się Polacy przyswajający język polski jako odziedziczony w warunkach bilingwizmu polsko-niemieckiego. Podczas analizy materiału językowego uwagę autorki zwróciły słyszalne w nagraniach wielokrotne próby radzenia sobie z własnymi niedoborami leksykalnymi, które sygnalizowano werbalnymi lub niewerbalnymi środkami wyrażającymi zastanawianie się, niekiedy nawet zakłopotanie lub frustrację.

Wspomniane mechanizmy przekazywania informacji – mimo językowych ograniczeń – nazywa się w literaturze przedmiotu strategiami komunikacyjnymi (np. Selinker 1972, Cohen 2011). Stanowią one przejaw kompetencji strategicznej różnych grup użytkowników języka, najczęściej w sytuacji niepełnej kompetencji językowej. Pojawiają się między innymi u osób uczących się języka drugiego/obcego, osób dwu- lub wielojęzycznych oraz dzieci monolingwalnych. Nie tylko pomagają w wyrównywaniu deficytów językowych osoby mówiącej, lecz także usprawniają proces porozumiewania się dzięki rozwiązywaniu napotkanych problemów komunikacyjnych.

Badanie strategii komunikacyjnych osób z dwujęzycznością polsko-niemiecką wydaje się ważne przynajmniej z kilku powodów. Po pierwsze, jak dotąd temu zagadnieniu poświęcono niewiele uwagi na gruncie badań językoznawczych i glottodydaktycznych, w odniesieniu nie tylko do użytkowników języka polskiego jako odziedziczonego (tj. przedstawicieli pokolenia polonijnego), ale także uczących się języka polskiego jako obcego. Z punktu widzenia obu tych grup, które nie w pełni opanowały polszczyznę, strategie komunikacyjne stanowią ważne narzędzie porozumiewania się z rodzimymi użytkownikami języka. Niedobory językowe są bowiem rekompensowane przez różne działania werbalne i niewerbalne, umożliwiające aktywne uczestnictwo w konwersacji lub wycofanie się z niej z zachowaniem twarzy. Po drugie, przeprowadzone badania empiryczne posłużą weryfikacji dotychczasowych klasyfikacji strategii komunikacyjnych oraz wypracowaniu, na podstawie uzyskanych danych językowych, własnej typologii. Poza tym studia nad strategiami komunikacyjnymi mogą dostarczyć cennych informacji na temat natury języka polskiego jako odziedziczonego, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju (lub jego braku) sprawności mówienia osób dwujęzycznych, co z kolei może być wykorzystane w obrębie glottodydaktyki polonistycznej ukierunkowanej na nauczanie osób bilingwalnych (por. Żurek 2016: 191–200).

Badania mają charakter empiryczno-teoretyczny. Zebrany materiał językowy stanowił punkt wyjścia do weryfikacji znanych typologii strategii komunikacyjnych i stworzenia własnej propozycji będącej próbą integracji dotychczasowych ujęć. Prezentowane w pracy metody pozyskiwania i analizy danych językowych wywodzą się z teorii przyswajania języka drugiego/obcego i języka odziedziczonego, które czerpią inspirację z metodologii badań jakościowych. Przyjęta perspektywa uwzględnia wieloaspektowość w badaniu zebranego materiału, stanowiąc próbę integracji dotychczasowych metod opisu strategii komunikacyjnych. Wielowymiarowy charakter opisywanego zagadnienia zostanie przedstawiony w ramach studium przypadku (Duff 2007; Wilczyńska, Michońska-Stadnik 2010). Biorąc pod uwagę duże zróżnicowanie badanej grupy, wybór metody indywidualnych przypadków wydaje się jak najbardziej odpowiedni. Podjęte badania mają przede wszystkim charakter diagnostyczny i deskryptywny. W celu stworzenia optymalnej typologii strategii komunikacyjnych użytkowników języka polskiego jako odziedziczonego zastosowano strategię triangulacji danych polegającą na wykorzystaniu różnych źródeł informacji (Wilczyńska, Michońska-Stadnik 2010: 142–143). Takie podejście znajduje zastosowanie między innymi w badaniach strategii komunikacyjnych obserwowanych w produkcji słownej (np. Poulisse 1990).

Ze względu na rozległość zagadnienia rozważania na temat strategii komunikacyjnych osób z dwujęzycznością polsko-niemiecką ograniczono wyłącznie do zachowań werbalnych dokonujących się w komunikacji z rodzimymi użytkownikami języka polskiego. Jak podkreśla Stanisław Grabias, to właśnie język zawiera największy potencjał znaczeniowy, gdyż stanowi najdoskonalsze narzędzie w procesie społecznej komunikacji, umożliwiające poznawanie otaczającego nas świata (por. Grabias 1997: 116–118). Strategie komunikacyjne autorka definiuje zatem jako działania werbalne podejmowane z zamiarem pokonania napotkanych trudności językowych, które są spowodowane deficytami leksykalnymi użytkowników polszczyzny odziedziczonej. W przypadku osób bilingwalnych chodzi tu o nieznajomość odpowiedniego słownictwa i/lub trudności z jego przypomnieniem (por. Kormos 2006: 176).

Za autorami jednej z najbardziej znanych typologii strategii komunikacyjnych – Clausem Færchem i Gabriele Kasper (1983) – przyjęto, że osoba mówiąca radzi sobie z trudnościami w procesie porozumiewania się na dwa sposoby: albo sięga po strategie o charakterze kompensacyjnym, próbując na bieżąco pokonać napotkane trudności leksykalne, albo też omija je i minimalizuje lub porzuca zamierzony cel wypowiedzi, stosując strategie uniku. Prezentowana w niniejszej publikacji typologia strategii komunikacyjnych używanych przez osoby bilingwalne w języku polskim jako odziedziczonym bazuje na psycholingwistycznym modelu wytwarzania mowy Willema J.M. Levelta (1989), zaadaptowanym przez Judith Kormos do badań nad spontanicznymi wypowiedziami ustnymi dorosłych osób bilingwalnych (2006). Należy zaznaczyć, że interpretacja materiału językowego nie będzie podlegać ocenie normatywnej. Strategie komunikacyjne osób bilingwalnych będą rozpatrywane pod kątem funkcjonalności ich użycia w rozmowie z rodzimym użytkownikiem polszczyzny.

Książka składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy z nich porusza kwestie związane z językiem drugiego pokolenia emigracyjnego, określanym w literaturze przedmiotu jako język odziedziczony (heritage language). Omawia najważniejsze badania empiryczne prowadzone wśród jego użytkowników, które ukazują liczne zaburzenia zachodzące na wszystkich poziomach JOD w warunkach interferencji językowej. Dodatkowo przedstawia badania nad językiem polskim w świecie, uwzględniające mowę przedstawicieli różnych generacji migracyjnych. Następnie prezentuje badania bilingwizmu w warunkach emigracji na tle dyskusji nad zachowaniem bądź utratą języka chronologicznie pierwszego lub drugiego. Wreszcie przedstawia kierunki badań dwujęzyczności polsko-niemieckiej, zwracając uwagę na rok 2008, który stanowi ważną cezurę w rozważaniach nad polszczyzną odziedziczoną w Niemczech.

Rozdział drugi poświęcony jest w całości strategiom komunikacyjnym, a mianowicie sposobom ich definiowania i klasyfikowania w podejściu psycholingwistycznym, socjolingwistycznym i funkcjonalnym. Zaprezentowane typologie stanowią punkt wyjścia do stworzenia propozycji podziału strategii komunikacyjnych użytkowników polszczyzny odziedziczonej. Ponadto poświęcono uwagę polskim badaniom strategii komunikacyjnych bazującym na teoretycznych podstawach lingwistyki tekstu, analizy dyskursu, teorii aktów mowy, analizy konwersacji, pragmatyki językowej oraz retoryki.

Rozdział trzeci omawia metodologiczne podstawy badań empirycznych nad polszczyzną osób wczesnodwujęzycznych wychowywanych w Niemczech. Określono w nim przedmiot, zakres i cel prowadzonych badań, zaprezentowano metody pozyskiwania, zapisywania i analizy materiału językowego, sporządzono ogólną charakterystykę badanej grupy oraz używanego przez nią języka.

Rozdział czwarty prezentuje analizę strategii komunikacyjnych używanych przez osoby dwujęzyczne w polszczyźnie odziedziczonej w warunkach bilingwizmu polsko-niemieckiego. Zawiera propozycję typologii strategii komunikacyjnych osób wczesnobilingwalnych, czyli tzw. użytkowników polszczyzny odziedziczonej. Przyjęta w pracy wąska definicja strategii komunikacyjnych – rozumianych jako działania werbalne podejmowane przez osoby badane w obliczu trudności leksykalnych podczas realizacji zamierzonego celu komunikacyjnego – ograniczyła znacznie repertuar strategii, ale tym samym umożliwiła jednoznaczne ich rozpoznanie i klasyfikację. W tym rozdziale omówiono zjawiska wskazujące w dużej mierze na trudności z formułowaniem wypowiedzi mówionej, będące wykładnikami braku płynności wypowiedzi oraz sygnalizujące niepewność osoby mówiącej w obliczu trudności komunikacyjnych. W niektórych typologiach zaliczane są one do pośrednich strategii komunikacyjnych, ponieważ dają nadawcy czas do namysłu oraz sygnalizują jego chęć pozostania czynnym uczestnikiem rozmowy mimo napotkanych trudności (por. Dörnyei, Scott 1995).

Osobne podrozdziały zostały poświęcone szczegółowemu omówieniu strategii komunikacyjnych, które podzielono na dwie zasadnicze grupy. Pierwsza z nich – strategie kompensacyjne – obejmuje działania werbalne użytkowników polszczyzny odziedziczonej polegające na samodzielnym wyrównywaniu deficytów leksykalnych (tzw. strategie substytucji językowej i strategie zmiany kodu) lub odwoływaniu się do wiedzy interlokutora (pośrednie i bezpośrednie prośby o pomoc kierowane do rozmówcy). Druga grupa – strategie uniku – zawiera wszelkie próby rozwiązywania problemów komunikacyjnych poprzez minimalizowanie lub porzucanie zamierzonego celu wypowiedzi. W ostatniej części rozdziału czwartego przedstawiono wnioski z przeprowadzonej analizy. Pracę zamyka zakończenie mające charakter podsumowania. Wskazuje się w nim możliwe perspektywy badawcze związane z problematyką języka polskiego jako odziedziczonego oraz badaniami strategii komunikacyjnych jego użytkowników. W końcowej części niniejszej publikacji znajduje się bibliografia i aneks, w którym zamieszczono kwestionariusz osobowy przeprowadzony wśród badanych oraz zadania stymulujące wypowiedzi ustne badanych (tj. pytania do wywiadu, historyjkę obrazkową i opis sytuacji komunikacyjnych).

Krytyczne omówienie dotychczasowych badań nad polszczyzną odziedziczoną w Niemczech oraz prezentacja własnej typologii strategii komunikacyjnych używanych przez osoby wczesnobilingwalne wpisuje się w stosunkowo nowy – zarówno w Polsce, jak i na świecie – obszar badawczy, dla którego opracowuje się teoretyczne i metodologiczne podstawy naukowe (Heritage Language Acquisition). Tego typu dociekania wydają się istotne z punktu widzenia rozwoju badań językoznawczych i glottodydaktycznych, w obrębie których problematyka języka polskiego jako odziedziczonego oraz używanych przez osoby bilingwalne strategii komunikacyjnych jest wciąż rzadko podejmowana.

1 Projekt był finansowany przez Polsko-Niemiecką Fundację na rzecz Nauki.

2 Zob. http://www.nakoncujezyka.uni-freiburg.de. Powstanie strony internetowej było możliwe dzięki dotacji z Funduszu Innowacyjnego Uniwersytetu we Fryburgu.