Struktura pojęciowa czasowników strachu - ebook

WSTĘP

Emocje stanowią przedmiot studiów wielu dziedzin, przede wszystkim neurobiologii i psychologii, ale również filozofii, antropologii, kulturoznawstwa, literaturoznawstwa, historii i pedagogiki. Niegdyś niedoceniane przez naukowców, dziś traktowane są jako klucz do wyjaśniania zagadnień z pozoru niemających zbyt wiele wspólnego z przeżyciami takimi jak gniew, radość czy strach. Wielu badaczy dostrzega użyteczność wniknięcia w naturę emocji przy okazji rozpatrywania i wyjaśniania rozmaitych przejawów ludzkiej działalności. Właściwe funkcjonowanie człowieka w niemal każdym aspekcie życia jest bowiem bez nich niemożliwe (Damásio 1999).

Na gruncie językoznawstwa emocje cieszą się od kilkudziesięciu lat niesłabnącym zainteresowaniem. Liczne opracowania badające językowe wykładniki uczuć powstawały już w nurcie strukturalistycznym i generatywistycznym, natomiast rozległe perspektywy w badaniach nad językowymi wykładnikami emocji zapoczątkowało językoznawstwo kognitywne. Badacze reprezentujący ten nurt lub inspirujący się kognitywnym podejściem do języka przeprowadzili liczne analizy skupione na zasobach jednego języka bądź prezentujące perspektywę porównawczą, a czasem uniwersalizującą zjawiska związane z nazywaniem lub wyrażaniem emocji. Wielki wkład w wiedzę na temat języka uczuć wniosły badania Anny Wierzbickiej nad scenariuszami emocji w różnych językach. Mimo że temat emocji był podejmowany przez językoznawców tak często, nie został wyczerpany, czego dowodem jest nieustanne sięganie po niego na nowo. Szczególnie dużo do odkrycia zostało w dziedzinie werbalnych wykładników uczuć, które zostały przebadane w mniejszym stopniu niż rzeczowniki. Wśród badań przeprowadzanych w Polsce na szczególną uwagę zasługują: projekt skupiający badaczki różnych instytutów Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, którego tematem jest konceptualizacja pojęć ‘belief’, ‘reason’ i ‘emotion’ w języku angielskim i polskim, oraz badania nad porównawczą semantyką leksykalną na Uniwersytecie Warszawskim (Grzegorczykowa, Waszakowa 1998). Oba przedsięwzięcia charakteryzuje przyjęcie perspektywy porównawczej i interdyscyplinarne ujęcie przedmiotu badań. Studia nad zróżnicowanymi językowo sposobami wyrażania i nazywania emocji przyczyniają się do rozwoju translatoryki i innych dziedzin umożliwiających komunikację międzykulturową. Są również próbą odpowiedzi na wyzwania dzisiejszego świata, w którym różne kultury zderzają się ze sobą, a jednocześnie ich członkowie mają trudność z przyjęciem perspektywy człowieka ukształtowanego w innym systemie wartości.

Strach jest prawdopodobnie najstarszą ewolucyjnie emocją, być może jedyną, którą człowiek współdzieli ze światem zwierząt – co umożliwiło neurobiologom stosunkowo dokładne jej przebadanie (LeDoux 2000). Wiele uwagi poświęcili mu psychologowie; ich największe zainteresowanie wzbudzają zjawiska lęku (Kępiński 2002; Riemann 2005) i fobii (Stern 2001). Strach stanowi również przedmiot badań lub punkt odniesienia w studiach antropologicznych, kulturowych, socjologicznych i historycznych (por. Łotman 1977; Delumeau 2011; Appadurai 2009). W świetle wyników tych różnorodnych analiz strach i bliskie mu emocje jawią się jako mechanizmy, które umożliwiają człowiekowi rozpoznanie niebezpieczeństwa i przetrwanie, ale także jako siły popychające do działań destrukcyjnych względem siebie i innych.

Celem prezentowanej rozprawy jest analiza semantyki polskich czasowników, za pomocą których wyrażane1, nazywane i opisywane są strach i inne bliskie mu przeżycia. Jak zauważa Wierzbicka (1995), a potwierdzają w swoich badaniach korpusowych Dziwirek i Lewandowska-Tomaszczyk (2010), czasowniki są główną częścią mowy wykorzystywaną w języku polskim do nazywania i wyrażania emocji. Spostrzeżenie to nie dotyczy w równym stopniu wszystkich uczuć2, jednak w wypadku większości, w tym strachu, znajduje potwierdzenie.

Polskie czasowniki emocji były już przedmiotem studiów językoznawczych. Nowakowska-Kempna poświęciła im monografię dotyczącą konstrukcji predykatowych nazywających uczucia (1986). Lewandowska-Tomaszczyk i Dziwirek (2010) analizowały polskie czasowniki w opartym na badaniach korpusowych studium porównawczym na temat sposobów wyrażania emocji w języku polskim i angielskim. Badaczki odwoływały się do założeń gramatyki kognitywnej, kładąc nacisk na kontekst gramatyczny i jego znaczeniotwórczą rolę. Struktury z czasownikami strachu zbadane zostały, w zgodzie z paradygmatem generatywistycznym, przez Jędrzejko (1983). Prezentowana przez nas rozprawa jest pierwszym obszernym studium poświęconym werbalnym wykładnikom kategorii strachu.

Głównym zadaniem rozprawy było zbadanie polisemii czasowników – interesowało nas zróżnicowanie znaczeń związane ze stosowaniem czasowników w różnych konstrukcjach gramatycznych. Do analizy posłużyły narzędzia opisu języka należące do gramatyki kognitywnej. Na początku rozważań uznaliśmy, że pojęcia, którym nadają językowy kształt uwzględniane przez nas czasowniki, należą do szeroko rozumianej kategorii strachu.

Prezentowane w rozprawie analizy skupiają się wokół następujących pytań:

1. Czym charakteryzuje się kategoria strachu? Jakie rodzaje pojęć znajdują się w jej centrum, a jakie na peryferiach?

2. Które czasowniki są wykładnikami pojęć najbliższych powszechnym wyobrażeniom na temat tego, czym jest strach, czyli pojęć prototypowych dla kategorii strachu?

3. Na czym polega znaczeniotwórcza rola gramatyki w wypadku zdań z czasownikami strachu? Jakie aspekty przeżycia emocjonalnego są uwypuklane w różnych strukturach? Które z tych aspektów są centralne, a które peryferyjne dla analizowanej kategorii?

4. Jakie można zaobserwować podobieństwa i różnice między poszczególnymi czasownikami? Czy zakresy profilowanych3 przez nie pojęć na siebie nachodzą?

Odwołując się do twierdzeń językoznawstwa kognitywnego na temat charakteru kategorii organizujących ludzkie poznanie, przyjęliśmy, że kategorię strachu charakteryzuje nieostrość granic, a poszczególne pojęcia emocji mogą do niej należeć w mniejszym lub większym stopniu, czyli znajdować się bliżej jej centrum lub bliżej peryferii. Założenie to potwierdzają studia prowadzone przez różnych badaczy, przede wszystkim Wierzbicką, która zalicza emocje do kategorii rozmytych (Wierzbicka 1999a; 2006), pozbawionych struktury (Wierzbicka 1971). Szczegółowe badania nad materiałem posłużyły do zweryfikowania dwóch hipotez:

1. Granice między zakresami pojęć profilowanych przez poszczególne czasowniki strachu są nieostre, ustanawiane tymczasowo i silnie uzależnione od kontekstu.

2. Rodzaj przeżycia, które ma być językowo przywołane, determinuje nie tylko dobór słów, ale również struktur gramatycznych, które profilują pojęcia emocji w określony sposób.

Treść pojęciowa czasowników oraz sposoby jej profilowania zostały scharakteryzowane na podstawie danych leksykograficznych oraz korpusowych. Materiał zaczerpnęliśmy z Narodowego Korpusu Języka Polskiego (NKJP), głównie z podkorpusu zrównoważonego, a także ze zrównoważonego podkorpusu ręcznie znakowanego. Teksty, które tworzą NKJP, pochodzą z literatury, prasy codziennej i fachowej, stenogramów sejmowych, tekstów ulotnych i publikacji internetowych. Wciąż niewielki pozostaje wśród nich udział transkrypcji nagrań tekstów mówionych. W pozyskiwaniu konkordancji posługiwaliśmy się wyszukiwarką Instytutu Podstaw Informatyki Polskiej Akademii Nauk o nazwie Poliqarp (Janus, Przepiórkowski 2007).

Opis wyników analiz materiałowych został poprzedzony wprowadzeniem teoretycznym. Składają się na nie: zarys metodologicznych podstaw badań (rozdział pierwszy), charakterystyka emocji jako przedmiotu psychologii i neurobiologii (rozdział drugi) oraz stan badań nad językowymi wykładnikami emocji (rozdział trzeci). W rozdziale pierwszym przedstawiamy najważniejsze tezy językoznawstwa kognitywnego oraz lingwistyczną myśl Anny Wierzbickiej, a następnie prezentujemy kluczowe w naszych badaniach narzędzia gramatyki kognitywnej. Dokonujemy w nim na koniec przeglądu koncepcji podejmujących kwestię relacji między strukturą składniową, której ośrodkiem jest czasownik, a znaczeniem. Rozdział drugi zarysowuje problemy związane z badaniami nad emocjami na gruncie neurobiologii i psychologii oraz charakterystykę strachu z punktu widzenia tych nauk. Rozdział trzeci prezentuje rozwój badań nad emocjami w różnych nurtach językoznawstwa, ze szczególnym uwzględnieniem badań kognitywnych. W rozdziale czwartym przedstawiliśmy charakterystykę kategorii strachu, stworzoną na podstawie opracowań na temat językowych wykładników tej emocji. Rozdział piąty to rozdział analityczny, w którym na początku prezentujemy ogólną charakterystykę czasowników emocji, a następnie przedstawiamy kryteria doboru materiału językowego oraz przebieg i wyniki analiz materiału korpusowego. Rozprawę zamyka podsumowanie analiz wraz z zarysem perspektyw badawczych.

1 Wyrażanie emocji często jest w językoznawstwie rozumiane wąsko jako stosowanie konstrukcji i zwrotów ekspresywnych – w odróżnieniu od mówienia o uczuciach (Mikołajczuk 2006: 85–86). W tej rozprawie przyjmujemy szerokie rozumienie tego pojęcia: w pewnych sytuacjach mówienie o uczuciach (w pierwszej osobie) jest jednocześnie formą ich ekspresji.

2 Przykładem jest uczucie smutku, którego najczęściej spotykanym językowym wykładnikiem są przymiotnik smutny oraz przysłówek smutno, pełniący funkcję predykatywną w konstrukcjach celownikowych, np. Smutno mi.

3 Profilowanie jest w tej pracy rozumiane za Ronaldem Langackerem jako wyróżnienie części bazy pojęciowej, na której skupiona jest uwaga poznawcza (Langacker 2009: 100). Należy odróżnić to rozumienie od profilowania traktowanego jako operacja językowo-pojęciowa, polegająca na kształtowaniu obrazu przedmiotu przez ujęcie go w określonych aspektach (Grzegorczykowa 2012: 19). To drugie podejście właściwe jest badaniom nad językowym obrazem świata, zapoczątkowanym przez Jerzego Bartmińskiego (Bartmiński 2006).Spis treści

WSTĘP

1. PODSTAWY METODOLOGICZNE

1.1. Sposoby reprezentacji znaczenia w językoznawstwie kognitywnym

1.2. Anna Wierzbicka – metajęzyk semantycznyi scenariusze kulturowe

1.3. Gramatyka kognitywna: główne założenia i pojęcia

1.3.1. Podstawowe wymiary obrazowania

1.3.2. Czasownik jako relacja temporalna

1.3.3. Implikacje metodologiczne

1.4. Struktura składniowa a jej aspekt semantyczny

2. CZYM SĄ EMOCJE

2.1. Hipoteza markera somatycznego

2.1.1. Emocje w ujęciu Josepha LeDoux: oś koła strachu

2.2. Psychologiczne teorie emocji

2.2.1. Funkcjonalność emocji

2.2.2. Uniwersalność emocji

2.3. Naukowa charakterystyka strachu

2.3.1. Strach z perspektywy biologicznej

2.3.2. Strach w psychologii

3. UCZUCIA W REFLEKSJI JĘZYKOZNAWCZEJ

3.1. Definiowanie uczuć. Propozycja Anny Wierzbickiej

3.2. Językowe uniwersalia emocji

3.3. Analiza predykatów uczuć

3.4. Propozycja leksykograficznego opisu nazw uczuć Jurija Apresjana

3.5. Badania nad semantyką emocji w językoznawstwie kognitywnym

3.6. Wnioski

4. KATEGORIA STRACHU

4.1. Badania nad językowymi wykładnikami strachu

4.2. Charakterystyka kategorii strachu

5. STRUKTURA POJĘCIOWA CZASOWNIKÓW STRACHU. ANALIZA MATERIAŁOWA

5.1. Ogólna charakterystyka polskich czasowników nazywających emocje

5.1.1. Zwrotność czasowników nazywających uczucia

5.1.2. Modele zdań wyrażających emocje

5.2. Wybór i wstępna charakterystyka analizowanych leksemów

5.3. Zasady analizy jakościowej

5.4. Analiza stanowych czasowników strachu

5.4.1. Bać się

5.4.1.1. Typ pierwszy: ‘bać się’

5.4.1.2. Typ drugi: ‘bać się czegoś’

5.4.1.3. Typ trzeci: ‘bać się o kogoś / o coś’

5.4.1.4. Typ czwarty: ‘bać się (coś) zrobić / robić’

5.4.1.5. Typ piąty: ‘bać się zrobienia / robienia czegoś’

5.4.1.6. Typ szósty: ‘bać się, że…’

5.4.1.7. Typ siódmy: ‘bać się, czy…’

5.4.1.8. Typ ósmy: ‘bać się, by/aby/żeby…’

5.4.1.9. Podsumowanie analizy czasownika bać się

5.4.2. Martwić (się)

5.4.2.1. Typ pierwszy: ‘martwić się’

5.4.2.2. Typ drugi: ‘martwić się czymś / kimś’

5.4.2.2.1. Podtyp: ‘martwić się czymś’

5.4.2.2.2. Podtyp: ‘martwić się kimś’

5.4.2.3. Typ trzeci: ‘martwić się o coś / o kogoś’

5.4.2.4. Typ czwarty: ‘martwić się robieniem / zrobieniem czegoś’

5.4.2.5. Typ piąty: ‘martwić się (tym), że…’

5.4.2.6. Typ szósty: ‘martwić się, czy…’

5.4.2.7. Typ siódmy: ‘martwić się, jak…’

5.4.2.8. Podsumowanie analizy czasownika martwić (się)

5.4.3. Obawiać się

5.4.3.1. Typ pierwszy: ‘obawiać się czegoś / kogoś’

5.4.3.2. Typ drugi: ‘obawiać się o coś / o kogoś’

5.4.3.3. Typ trzeci: ‘obawiać się coś zrobić / robić’

5.4.3.4. Typ czwarty: ‘obawiać się zrobienia / robienia czegoś’

5.4.3.5. Typ piąty: ‘obawiać się, że…’

5.4.3.6. Typ szósty: ‘obawiać się, czy…’

5.4.3.7. Podsumowanie analizy czasownika obawiać się

5.4.4. Niepokoić (się)

5.4.4.1. Typ pierwszy: ‘niepokoić się’

5.4.4.2. Typ drugi: ‘niepokoić się czymś / kimś’

5.4.4.3. Typ trzeci: ‘niepokoić się o coś / o kogoś’

5.4.4.4. Typ czwarty: ‘niepokoić się robieniem / zrobieniem czegoś’

5.4.4.5. Typ piąty: ‘niepokoić się (tym), że…’

5.4.4.6. Typ szósty: ‘niepokoić się, czy…’

5.4.4.7. Podsumowanie analizy czasownika niepokoić (się)

5.4.5. Denerwować (się)

5.4.5.1. Typ pierwszy: ‘denerwować się’

5.4.5.2. Typ drugi: ‘denerwować się czymś / kimś’

5.4.5.3. Typ trzeci: ‘denerwować się o coś / o kogoś’

5.4.5.4. Typ czwarty: ‘denerwować się robieniem / zrobieniem czegoś’

5.4.5.5. Typ piąty: ‘denerwować się (tym), że…’

5.4.5.6. Typ szósty: ‘denerwować się (tym), czy…’

5.4.5.7. Typy graniczne: z zaimkami przysłownymi gdy, kiedy, jak oraz ze spójnikami przyczynowymi bo, ponieważ, gdyż

5.4.5.8. Podsumowanie analizy czasownika denerwować (się)

5.4.6. Lękać się

5.4.6.1. Typ pierwszy: ‘lękać się’

5.4.6.2. Typ drugi: ‘lękać się czegoś / kogoś’

5.4.6.3. Typ trzeci: ‘lękać się o kogoś / o coś’

5.4.6.4. Typ czwarty: ‘lękać się coś zrobić / robić’

5.4.6.5. Typ piąty: ‘lękać się robienia / zrobienia (dziania / wydarzenia się) czegoś’

5.4.6.6. Typ szósty: ‘lękać się, że…’

5.4.6.7. Typ siódmy: ‘lękać się, czy…’

5.4.6.8. Typ ósmy: ‘lękać się, by/aby/żeby…’

5.4.6.9. Podsumowanie analizy czasownika lękać się

5.4.7. Drżeć, truchleć, tchórzyć

5.4.7.1. Drżeć

5.4.7.2. Truchleć

5.4.7.3. Tchórzyć

5.4.7.4. Podsumowanie analizy czasowników drżeć, truchleć i tchórzyć

5.4.8. Przerażać (się)

5.4.8.1. Analiza wystąpień czasownika przerażać w Narodowym Korpusie Języka Polskiego

5.4.8.2. Przerazić (się) w świetle danych korpusowych

5.4.8.3. Podsumowanie analizy czasownika przerażać (się)

5.4.9. Trwożyć (się)

5.4.9.1. Typ pierwszy: ‘trwożyć się’

5.4.9.2. Typ drugi: LM rzeczownikowy

5.4.9.3. Typ trzeci: ‘trwożyć się zrobieniem / robieniem czegoś’

5.4.9.4. Typ czwarty: ‘trwożyć się o kogoś / o coś’

5.4.9.5. Typ piąty: ‘trwożyć się, że…’

5.4.9.6. Podsumowanie analizy czasownika trwożyć (się)

PODSUMOWANIE

Kategoria strachu

Czasowniki związane z centrum i peryferiami kategorii strachu

Typy konstrukcji – charakterystyka

Znaczenie rozprawy i perspektywy badawcze

BIBLIOGRAFIA

INDEKS OSÓB