Suwerenność - ebook

Wpro­wa­dze­nie

Su­we­ren­ność jest przed­mio­tem in­ten­syw­nych badań kil­ku dys­cy­plin na­uko­wych. Hi­sto­ry­cy sta­rają się od­two­rzyć i wyjaśnić po­wsta­nie oraz ewo­lucję kon­cep­cji su­we­ren­ności na prze­strze­ni wieków. In­te­re­su­je ich to, czy za­chodzące współcześnie zmia­ny tej kon­cep­cji nie mają swe­go pre­ce­den­su w hi­sto­rii. Fi­lo­zo­fo­wie ana­li­zują różne spo­so­by ro­zu­mie­nia su­we­ren­ności, re­la­cje między człowie­kiem a państwem i związek su­we­ren­ności ze spra­wie­dli­wością. Praw­ni­cy kon­cen­trują się na uzna­niu przez społecz­ność między­na­ro­dową su­we­ren­ności państwa oraz le­gal­ności i za­kre­su władzy. Dla nauk po­li­tycz­nych ważny jest sposób re­ali­za­cji su­we­ren­ności w da­nym państwie, zwłasz­cza za­gad­nie­nia ustro­ju i po­działu władzy. Ba­da­cze sto­sunków między­na­ro­dowych zaś sku­piają się na tym, jak su­we­ren­ność państwa prze­ja­wia się w re­la­cjach z in­ny­mi pod­mio­ta­mi na are­nie między­na­ro­dowej.

Należy zgo­dzić się z tymi ba­da­cza­mi, którzy twierdzą, że pojęcie su­we­ren­ności wy­ma­ga po­dejścia in­ter­dy­scy­pli­nar­ne­go, jest bo­wiem na tyle wie­lo­aspek­to­we, że nie da się go zba­dać w ra­mach jed­nej dys­cy­pli­ny. Cho­ciaż główna per­spek­ty­wa przyjęta w tej pra­cy to per­spek­ty­wa sto­sunków między­na­ro­do­wych, prze­ana­li­zo­wa­ne zo­staną wyjaśnie­nia zja­wi­ska su­we­ren­ności z punk­tu wi­dze­nia na­uki o po­li­ty­ce, fi­lo­zo­fii, pra­wa oraz hi­sto­rii. Pew­na trud­ność po­le­ga na tym, że po­szczególne dys­cy­pli­ny na­uko­we de­fi­niują i in­ter­pre­tują su­we­ren­ność na własny sposób. Inne zna­cze­nie przy­pi­sują temu pojęciu praw­ni­cy między­na­ro­do­wi, inne – praw­ni­cy kon­sty­tu­cjo­na­liści, a jesz­cze inne – po­li­to­lo­dzy.

Przed­mio­tem za­in­te­re­so­wa­nia pra­wa między­na­ro­do­we­go jest su­we­ren­ność państwa, której istotę sta­no­wi łączność su­we­ren­nej władzy z określo­nym te­ry­to­rium (zwierzch­nic­two te­ry­to­rial­ne). Od­no­si się ona do re­la­cji między państwa­mi i skie­ro­wa­na jest na zewnątrz państwa. Przed­mio­tem za­in­te­re­so­wa­nia pra­wa kon­sty­tu­cyj­ne­go jest z ko­lei su­we­ren­ność na­ro­do­wa, za­sa­dzająca się na związku między władzą a określoną lud­nością i skie­ro­wa­na do wewnątrz państwa. Wresz­cie przed­mio­tem za­in­te­re­so­wa­nia nauk po­li­tycz­nych jest su­we­ren­ność po­li­tycz­na, która do­ty­czy zdol­ności do pro­wa­dze­nia po­li­ty­ki nie­za­leżnie od zo­bo­wiązań wo­bec in­nych państw.

Hi­sto­ria do­star­cza przykładów różnych spo­sobów or­ga­ni­za­cji władzy w społeczeństwie, na­to­miast myśl fi­lo­zo­ficz­na z jed­nej stro­ny opi­su­je i wyjaśnia świat rze­czy­wi­sty, z dru­giej – wpływa na kie­run­ki jego roz­wo­ju. Su­we­ren­ność od­gry­wa po­zy­tywną rolę jako pod­sta­wa społecz­ności między­na­ro­do­wej. Jej treść zmie­nia się jed­nak w od­po­wie­dzi na pro­ce­sy glo­ba­li­za­cji i in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej, a jej jakość zależy od da­ne­go państwa.

Współcze­sny dys­kurs w teo­rii po­li­ty­ki i teo­rii sto­sunków między­na­ro­do­wych kon­sty­tu­uje kry­ty­ka su­we­ren­ności państwa. Ba­da­cze różnią sięwo­ce­nie tego, czym­jest su­we­ren­ność, gdzie jest usy­tu­owa­na, jaki jest jej sto­su­nek do pra­wa oraz czy jest po­dziel­na i pod­le­ga zmia­nie. Część z nich utrzy­mu­je, że miała ona w hi­sto­rii duże zna­cze­nie, jed­nak obec­nie od­cho­dzi w przeszłość, inni twierdzą, że jesz­cze długo po­zo­sta­nie główną za­sadą or­ga­ni­zującą sto­sunki między­na­ro­do­we. Istotę de­ba­ty na te­mat su­we­ren­ności sta­no­wi po­szu­ki­wa­nie od­po­wie­dzi na py­ta­nie o naj­lep­sze usy­tu­owa­nie i po­dział władzy we współcze­snym świe­cie. Po­dziel­ność su­we­ren­ności jest w cza­sach in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej ak­cep­to­wa­na przez wie­lu ba­da­czy sto­sunków między­na­ro­do­wych, na­to­miast scep­tycz­ny sto­su­nek do tej kon­cep­cji mają praw­ni­cy między­na­ro­do­wi, którzy uznają nie­zmien­ność su­we­ren­ności państwa.

Py­ta­nia, na które w tej książce szu­ka się od­po­wie­dzi, do­tyczą treści pojęcia su­we­ren­ności. Czy treść ta się zmie­nia, a jeżeli tak, od cze­go te zmia­ny zależą i jaki mają cha­rak­ter? Ja­kie były główne kon­cep­tu­ali­za­cje su­we­ren­ności do­ko­ny­wa­ne przez fi­lo­zofów i teo­re­tyków sto­sunków między­na­ro­do­wych? Jaką nor­ma­tywną rolę od­gry­wa su­we­ren­ność we współcze­snej społecz­ności między­na­ro­do­wej i ja­kie dy­le­ma­ty są z tym związane? Czy i w jaki sposób zmie­nia się su­we­ren­ność w pro­ce­sie in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej?

Sta­wia­na tu teza głosi, że treść su­we­ren­ności nie jest określona raz na za­wsze, lecz zmie­nia się i ewo­lu­uje jako wy­nik ry­wa­li­za­cji różnych ośrodków władzy i w od­po­wie­dzi na po­trze­by społecz­ne. Zna­cze­nie su­we­ren­ności jest usta­la­ne w pro­ce­sie dys­kur­syw­nym, w którym biorą udział fi­lo­zo­fo­wie, praw­ni­cy (juryści), ucze­ni oraz spra­wujący władzę prak­ty­cy, czy­li kla­sa po­li­tycz­na. Zna­ne są dwa za­sad­ni­cze zna­cze­nia su­we­ren­ności. Można ją ro­zu­mieć jako atry­but państwa, ozna­cza wówczas swo­bodę działania na rzecz re­ali­za­cji in­te­re­su państwa, oraz jako in­sty­tucję społecz­ności między­na­ro­do­wej, która za­pew­nia państwom prze­trwa­nie i le­gi­ty­mi­zu­je współcze­sne sto­sun­ki między­na­ro­do­we. Te dwa zna­cze­nia określały dys­kurs su­we­ren­ności na prze­strze­ni hi­sto­rii oraz kształtowały sto­sun­ki między państwa­mi. Na sposób wy­ko­ny­wa­nia su­we­ren­ności przez państwa wpływa pro­ces in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej.

Za­in­te­re­so­wa­nie ideą su­we­ren­ności wy­ni­ka z prze­mian społecz­nych będących re­zul­ta­tem pro­cesów, które bez­pośred­nio do­ty­kają isto­ty su­we­ren­ności współcze­sne­go państwa, mia­no­wi­cie pro­cesów glo­ba­li­za­cji i in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej. Li­te­ra­tu­ra świa­to­wa na ten te­mat jest ogrom­na; co roku przy­by­wają dzie­siątki prac. Za­gad­nie­niu su­we­ren­ności poświęcali uwagę fi­lo­zo­fo­wie kla­sycz­ni i praw­ni­cy między­na­ro­do­wi, których pra­ce będą przed­mio­tem ana­li­zy. Roz­ważali tę pro­ble­ma­tykę ba­da­cze sto­sunków między­na­ro­do­wych, tacy jak Ste­phen Kra­sner, Ro­bert Jack­son, Ka­le­vi Hol­sti i Chri­stian Reus-Smit. Ana­li­zo­wa­li ją teo­re­ty­cy sto­sunków między­na­ro­do­wych wy­wodzący się z różnych nurtów, m.in. re­ali­sta Ken­neth Waltz, li­be­ral­ny in­sty­tu­cjo­na­li­sta Ro­bert O. Ke­oha­ne czy kon­struk­ty­wi­sta Ale­xan­der Wendt, a także teo­re­ty­cy in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej związani z różnymi kie­run­ka­mi ba­daw­czy­mi. W za­sa­dzie każda teo­ria sto­sunków między­na­ro­do­wych i teo­ria in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej zaj­mu­je ja­kieś sta­no­wi­sko wo­bec su­we­ren­ności. Co więcej, sto­su­nek do su­we­ren­ności sta­no­wi często ważne kry­te­rium różni­cujące po­szczególne teo­rie.

Z po­wo­du uwa­run­ko­wań po­li­tycz­nych w okre­sie PRL za­in­te­re­so­wa­nie śro­do­wi­ska na­uko­we­go pro­ble­ma­tyką su­we­ren­ności sztucz­nie ogra­ni­cza­no. Zgod­nie z obo­wiązującym po­dejściem mark­si­stow­skim su­we­ren­ność była umiej­sco­wio­na w kla­sie spra­wującej władzę. Na are­nie między­na­ro­do­wej państwa so­cja­li­stycz­ne dążyły do uzna­nia bez­wa­run­ko­wości su­we­ren­ności i le­gi­ty­mi­za­cji au­to­no­mii państwa, przy­znając mu pełną władzę nad społeczeństwem. Pro­pa­go­wa­ne przez nie tzw. zbio­ro­we pra­wa człowie­ka oraz unor­mo­wa­nie su­we­ren­nych praw w po­szczególnych dzie­dzi­nach, m.in. go­spo­dar­czej i kul­tu­ral­nej, umac­niały władzę państwa nad społeczeństwem.

Wzrost za­in­te­re­so­wa­nia su­we­ren­nością jest w Pol­sce z jed­nej stro­ny wy­ni­kiem zmian po­li­tycz­nych po 1989 r., z dru­giej – kon­se­kwencją przystąpie­nia Pol­ski do Unii Eu­ro­pej­skiej. Spośród praw­ników piszących na te­mat su­we­ren­ności wy­mie­nić należy Jana Bar­cza, Władysława Cza­plińskie­go, Je­rze­go Kran­za, Ro­ma­na Kwiet­nia, Ewę Łętowską, Je­rze­go Men­ke­sa, Ce­za­re­go Mika, Ar­tu­ra No­wa­ka-Fara, An­drze­ja Wasilkowskie­go i Annę Wy­ro­zumską. Wśród po­li­to­logów i ba­da­czy sto­sunków między­na­ro­do­wych, którzy zaj­mują się tą pro­ble­ma­tyką, znaj­dują się: Włod­zi­mierz Anioł, Jan Basz­kie­wicz, Ma­rek Ci­choc­ki, Anie­la Dy­lus, An­drzej Gałga­nek, Le­szek Je­sień, An­to­ni Kamiński, Mie­czysław Krąpiec, An­to­ni Mar­szałek, Piotr Mie­rec­ki, Ire­na Po­piuk-Rysińska i Krzysz­tof Szczer­ski.

Tezy książki przed­sta­wio­ne są w sześciu roz­działach. W roz­dziale pierw­szym zo­stają omówio­ne de­fi­ni­cje su­we­ren­ności oraz różnice w jej po­strze­ga­niu przez roz­ma­ite dys­cy­pli­ny na­uko­we. Przed­sta­wio­na jest isto­ta państwa i fe­de­ra­cji oraz idea su­we­ren­ności pra­wa. Prze­ana­li­zo­wa­ne są ta­kie ce­chy su­we­ren­ności, jak te­ry­to­rial­ność, uzna­nie, zdol­ność do le­gi­ty­mi­za­cji oraz nie­po­dziel­ność. Wy­odrębnio­ne zo­stają dwa wy­mia­ry su­we­ren­ności – usy­tu­owa­nie i wpływ norm, oraz dwa jej zna­cze­nia – właściwość państwa i in­sty­tu­cja społecz­ności między­na­ro­do­wej. Te wy­mia­ry i zna­cze­nia służą jako ramy kon­cep­tu­al­ne w dal­szej części.

W roz­dzia­le dru­gim po­ka­za­na jest ewo­lu­cja su­we­ren­ności w hi­sto­rii. Zro­zu­mie­nie hi­sto­rii ewo­lu­cji su­we­ren­ności może do­star­czyć wskazówek co do pra­widłowej in­ter­pre­ta­cji teraźniej­szości. Ko­lej­ne eta­py tej ewo­lu­cji to przed­no­wo­cze­sne for­my su­we­ren­ności w po­sta­ci grec­kich miast-państw, im­pe­rium rzym­skie­go i śre­dnio­wiecz­nej Re­spu­bli­ca Chri­stia­na. Przełomo­we zna­cze­nie dla po­wsta­nia no­wo­cze­snej for­my su­we­ren­ności był pokój west­fal­ski za­war­ty w 1648 r. Od tego cza­su państwo ewa­lu­owało od te­ry­to­rial­ne­go, po­przez ab­so­lu­ty­stycz­ne do na­ro­do­we­go. Su­we­ren­ność trak­to­wa­na jest tu jako ce­cha państw, która daje im nie­ogra­ni­czo­ne pra­wo do re­ali­za­cji swej woli zgod­nie z własnym in­te­re­sem. Ce­lem tej ana­li­zy jest po­ka­za­nie, że zna­cze­nie su­we­ren­ności się zmie­niało, różne były jej atry­bu­ty w wie­kach XVI, XVIII czy XX.

Roz­dział trze­ci poświęcony jest po­strze­ga­niu su­we­ren­ności w fi­lo­zo­fii. Ist­nieją dwie tra­dy­cje poj­mo­wa­nia tej idei: grec­ko-rzym­ska, która su­we­ren­ność od­no­si do władcy i państwa, oraz chrześcijańska, która do­ty­czy jed­nost­ki stwo­rzo­nej przez Boga. Pierw­sza z wy­mie­nio­nych tra­dy­cji zna­lazła swe uko­ro­no­wa­nie w teo­rii su­we­ren­ności Je­ana Bo­di­na i Tho­ma­sa Hob­be­sa, dru­ga – w kon­cep­cjach Joh­na Loc­ke’a i Je­ana Ja­cqu­es’a Ro­us­se­au. Inne po­dejście do su­we­ren­ności mie­li teo­re­ty­cy pra­wa między­na­ro­do­we­go, którzy trak­to­wa­li ją jako in­sty­tucję społecz­ności między­na­ro­do­wej. Na współczesną myśl fi­lo­zo­ficzną do­tyczącą ana­li­zo­wa­ne­go tu­taj pojęcia istot­ny wpływ miała idea su­we­ren­ności jako wyjątku, za­pro­po­no­wa­na przez Car­la Schmit­ta, roz­wi­nięta następnie przez Mi­cha­ela Fo­ucaul­ta i Gior­gia Agam­be­na w po­sta­ci kon­cep­cji urządze­nia i bio­po­li­ty­ki.

Roz­dział czwar­ty do­ty­czy ro­zu­mie­nia su­we­ren­ności w teo­riach sto­sunków między­na­ro­do­wych. Naj­pierw omówio­ne jest ro­zu­mie­nie su­we­ren­ności w re­ali­zmie, szko­le an­giel­skiej, li­be­ra­li­zmie, różnych nur­tach glo­ba­li­zmu (neo­mark­si­zmu), a także w teo­rii kry­tycz­nej i roz­ma­itych nur­tach ko­smo­po­li­ty­zmu. Po­dejścia te różnią się pod względem umiej­sco­wie­nia su­we­ren­ności i uzna­nia wpływu norm na sto­sunki między­na­ro­do­we. W części dru­giej przedstawio­ne są założenia kon­struk­ty­wi­zmu, fe­mi­ni­zmu i post­mo­der­ni­zmu, a więc po­dejść, które przy­wiązują dużą wagę do prak­ty­ki su­we­ren­ności, kry­ty­kują su­we­ren­ność państwa jako służącą do­mi­na­cji i for­mułują kon­cepcję su­we­ren­ności człowie­ka. Po­dejścia te pro­po­nują myśle­nie w ka­te­go­riach al­ter­na­tyw­nych sys­temów zarządza­nia, które zry­wają powiąza­nia po­li­ty­ki z su­we­ren­nością.

Roz­dział piąty oma­wia zna­cze­nie su­we­ren­ności jako pod­sta­wy utwo­rze­nia społecz­ności między­na­ro­do­wej i ta­kich jej in­sty­tu­cji, jak równo­wa­ga sił, dy­plo­ma­cja, pra­wo między­na­ro­do­we i or­ga­ni­za­cja między­na­ro­do­wa. Dla roz­prze­strze­nie­nia się społecz­ności między­na­ro­do­wej duże zna­cze­nie miał ko­lo­nia­lizm, który wy­warł także prze­możny wpływ na su­we­ren­ność państw post­ko­lo­nial­nych. Współcze­sne dy­le­ma­ty su­we­ren­ności do­tycząpaństw upadłych, in­ter­wen­cji hu­ma­ni­tar­nej, praw człowie­ka i ochro­ny śro­do­wi­ska. Na su­we­ren­ność dzi­siej­sze­go państwa i kształt społecz­ności między­na­ro­do­wej wpływa pro­ces glo­ba­li­za­cji. W roz­dzia­le tym do­cho­dzi­my do kon­klu­zji, że inną po­stać ma dziś su­we­ren­ność w Eu­ro­pie i Ame­ry­ce Północ­nej (państwo ponowocze­sne), inną – w Azji i Ame­ry­ce Południo­wej (państwo nowocze­sne), a jesz­cze inną – w Afry­ce i na Bli­skim Wscho­dzie (państwo przednowocze­sne).

Roz­dział szósty poświęcony jest wpływo­wi in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej na su­we­ren­ność państwa. Przed­sta­wio­ny zo­sta­je sto­su­nek do su­we­ren­ności w teo­riach in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej. Z ta­kiej per­spek­ty­wy można roz­pa­try­wać Unię Eu­ro­pejską jako sys­tem po­li­tycz­ny, fe­de­rację, sys­tem wie­lo­po­zio­mo­we­go zarządza­nia oraz im­pe­rium. Ana­li­zie pod­da­ne jest sta­no­wie­nie pra­wa w UE oraz su­we­ren­ność w sys­temach kon­sty­tu­cyj­nych państw człon­kow­skich. Na su­we­ren­ność tych państw wpływa pro­ces eu­ro­pe­iza­cji, który do­ty­czy m.in. su­we­ren­ności społecz­nej i mo­ne­tar­nej oraz oby­wa­tel­stwa eu­ro­pej­skie­go. Omówio­ne zo­stają tu także pro­blem de­fi­cy­tu de­mo­kra­cji oraz spo­so­by wy­ko­ny­wa­nia su­we­ren­ności w Unii Eu­ro­pejskiej. Aby uzy­skać nowe możliwości re­ali­za­cji swo­ich in­te­resów i za­pew­nić oby­wa­te­lom do­bro­byt, państwa prze­ka­zują kom­pe­ten­cje na po­ziom po­nadna­ro­do­wy lub wspólnie ją wy­ko­nują. Od­nie­sie­nie się do zde­fi­nio­wa­nych przez Je­ana Bo­di­na atry­butów su­we­ren­ności po­zwa­la stwier­dzić, że wie­le cech su­we­ren­ności, które wcześniej były trak­to­wa­ne jako oczy­wi­ste, prze­stało ta­ki­mi być. W nawiąza­niu do kon­cep­tu­ali­za­cji su­we­ren­ności w ujęciu Kan­tow­skim zo­sta­je tu po­ka­za­ne, że do­cho­dzi do prze­no­sze­nia tej ostat­niej na po­ziom po­nadna­ro­do­wy.

Kon­klu­zje za­wie­rają pod­su­mo­wa­nie głównych tez pra­cy. Zna­cze­nie su­we­ren­ności zmie­nia się ze względu na rozwój życia po­li­tycz­ne­go i na po­trze­by społecz­ne. Nie należy się spo­dzie­wać, że su­we­ren­ność znik­nie, jest ona war­tością, którą trze­ba cenić i chro­nić, gwa­ran­tu­je bo­wiem za­cho­wa­nie różno­rod­ności społecz­ności między­na­ro­do­wej.

* * *

Ba­da­nia nad pro­ble­ma­tyką su­we­ren­ności pro­wa­dziłem przez wie­le lat. Roz­począłem je la­tem 2004 r., gdy prze­by­wałem jako vi­si­ting fel­low w In­sty­tu­cie Uni­wer­sy­tec­kim Unii Eu­ro­pej­skiej we Flo­ren­cji. Od tego cza­su ana­li­zo­wałem roz­ma­ite aspek­ty su­we­ren­ności, pra­cując jed­no­cześnie nad in­ny­mi te­ma­ta­mi, a frag­men­ty usta­leń pu­bli­ko­wałem w różnych pra­cach, m.in. w mo­no­gra­fii Teo­rie sto­sunków między­na­ro­do­wych. Kry­ty­ka i sys­te­ma­ty­za­cja (PWN 2007).

Dążąc do uchwy­ce­nia isto­ty su­we­ren­ności, co jakiś czas od­kry­wałem, co wnoszą do jej ro­zu­mie­nia dys­cy­pli­ny inne niż po­li­to­lo­gia i sto­sun­ki między­na­ro­do­we, a więc pra­wo między­na­ro­do­we, hi­sto­ria – zwłasz­cza ba­da­nia nad okre­sem śre­dnio­wie­cza (nie­oce­nio­na książka Ern­sta Kan­to­ro­wi­cza Dwa ciała króla), fi­lo­zo­fia po­li­tycz­na, zarówno kla­sycz­na, jak i współcze­sna (w szczególności pra­ce Mi­cha­ela Fo­ucaul­ta i Homo sa­cer Gor­gia Agam­be­na). Książka, którą zacząłem pisać z per­spek­ty­wy na­uki o sto­sun­kach między­na­ro­do­wych, po­wo­li na­bie­rała wie­lo­dy­scy­pli­nar­ne­go cha­rak­te­ru i taką formę osta­tecz­nie przyjęła. Mam na­dzieję, że praw­ni­cy między­na­ro­do­wi, fi­lo­zo­fo­wie i hi­sto­ry­cy wy­baczą mi ewen­tu­al­ne bra­ki i nieścisłości. Chciałbym także po­dziękować za cen­ne uwa­gi re­cen­zen­tom prof. Ro­ma­no­wi Kwiet­nio­wi, prof. Lesz­ko­wi Je­sie­nio­wi oraz dr An­nie Woj­ciuk za uwa­gi do wcześniej­szej wer­sji roz­działu do­tyczącego fi­lo­zo­fii.