Świat. Historia rodzinna - ebook

Przedmowa i podziękowania

Tę historię świata napisałem w groźnych czasach pandemii i rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Można podejść do tego zadania na milion sposobów; setki historyków, poczynając od czasów starożytnych, robiło to na swój sposób, na większości uniwersytetów są dzisiaj specjaliści od historii świata i każdego roku ukazują się dziesiątki tego rodzaju prac, w tym wiele znakomitych, a ja starałem się przeczytać je wszystkie. Żadna książka nie jest łatwa do napisania, a historia świata szczególnie. „Słowa i pomysły wylewają mi się z głowy – napisał Ibn Chaldun, układając swoją historię świata – jak śmietana do maselnicy”. Podczas pisania tej książki było dużo śmietany i dużo ubijania.

Zawsze chciałem napisać osobistą, osadzoną w wymiarze ludzkim historię taką jak ta, pod niektórymi względami nowatorską, pod innymi tradycyjną w podejściu, będącą owocem całego życia badań i podróży. Szczęśliwie mog­łem odwiedzić wiele miejsc obecnych w tej opowieści, być świadkiem wojen i przewrotów, które stanowią jej część, i przeprowadzić rozmowy z wieloma postaciami, które odegrały ważną rolę na scenie światowej.

Kiedy miałem jedenaście lat, mój ojciec, troskliwy doktor medycyny, dał mi skróconą wersję bardzo obecnie niemodnej pracy Arnolda Toynbee’ego pod tytułem _Studium historii_. „Może pewnego dnia – powiedział – napiszesz coś takiego”, a ja spędziłem długie godziny na czytaniu opowieści o miejscach i czasach, o których nie uczono w mojej angielskiej szkole, gdzie lekcje historii zdominowali Tudorowie i naziści.

Niniejsza książka dała mi największą satysfakcję w całym moim pisarskim życiu i stanowiła najbardziej śmiałe wyzwanie. Ale wycierpiałem znacznie mniej niż wielu innych historyków. Ibn Chaldun widział śmierć swoich rodziców, których pochłonęła zaraza. Sir Walter Raleigh pisał swoją _Historię świata_, czekając na egzekucję, a taka sytuacja z pewnością nie pozostała bez wpływu na jego punkt widzenia. Został jednak ścięty, zanim skończył (cóż za nieznośna myśl). Historia ma szczególną, niemal mistyczną moc kształtowania (a jeśli się ją wypacza, zniekształcania) teraźniejszości: dlatego pisanie historii jest ważnym i szlachetnym – ale niebezpiecznym – przedsięwzięciem. Sima Qian, chiński autor historii świata (ur. ok. 145 roku p.n.e.), został oskarżony o zniesławienie cesarza i dano mu do wyboru egzekucję lub los pałacowego eunucha. Wybrał kastrację, aby móc dokończyć swoje dzieło: „zanim ukończyłem pierwszy ręko­pis, spotkało mnie to nieszczęście . Gdyby trafił w ręce ludzi, którzy go docenią, dotarł do wiosek i wielkich miast, to choćbym doznał tysiąca okaleczeń, czegóż miałbym żałować?”. Każdy historyk, każdy pisarz podziela to marzenie. Sima Qian był obecny w moich myślach podczas pisania…

Spośród żyjących historyków wielu wybitnych, znakomitych uczonych przeczytało, oceniło i poprawiło całą książkę lub jej część. Na szczególne podziękowania zasługują: Dominic Lieven, profesor historii międzynarodowej, LSE; Peter Frankopan, profesor historii globalnej, Oksford; Olivette Otele, profesor dziedzictwa i pamięci o niewolnictwie, SOAS; Thomas Levenson, profesor historii nauki, MIT; sir Simon Schama, profesor historii i historii sztuki, Columbia University; David Abulafia, profesor nadzwyczajny historii śródziemnomorskiej, Cambridge University; Abigaile Green, profesor współczesnej historii europejskiej, Oksford; Tom Holland, dzięki któremu wiem, jak prawidłowo używać słów „judejski” i „żydowski”.

Doktor Henry Kissinger, amerykański sekretarz stanu w latach 1973–1977, przeczytał część dotyczącą swoich czasów; o powstaniu Internetu miałem zaszczyt rozmawiać z sir Timem Bernersem-Lee i Rosemary Berners-Lee. Dziękuję Benowi Okriemu.

Dziękuję następującym osobom za pomoc przy tych konkretnych tematach:

Afryka: Luke Pepera.

Ameryki: (USA) Annette Gordon-Reed, profesor amerykańskiej historii prawa, Harvard University; Andrew Preston, profesor historii amerykańskiej, Cambridge University; (Mezoameryka/Ameryka Południowa), Matthew Restall, profesor historii kolonialnej Ameryki Łacińskiej, Penn State College of Liberal Arts; (Brazylia), Lilia Schwarcz, profesor antropologii, Uniwersytet São Paulo.

Chiny: (wczesne) Michael Nylan, profesor, Wydział Studiów Wschodnioazjatyckich, Berkeley University; (od dynastii Qin) Mark C. Elliott, profesor historii chińskiej i azjatyckiej, Harvard University.

Genetyka/DNA: doktor Adam Rutherford.

Grecy: Roderick Beaton, profesor współczesnej historii greckiej i bizantyńskiej, King’s College, Londyn; Armand D’Angour, profesor klasyki, Oksford.

Indie/Azja Południowa: Tirthankar Roy, profesor historii gospodarczej, LSE; dr Tripurdaman Singh, Institute of Commonwealth Studies, School of Advanced Studies, London University; William Dalrymple; dr Sushma Jansari, kustoszka, South Asia Collections, British Museum; dr Imma Ramos, kustoszka, South Asia Collections, British Museum; dr Katherine Schofield, wykładowczyni na Wydziale Południowoazjatyckiej Muzyki – Historii, King’s College, Londyn; Davinder Toor, kolekcjoner sztuki indyjskiej.

Iran: Lloyd Llewellyn-Jones, profesor historii starożytnej, Cardiff University.

Japonia: doktor Christopher Harding, wykładowca na Wydziale Historii Azjatyckiej, Edinburgh University.

Ukraina: Serhii Plokhy, profesor historii ukraińskiej, Harvard University.

Dziękuję następującym osobom za pomoc przy tematach wymienionych chronologicznie:

Prehistoria: profesor Chris Springer, ewolucja człowieka, Natural History Museum; (Sumer/Mezopotamia) Augusta McMahon, profesor archeologii mezopotamskiej, Cambridge; doktor John MacGinnis, Wydział Bliskiego Wschodu, British Museum.

Starożytny Egipt: Salima Ikram, profesor egiptologii, American University, Kair; Yasmine El Rashidi.

Starożytny Rzym: Greg Wolf, Ronald J. Mellor, wydział historii starożytnej, University of California.

Jedwabne szlaki: Peter Frankopan.

Bizancjum: Jonathan Harris, profesor historii Bizancjum, University of London; Peter Frankopan.

Wikingowie: Neil Price, profesor archeologii, uniwersytet w Uppsali.

Ruś Kijowska/Księstwo Moskiewskie: doktor Sergei Bogatyrev, profesor nadzwyczajny, University College London (autor zapowiadanej książki o pamięci rodzinnej na Rusi Kijowskiej).

Średniowieczna Europa/Normanowie: Robert Bartlett, profesor nadzwyczajny, St. Andrews University.

Mongołowie: Timothy May, profesor historii eurazjatyckiej, University of North Georgia.

Inkowie i Aztekowie: Matthew Restall, profesor historii kolonialnej Ameryki Łacińskiej, Penn State College of Liberal Arts.

Etiopia: dr Mai Musié, która po doktoracie prowadzi badania nad zagadnieniem rasy i etniczności w starożytnym świecie grecko-rzymskim, Oxford University; dr Verena Krebs, Ruhr-University Bochum; dr Adam Simmons, Nottingham Trent University; dr Bar Kribus, Uniwersytet Hebrajski, Jerozolima.

Khmerowie/Kambodża: Ashley Thompson, profesor na Wydziale Sztuki Azji Południowo-Wschodniej, SOAS.

Portugalia/imperium portugalskie: Malyn Newitt, profesor historii, King’s College London; Zoltán Biedermann, profesor historii nowożytnej, SELCS, University College London.

Hiszpania/imperium hiszpańskie: dr Fernando Cervantes, University of Bristol.

Siedemnastowieczna Anglia: Ronald Hutton, profesor historii, University of Bristol.

Brazylia: Lilia Schwarcz.

Hawaje: Nicholas Thomas, profesor antropologii społecznej, Cambridge.

Francja: Robert Gildea, profesor historii nowożytnej, Worcester College, Oxford.

Santo-Domingo/Haiti: dr Sudhir Hazareesingh, Balliol College, Oxford; John D. Garrigus, profesor historii, University of Texas, Arlington.

Niderlandy/imperium holenderskie: David Onnekink, profesor historii, uniwersytet w Utrechcie.

Niemcy: Katja Hoyer.

Zimna wojna: Sergey Radchenko, profesor, Johns Hopkins School of Advanced International Studies.

Doktor N. Zaki przetłumaczył teksty arabskie. Keith Goldsmith przeczytał fragmenty amerykańskie. Jago Cooper, Kate Jarvis i Olly Boles pomagali mi przy najwcześniejszych częściach. Jonathan Foreman poświęcił wiele godzin na rozmowy o historii świata.

Życie kształtują wielcy nauczyciele i inspirujący mentorzy: dziękuję świętej pamięci profesor Isabel de Madariadze, która nauczyła mnie, jak pisać o historii, przy okazji mojej pierwszej książki, _Katarzyna Wielka i Potiomkin_; Jeremy’emu Lemmonowi, świętej pamięci Stuartowi Parsonsonowi, Howardowi Shawowi i Hugh Thompsonowi.

Na podziękowania zasługują także osoby, które mnie wspierały: doktor Marcus Harbord za zdrowie; Rino Eramo z Cafe Rino i Ted „Longshot” Long­den z The Yard za podnoszące ciśnienie cortado; Carl van Heerden i Dominique Felix za rozmowy o spartańskim wychowaniu; Akshaya Wadhwani za high-tech. Dziękuję drogim przyjaciołom Samancie Heyworth, Robertowi Hartmanowi, Aliai Forte, Tamarze Magaram; Marie-Claude Bourrely i Eloise Goldstein za pomoc przy Wybrzeżu Kości Słoniowej.

Dziękuję swoim wydawcom w Hachette, Davidowi Shelleyowi, Maddy Price, Elizabeth Allen; heroicznej Jo Withford i błyskotliwemu Peterowi Jamesowi, królowi redaktorów; mej dawnej wydawczyni Bei Hemming; w Stanach Zjednoczonych świętej pamięci Sonny’emu Metha, Reaganowi Arthurowi i Edwardowi Kastenmeierowi z Knopf; i moim wspaniałym agentom: Georginie Capel, Rachel Conway, Irene Baldoni, Simonowi Shapsowi.

Dedykuję tę książkę moim zmarłym rodzicom Stephenowi i April. Dziękuję swojej żonie Sancie, córce Lilochce i synowi Sashy, którzy znosili trzy lata mojego hermetycznego odcięcia od świata z humorem, miłością i tolerancją: „Jeden za wszystkich i wszyscy za jednego”.

Simon Sebag Montefiore, LondynNota autora

Jest to praca syntetyczna, efekt wieloletniego czytania, oparta na źródłach podstawowych wszędzie tam, gdzie to było możliwe.

Nazwy mają znaczenie: „istotę rzeczy – zasugerował Konfucjusz – należy określać zgodnie z nazwą, którą się do niej odnosi”. W historiografii tradycyjnie dodaje się grecki sufiks do nazw dynastii wschodnich, dlatego potomkowie Czyngis-chana to Czyngisydzi. Używam określenia „judejski” zamiennie z „żydowski”, wychodząc z założenia, że Judejczycy stali się Żydami w stuleciu po powstaniu Bar Kochby. W czasach osmańskich używam raczej nazw tureckich niż arabskich: Mehmed Ali zamiast Muhammad Ali, chociaż może się to nie spodobać Egipcjanom. W przypadku władców chińskich używam albo imion (Liu Che), albo pośmiertnych tytułów (cesarz Wu albo Wudi); dla dynastii Ming i Qing używam imion z epoki (cesarz Kangxi, później Kangxi).

Jeśli chodzi o kontekst geograficzny, podaję współczesne nazwy państw, choć może to być mylące: Królestwo Dahomeju leżało w dzisiejszej Republice Beninu (nie w Republice Dahomeju); Królestwo Beninu znajdowało się w Nigerii (nie w Republice Beninu).

Chrononimy historii świata są wielkie jak świat: epoka kamienna, ciemne wieki, renesans i mnóstwo rewolucji; wiele z nich wydaje się obecnie redukcjonistycznych, staromodnych i stereotypowych. Ale praca historyka polega na klasyfikowaniu, a niektóre z tych nazw są stereotypami, ponieważ są w znacznym stopniu prawdziwe.

Przepraszam za wszystkie nieścisłości.Nota wydawcy

Trzymają Państwo w rękach drugi tom książki _Świat. Historia rodzinna_ Simona Sebaga Montefiorego. Jest to kontynuacja podróży przez epoki i kontynenty, której celem jest stworzenie jednej, mistrzowskiej biografii ludzkości.

Nowe wydania książek _Jerozolima. Biografia_ oraz _Stalin_. _Dwór czerwonego cara_ opublikowane nakładem Społecznego Instytutu Wydawniczego Znak w 2023 roku złożyły się na publikację wyjątkowej autorskiej serii dzieł tego brytyjskiego historyka na polskim rynku.

Zarówno oprawa graficzna serii w postaci specjalnie zaprojektowanych wkładek zdjęciowych, obwolut oraz oklein okładek, jak i dobrane parametry techniczne pozwoliły na przekazanie Państwu książek najlepszej jakości. Z tego powodu postanowiliśmy podzielić oryginalne jednotomowe wydanie _Świata_ na dwie części. Przed Państwem ta poświęcona dziejom najnowszym, które rozpoczynają się pod koniec XIX wieku.

W imieniu całego zespołu i Tłumaczy życzymy Państwu miłej lektury!