Syryjskie hymny o Maryi - ebook

Przedmowa

Gdy w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia opracowywałem tom poezji orientalnej: armeńskiej, syryjskiej i etiopskiej, czyli Muzę chrześcijańskiego Wschodu¹, do poezji syryjskiej zebrało się tak dużo materiału, że trzeba było dokonać wyboru. Postanowiliśmy wtedy z ówczesnym redaktorem Pism Starochrześcijańskich Pisarzy o. prof. Emilem Stanulą CSsR przygotować kolejny tom pisarzy syryjskich, ponieważ w roku 1974, jako jedenasty tom tej serii, ukazał się wybór poezji św. Efrema, Cyryllonosa i Balaja w przekładzie ks. prof. Wojciecha Kani, który jednak przygotowywał ciągle dalej niestrudzenie nowe przekłady i wydawał je własnym kosztem w serii Ojcowie Tradycji wydawanej w kilkudziesięciu egzemplarzach! Dodajmy, że wiele z tych jego przekładów (nie tylko zresztą z języka syryjskiego) wydał jego uczeń, ks. prof. Janusz Królikowski². Jednak w końcu ten tom poezji syryjskiej, nie wiem zresztą z jakiego powodu i z czyjej winy, niestety nigdy się nie ukazał, ale materiały zostały...

W redakcji Pism Starochrześcijańskich Pisarzy znajdowało się wtedy jeszcze tłumaczenie Hymnów o Maryi autorstwa Pseudo-Efrema ks. Alfonsa Bielenina, nieżyjącego już wtedy orientalisty krakowskiego, profesora Wydziału Teologicznego UJ, opatrzone długim wstępem. Wstęp do tego przekładu opierał się na dawnej literaturze i bez wątpienia wyrażał stan wiedzy z końca XIX wieku, już dziś nieaktualnej, gdyż postęp w orientalistyce chrześcijańskiej dokonuje się bardzo szybko. Tak więc ta część pracy nie nadawała się do wydania, natomiast przekład hymnów był ze wszech miar godny opublikowania. Tekst ten udostępnił mi o. prof. Emil Stanula. Kilka fragmentów tych hymnów wykorzystałem we wspomnianym tomie Muza chrześcijańskiego Wschodu, kilka innych w zamieszczonym w „Częstochowskich Studiach Teologicznych” polskim przekładzie studium o mariologii syryjskiej, znakomitego orientalisty i syrologa, o. prof. Ignacio Ortiz de Urbina SJ. Całość przekładu jednak nigdy nie została wykorzystana.

Do wspomnianego tomu Muzy ks. prof. Wojciech Kania przesłał mi swój przekład hymnu o Maryi autorstwa wielkiego poety syryjskiego Jakuba z Sarug. I ten przekład został wykorzystany tylko fragmentarycznie w rzeczonej antologii.

Hymny o błogosławionej Maryi, Matce Bożej Pseudo-Efrema i Hymn św. Jakuba z Sarug włożone do tej samej teczki poszły w zapomnienie i wypłynęły przy porządkowaniu moich papierów, po kolejnej przeprowadzce, dopiero po latach. W tej sytuacji, ponieważ niewydanie tych tekstów wynikło, przynajmniej częściowo, z mojego zaniedbania, czuję się moralnie zobowiązany do przygotowania do druku obydwu tych tekstów. Zaczynam ich przygotowanie w pierwszych dniach pandemii koronawirusa. Oby Bóg pozwolił mi wypełnić ten mój obowiązek.

Ponieważ jednak Wydawnictwo M uznało, że tom zawierający te utwory byłby za szczupły, postanowiliśmy wydać inne hymny maryjne św. Efrema przełożone przez ks. W. Kanię i opublikowane w innych tomach.

W trakcie opracowywania stwierdziliśmy, że należy pominąć dwa hymny: modlitwę do Matki Bożej Ku chwale Bożej Rodzicielki Dziewicy Maryi oraz Żale Najświętszej Panny nad cierpiącym Chrystusem³. Autorstwo św. Efrema jest tu wątpliwe (zachowały się tylko w przekładzie łacińskim), a ponadto przekład musiałby zostać uzupełniony. Następnym zupełnie niespodziewanym stwierdzeniem autorstwa św. Efrema XX hymnu ze zbioru hymnów o Maryi, czego nie stwierdził ani ich wydawca P. Bedjan, ani wydawca pism św. Efrema E. Beck. Okazało się też, że jeden z hymnów tłumaczonych przez ks. Kanię jako autentyczny tekst św. Efrema należy do zbioru hymnów pseudoefremowych; obydwa te hymny podaliśmy pod tłumaczeniem ks. Bielenina odpowiednich hymnów.

Do wstępu dodaliśmy kilka zdań o tekstach biblijnych używanych w poniższych hymnach oraz biogramy tłumaczy. Często bowiem czytamy teksty, nie myśląc o ich autorach. Jeśli o ks. Kani mamy szereg prac, to wybitny krakowski orientalista ks. prof. Alfons Bielenin pozostaje postacią nieznaną; nieliczne wiadomości o nim uzyskałem dzięki pomocy proboszcza z Brzeszcz, księdza prałata Andrzeja Kulpy, za co wyrażam wdzięczność.

Chciałbym dodać jeszcze jedną uwagę, ważną dla Czytelników, a szczególnie krytyków tego tomu. Ojciec Ignacio Ortiz de Urbina SJ, profesor Instytutu Orientalnego w Rzymie, wybitny syrolog, promotor mojej pracy doktorskiej, człowiek mądry, kompetentny i życzliwy, dał mi wspomnianą pracę o mariologii syryjskiej, wydaną w języku hiszpańskim, upoważniając mnie, jak się wyraził, „do zrobienia z nią, co chcę: przełożenia całości, skrótu, wykorzystania...”. Została ona przełożona najpierw w całości, a tekst ukazał się w „Częstochowskich Studiach Teologicznych” w ramach wydawania prac o mariologii patrystycznej⁴. Ta praca stanowiła dla mnie również podstawę do opracowania tekstów w niniejszym tomie i co więcej – kierując się pozwoleniem Autora – cytuję z niej bardzo często zwroty i całe zdania, ponieważ sam nie potrafiłbym ich lepiej sformułować, a z drugiej strony tekst stałby się nieczytelny, gdyby przy każdym korzystaniu z niego umieszczać odnośnik. Tu na wstępie oświadczam więc, że to, co napisałem, jest w wielkim stopniu zależne od pracy mojego Mistrza, któremu tak dużo zawdzięczam i którego chowam we wdzięcznej pamięci. Tym samym chcę mu złożyć hołd i wyrazić wdzięczność.

Kilka uwag do niniejszego tomu: chcę podziękować pani Grażynie Słupeckiej, która przepisała obydwa teksty, i panu Wojciechowi Stawiszyńskiemu, który je przejrzał i poprawił w wielu miejscach.

Podtytuły w nawiasach kwadratowych pochodzą od wydawcy; podobnie streszczenia hymnów na ich początku, pisane kursywą.

Teksty w kilku miejscach poprawiono. W przekładzie ks. Bielenina uderzają archaiczne zwroty. Niektóre z nich, dziś trudne do zrozumienia, poprawiłem, inne natomiast skrócone formy, takie jak „wcielonyś”, „zmęczon”, „zrodzon”, zostały zachowane ze względu na liczbę zgłosek we wierszu, którą autor starał się zachować.

Warszawa, 25 marca, w Święto Zwiastowania Pańskiego AD 2020Skróty

ANT – Apokryfy Nowego Testamentu, 1–3, Kraków 2017;

BHO – Bibiotheca Hagiographica Orientalis, Bruxellis 1910;

Bosak – P.C. Bosak, Leksykon wszystkich postaci biblijnych, Kraków 2015;

BP – W. Stawiszyński, Bibliografia patrystyczna 1901–2016, Tyniec 2017³;

CSCO – Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Paris Louvain 1903–;

DSp – Dictionnaire de spiritualité, ascétique et mystique, red. M. Viller, i inni, Paris 1937–1994;

EK – Encyklopedia Katolicka, 1–20, Lb 1973–2015;

Lamy – T.J. Lamy, Sancti Ephraem Syrii Hymni et Sermones, vol. 1–4, Melchiniae 1882–1902;

LThK – Lexikon für Theologie und Kirche, 1–11, Freiburg 1993 2001;

Mus – Le Muséon, Louvain 1883–;

NDPAC – Nuovo dizionario patristico e di antichità cristiane, red. A. Di Berardino, Genova–Milano 2006–2008;

NSWP – Nowy słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, red. M. Starowieyski, J.M. Szymusiak, współpraca W. Stawiszyński, Poznań 2018²;

Ortiz – I. Ortiz de Urbina, SJ, Mariologia w patrystyce syryjskiej, „Częstochowskie Studia Teologiczne” 11(1983) 95–171;

ParOr – Parole de l’Orient, Kaslik 1970–;

PSP – Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, Warszawa 1969–;

RAC – Reallexikon für Antike und Christentum, Stuttgart 1950–.

.Bibliografia

1. Ogólna

O literaturze i kulturze syryjskiej: NSWP 900–905 (tu dalsza literatura); J. Woźniak, Polska syrologia, Warszawa 2010 (tu świetny artykuł W. Witakowskiego, Geneza chrześcijańskiej kultury syryjskiej, s. 61–90); J. Żelazny, Zarys literatury patrystycznej kręgu języka syryjskiego, Kraków 2011; J. Assfalg, P. Krüger, Słownik chrześcijańskiego Wschodu, Katowice 1998; Georgias Encyclopedic Dictionary of the Syriac Heritage, red. S. Brock, Piscataway 2011 (por. artykuły: Ephrem 145–147; Mary, 274n.; Ya’qub of Serough, 433–435);

O mariologii syryjskiej: I. Ortiz de Urbina SJ, Maryja w patrystyce syryjskiej, „Częstochowskie Studia Teologiczne”, 11(1983) 96–171 (Bibliografia, s. 170n.);

O historii mariologii: R. Laurentin, Theotkos, Matka Pana, Warszawa 1989; J. Pelikan, Maryja przez wieki, Kraków 2011; G. Söll, Storia dei dogmi mariani, Roma 1981; M.O. Carroll, Theotokos, Willmington 1986 (encyklopedia); E. dal Covolo, red. Storia della mariologia, 1, Roma 2009; Testi mariani del primo millennio, 4, Roma 1991 (przekłady tekstów);

Tłumaczenia polskie: Teksty o Matce Bożej 1, 3, 9, Niepokalanów 1981, 1986, 1995; poezja: Św. Efrem, Cyryllonas, Balaj, Wybrane pieśni i poematy syryjskie, tłum. ks. W. Kania, oprac. ks. W. Myszor, PSP 11, 1973; Muza chrześcijańskiego Wschodu, oprac. ks. M. Starowieyski, Ojcowie Żywi 6, Kraków 2008²; Polskie przekłady z literatury syryjskiej: BP 18673–19507.

2. Św. Efrem

Obszerny artykuł z bibliografią w NSWP 297–301 (wydanie krytyczne dzieł autentycznych w CSCO); wydanie całego korpusu pism przypisywanych Efremowi (syryjskich, greckich i łacińskich) wydał w sześciu tomach J.S. Assemani, Rzym 1737–1746; F. Drączkowski (i inni), EK 4, 1983, 681–685; podstawowe opracowanie encyklopedyczne w DSp 4, 1960, 788–822.

Krytyczne wydanie dzieł św. Efrema (z przekładem niemieckim) poszczególne tomy CSCO.

Mariologia: istnieje kilkanaście opracowań mariologii św. Efrema, wylicza je Ortiz de Urbina 107n. Po polsku: obszerne opracowanie we wspomnianym artykule I. Ortiz de Urbina, 107–135; M.O. Carroll, Theotokos, Willmington 1986, 132–134; *** LthK,

Tłumaczenia polskie: Św. Efrem, Cyryllonas, Balaj, Wybrane pieśni i poematy syryjskie, tłum. ks. W. Kania, Warszawa 1973 (PSP 11); Ojcowie Kościoła greccy i syryjscy. Teksty o Matce Bożej, oprac. ks. W. Kania, Niepokalanów 1981, 33–75; Św. Efrem, Poezje wybrane, tłum. ks. W. Kania, Tarnów 1997; inne przekłady: BP 18893–19244.

3. Pseudo-Efrem

Wydania: Sancti Ephraem Syri hymni et sermones, Mechliniae 1886, 520–642 (z przekładem łacińskim), red. T.J. Lamy; przekład łaciński: D. Casagrande, Enchiridion Marianum, Romae 1974, nr 363–422 (fragmenty); tłum. włoskie: G. Ricciotti, Torino 1940; Testi mariani del primo millennio, 4. Padri e autori autori orientali, dir. G. Gharib, Roma 1991, 204–215 (10 pierwszych):

Opracowania: C. Vona, Alcune osservazioni sugli inni alla Vergine di S. Efrem, Euntes docete 6(1953) 381–385; E. Beck, Die Mariologie der echten Schrifrem E., Oriens Christianus 40(1954) 22–40; Ortiz, 137–150 (bibl.).

Tłumaczenia polskie: BP 19024–19052, 19245;

4. Jakub z Sarug

Bibliografia: K. Alwan, ParOr 13(1986) 313–384 oraz w artykułach encyklopedycznych; A. Vööbus, Handschriftliche Überlieferung der Memre-Dichtung des Ja’qob von Sarugh, CSCO, 421–422, 544–545/Subs 39–40, 60–61, 1973,1980; S. Brock, The Published Verse Homilies of Isaac of Antioch, Jakob of Serugh and Narsai: Index of Incipits, ,,Journal of Semitic Studies” 32(1987) 279–313; Roger Youssef Ajhrass, A list of homilies of Mor Jacob of Serugh, ,,Syriac Orthodox Patriarchal Journal” 53(2015) 87–161.

Wydania: P. Bedjan, Homiliae selectae Jacobi Sarugensis, 1–5, Paris–Louvain 1905–1910, tom VI – S. Brock, dodatek i indeks (212 homilii, tekst tylko syryjski); R. Akhras, J. Syryany, 1–2, Damaszek 2017 (160 nowych tekstów, dotąd niewydanych; tylko po syryjsku, autentyczne i nieautentyczne, fragmenty);

Duży wybór tekstów maryjnych Jakuba w przekładzie włoskim: Testi mariani del primo millennio, 4, red. G. Gharib, 4, Roma 1991, 139–192; S. Alvarez Campos, Corpus Marianum Patristicum, 5, Burgos 1981, 5064nn. (tłum. łac.); D. Casagrande, Enchiridion Marianum, Romae 1974, nr 1480nn.;

Georgias Press wydaje od 2008 roku w serii Texts from Christian Antiquity podserię Homilies of Mar Jacob of Sarug, teksty syryjskie z przekładem angielskim (seria przekracza 30 tomików);

Opracowania

Ogólne: J. Gribomont, NDPAC 2, 2153n.; W. Hage, TheolRealEncykl 16, 1987, 470–474; F. Graffin, DSp 8, 1974, 56–60 (bibl.); F. Rilliet, RAC 16, 1994, 1217–1227; F. Rilliet, LThK 5,1996³, 730; P. Bettiolo, Lineamentui di patrologia siriaca, w: Complementi interdisciplinari di Patrologia, red. A. Quacquarelli, Roma 1989, 557–560; I. Ortiz de Urbina, Patrologia syriaca, Roma 1965², 104–109; Georgias Encyclopedic Dictionary of the Syriac Heritage, red. S. Brock, Piscataway 2011;

P. Martin, Un évêque poète au V^(e) et au VI^(e) s., ou Jacques de Saroug. Sa vie, son oeuvre, ses croyances, RevScEccl 34(1976) 309–352, 385–419; T. Kollamparampil, Select aspects of the economy of salvation in Christ according J.S., Rome 1997; tenże, Salvation in Christ, Bangalore 2000.

Chrystologia: J. Jansma, Mus 78(1965) 5–46; T. Kollamparampil, Salvation in Christ according to Jacob of Serugh, 2001;

Mariologia: C. Vona, por. wyd.; Ortiz 150–158; M. Gordillo, Mariologia orientalis, Roma 1954; C. Vona, Maria e dolori del parto nel pensiero di S. Giacomo di Sarug, Euntes docete 3(1950)254–258; C. Vona, La dottrina di Giacomo di Sarug sulla santità di Maria, Euntes docete 6(1953) 40–49; C.Vona, Un argomento filologico a favore dell’Immacolata Concezione in S.Giacomo di Sarug, Virgo Immacolata 4(1955) 133–144; C. Vona, Elementi apocrifi e popolari nella omiletica mariana antica, Euntes docete 10(1957) 51–64; P. Krüger, Der Frage der Erbsundigkeit des Gottes Mutte im Schriftum J.S., Ostkirchliche Studiem 11(1952) 187–207; P. Krüger, Das Bild des Gottesmutter in Schriftum des Jakobus von Sarugh, Münster 1976; A. van Roey, La sainteté de Marie d’après J. de S., EphemerTheolLovan 31(1955) 46–62 = Virgo Immaculata 4(1955) 113–132; J. Puthuparampil, Mariological thought of Mar Jacob of Serugh, Moran Etho 25(2005);

Tłumaczenia polskie: BP 19316–19336.Wstęp

1. Poezja syryjska

a. Uwagi ogólne

To, co tu piszemy o poezji syryjskiej, to tylko bardzo ogólne uwagi konieczne do zrozumienia poniższych tekstów. Pogłębione wiadomości znajdziemy w publikacjach wymienionych w podanej wyżej bibliografii.

Biorąc do ręki jakikolwiek tom poezji syryjskiej okresu patrystycznego, czujemy, że jesteśmy w świecie kultury wczesnochrześcijańskiej, a równocześnie w innym świecie, zasadniczo różnym od ówczesnego świata łacińskiego i greckiego. Jesteśmy w kręgu kultury semickiej – ośmielę się powiedzieć – bliższej Biblii niż dzieła greckie, a szczególnie łacińskie.

Nim powiemy, na czym polega owa specyfika kultury syryjskiej, musimy określić jej granice geograficzne. Wczesnochrześcijańska Syria rzymska obejmuje kilka prowincji: Palestynę, Arabię, Fenicję, samą Syrię oraz krainy nad Tygrysem i Eufratem. Były to krainy dwujęzyczne i dwukulturowe: zasadniczo w miastach panował język grecki – taką wielką metropolią grecką była Antiochia – natomiast wieś mówiła po syryjsku. Syria zachodnia mówiła raczej po grecku, wschodnia – po syryjsku. Centrum języka greckiego była Antiochia, zaś centrum syryjskiego – Edessa. I w tej właśnie Edessie i jej okolicach rodziła się literatura syryjska już w II wieku, tam powstały Ody Salomona⁵ i tam działał w IV wieku największy poeta syryjski – św. Efrem. W miarę upływu czasu strefa kultury syryjskiej przesuwała się na wschód i rozwinęła się w państwie perskim. Do istniejących już tam kolonii syryjskich przybyli, uciekając przed prześladowaniami w cesarstwie, nestorianie i jakobici (Kościoły powstałe jako reakcja na tezy chrystologiczne soborów Efeskiego w 431 i Chalcedońskiego w 451 r.). I właśnie w Persji, od Eufratu aż po niziny Azji Centralnej, aż do podbojów mongolskich w XIV wieku rozwijała się wielka i bogata literatura syryjska. Jednak centrum tej kultury pozostaje zawsze w Syrii.

b. Efrem

W kręgu Edessy powstały pisma św. Efrema. Nie wiemy, gdzie zostały napisane hymny Pseudo-Efrema, ale ich charakter podpowiada, że mogły powstać w kręgu następców św. Efrema w Syrii, być może w pobliżu Edessy. Wiemy natomiast, że Jakub urodził się, żył i był biskupem w syryjskiej prowincji Sarug nad Eufratem.

Ta właśnie Syria stworzyła zupełnie swoistą chrześcijańską poezję, tak różną w swoim sposobie wyrażania się od poezji greckiej czy łacińskiej, którą ks. W. Myszor w swoim pięknym eseju nazywa „poezją teologów”⁶. Różniła się ona formalnie, choć była doktrynalnie poprawna, od ówczesnej teologii greckiej, która coraz bardziej się racjonalizowała. Ten grecki sposób wyrażania się był obcy teologom syryjskim, stąd rozumiemy dobrze kąśliwe zwroty zawarte w poniżej podanych hymnach Pseudo-Efrema o „mędrcach”, „sofistach” i inne tego rodzaju.

Poezja syryjska jest poezją prawie wyłącznie religijną. I choć wyraża niejednokrotnie elementy dogmatyczne (język św. Efrema jest nie tylko piękny, ale i precyzyjny!) i zawiera teksty wyraźnie apologetyczne, to jednak jest przede wszystkim poezją wyrażającą wiarę. Tej wiary nie wyraża jednak pojęciami, ale obrazami, szczególnie obrazami biblijnymi wyjaśnianymi alegorycznie i typologiczne, symbolami, skojarzeniami. Jest ona głęboko biblijna i jako literatura semicka jest znacznie bliższa Biblii od innych literatur chrześcijańskich świata antycznego.

Jest też od nich mniej jednoznaczna, ponieważ, jak uważano, właśnie obrazami można lepiej niż pojęciami wyrazić tajemnicę Boga niewyrażalnego i niewyobrażalnego. Jest poezją zadziwienia, jak to dobitnie zobaczymy w hymnach Pseudo-Efrema, stanowiącymi jedno wielkie zadziwienie Wcieleniem Syna Bożego, dziewictwem i macierzyństwem Maryi.

Dla poetów syryjskich sama Biblia – wszędzie obecna w ich poezji – jest jednym wielkim łańcuchem: od początku prowadzącym i mówiącym o wcieleniu i odkupieniu przez Jezusa, przygotowanym w Raju, wyrażonym w obrazach, figurach i przepowiedniach proroków. Obowiązkiem poety jest więc wydobyć ten szereg obrazów i je przedstawić z zachwytem nad wielkością dzieł Bożych. Jeśli więc mówi o Jezusie, to nie może pominąć Jego Matki – Maryi.

Tę poezję zachwytu zobaczymy w utworach zawartych w tym tomie.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na wątek maryjny, tak ważny w poezji syryjskiej, a w tym tomie szczególnie dla nas istotny. Posłużę się tu dłuższym cytatem z wspomnianego już pięknego eseju ks. Wincentego Myszora: „Wydaje się, że wątek maryjny należy do poezji jakby w sposób naturalny. Kojarzy się przecież z uczuciem, ciepłem. Być może postać Maryi spełnia w poezji religijnej tę rolę, którą kobieta odgrywa w poezji w ogóle. Wiele wyrażeń poetyckich moglibyśmy w ten sposób wyjaśnić. Jednak w poezji syryjskiej Maryja występuje w szczególny sposób. Występuje zawsze jako Jego Matka. Jest drogą do tajemnicy Chrystusa. Takie spojrzenie na Maryję syryjscy poeci dzielili z wszystkimi pisarzami maryjnymi. Na tym tle pojawia się jednak wyjątkowość ujęcia Syryjczyków. Nie jest to Maryja-cesarzowa, matka następcy tronu, co w Bizancjum wydawało się zrozumiałe i co najczęściej przedstawiają bizantyńskie ikony. U Syryjczyków jest to Matka uboga, matka ubogiego króla. Wzmianki o ubóstwie Maryi pojawiają się w syryjskich poematach zbyt często, abyśmy je mogli pominąć. Tak jak Maryja-cesarzowa, matka cesarza czy króla, była kimś bliskim dla chrześcijan wpatrzonych w chwałę Bizancjum, tak Maryja uboga, niemal wieśniaczka, przemawiała żywiej do Syryjczyków. Ale w końcu takie ujęcie postaci Maryi bliższe jest Biblii. Na uwagę zasługuje również jej inny często wymieniany przymiot – dziewictwo. Macierzyństwo Boże i dziewictwo tworzą kontrast, a jednocześnie cudowną, tajemniczą, a więc godną zainteresowania się jedność. W ten sposób wątek ten staje się podstawą wielu interesujących porównań”⁷.

To, co napisał ks. Myszor, odnajdziemy w zawartych w tym tomie hymnach.

2. Św. Efrem^()

Nie będziemy tu omawiać literatury syryjskiej i jej poezji. Wiadomości te znajdziemy w pozycjach podanych w bibliografii. Nie można jednak mówić o jakimkolwiek poecie syryjskim ani wydawać antologii poezji syryjskiej w ogóle, nie mówiąc o największym poecie syryjskim, św. Efremie, którego naśladowali, do którego nawiązywali i z którego czerpali wszyscy bez wyjątku poeci późniejsi, jak ci przedstawieni w tym tomie, np. Jakub z Sarug i anonim, autor zaprezentowanych tu hymnów o Maryi.

Efrem (Ephraem, Ephraim, Ephraimos, Aphrem) urodził się około 306 roku w Mezopotamii, być może w Nisibis. Mimo legend o ojcu poganinie od samego dzieciństwa otrzymał wychowanie chrześcijańskie. Żył w kręgu syryjskich ascetów, „synów przymierza”, i w swoich pismach wymienia wielu spośród nich. Wielki wpływ wywarł na niego biskup Nisibis, Jakub. Opuścił swoje miasto w czasie najazdu perskiego (363 r.) i udał się do Edessy. Tam założył szkołę teologiczną na wzór szkoły w Nisibis i pozostawił licznych uczniów. Mimo pochwał, których nie szczędził pustelnikom, porównując ich do pasterzy, którzy na pustyni usłyszeli pierwsze orędzie o narodzeniu Chrystusa, sam nie prowadził życia pustelniczego. Żył jako mnich w świecie wśród zajęć duszpasterskich. W czasie głodu miał zorganizować akcję pomocy biednym. Jego podróż do mnichów egipskich pozostaje w sferze legend, natomiast jest możliwe, że spotkał się z Bazylim Wielkim⁹ w Cezarei, choć i tu istnieją poważne zastrzeżenia. Miał umrzeć 9 czerwca 373 roku.

Jest rzeczą charakterystyczną, że o tym wielkim poecie i najważniejszej postaci w świecie syryjskim IV wieku posiadamy tylko nieliczne wiadomości historyczne, natomiast, co jest typowe, jest otoczony legendą i do legendarnych utworów zaliczyć należy większość jego żywotów.

Benedykt XV ogłosił go Doktorem Kościoła 5 października 1920 roku. Jego wspomnienie obchodzi się od roku 1970 dnia 9 czerwca (na Wschodzie w innych dniach). Jest nazywany przez Syryjczyków Cytrą Ducha Świętego. Jego hymny weszły do wszystkich liturgii antiocheńskiej rodziny liturgicznej.

Twórczość Efrema była ogromna: historycy przypisują mu napisanie trzech milionów wierszy, a bizantyński patriarcha Focjusz, wielki miłośnik książek, ponad tysiąca (czytał jego dzieła po grecku, gdyż bardzo szybko przełożono je na grekę, a w tym języku powstało wiele dzieł przypisywanych św. Efremowi). Dzieła jego zachowały się po syryjsku, a ponadto istnieją liczne ich przekłady (lub pisma mu przypisywane) po grecku, armeńsku i w innych językach. Wszystkie jego dzieła autentyczne zostały wydane, natomiast problem autentyczności innych pism mu przypisywanych pozostaje otwarty¹⁰.

Świętego Efrema przekładano i parafrazowano na wszystkie ówczesne języki, podziwiano na Wschodzie i na Zachodzie, a nawet niechętny do pochwał św. Hieronim pisze, że Efrem, diakon Kościoła w Edessie, napisał bardzo wiele w języku syryjskim i cieszył się taką sławą, że w niektórych Kościołach po publicznym czytaniu Pisma Świętego odczytywane są jego pisma (De viris illustribus 115)¹¹.

Dzieła Efrema są pisane przeważnie wierszem. Z punktu widzenia formalnego dzielą się na dwie grupy: madrasze (hymny) mające 4–7 stóp sylabicznych w zwrotkach, często z refrenem; były one śpiewane, zachowały się nawet tony (kale) i memry (homilie metryczne) 5-, 6-, 7- lub 12-sylabowe, często zawierają dialogi (sogita), które przybierają niejednokrotnie formy małych dramatów. Niektóre utwory są pisane w prozie rymowanej. Często są to alfabetikony – ich wiersze zaczynają się od kolejnych liter, co spotykamy np. w Psalmach. Ta twórczość poetycka zawiera bogate słownictwo, styl plastyczny, bardzo częste jest użycie symboliki, szczególnie biblijnej. Jest to poezja bardzo bogata, ale jej sens jest nierzadko trudny do uchwycenia przez człowieka współczesnego.

Nie ma tu miejsca na omawianie całej, bardzo bogatej twórczości teologicznej św. Efrema, którą należałoby omówić w szerokim kontekście literatury syryjskiej i jej kierunków teologicznych, a także w ramach współczesnej mu teologii greckiej, z której, jak zobaczymy, zaczerpnął niektóre elementy, choć zasadniczo nie podlegał jej wpływom.

Podstawą teologii Efrema, a więc i jego mariologii, jest Biblia, którą nie tylko wyśmienicie zna, lecz także przedstawia ją jako dzieło przemedytowane i przemodlone. Swoją teologię wyraża nie tyle pojęciami teologicznymi, co metaforami i symbolami.

Nazwano Efrema Doktorem Maryjnym – choć nie napisał utworów specjalnych o Maryi – nie ze względu na jego maryjną teologię, której szczególnie nie rozwinął i która nie różni się zasadniczo od współczesnej teologii następców Orygenesa, szczególnie zaś Kapadocjan, ale z powodu jego maryjnej pobożności i bogatej metaforyki. Dłuższe czy krótsze wzmianki maryjne są zawarte w wielu utworach, szczególnie w Komentarzu do „Diatessaronu”, w Hymnach o Epifanii i Bożym Narodzeniu (gdzie kilka hymnów w całości jest poświęconych Maryi), w Hymnach o Kościele, Pieśniach nisibeńskich i w wielu innych.

Mariologię św. Efrema omówił w gruntownym studium Ignacio Ortiz de Urbina w cytowanym artykule opartym na źródłach syryjskich. Nie jest to jednak pierwsze opracowanie mariologii św. Efrema, a autor wymienia w przypisach liczne opracowania dotyczące tego tematu, które poprzedzały jego pracę¹². Natomiast artykuł ten stanowi pierwszą syntezę jego mariologii opartej na autentycznych dziełach Efrema, na podstawie wydania krytycznego wszystkich jego dzieł autentycznych dokonanym przez benedyktyna E. Becka w ramach serii syryjskiej, części Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium. To ostatnie stwierdzenie jest o tyle ważne, że niektóre dzieła św. Efrema są zachowane w innych językach, a ponadto istnieje ogromna ilość pism przypisywanych św. Efremowi, także w różnych językach, czego dowodem jest choćby sześciotomowe wydanie dzieł syryjskich, greckich i łacińskich dokonane przez maronitę Józefa Assemaniego¹³ i wydanie pism św. Efrema przez T. Lamy, z których wiele jest nieautentycznych i pochodzących z późniejszej epoki. Jego dzieła, autentyczne i nieautentyczne, zachowane są w wielu przekładach na języki chrześcijańskiego Wschodu.

Idąc za Ortizem de Urbina, omówimy pokrótce podstawowe prawdy maryjne w nauce św. Efrema, a więc macierzyństwo, dziewictwo w trzech jego etapach, bezgrzeszność i rolę Maryi w Odkupieniu jako nowej Ewy przy nowym Adamie. Odwołujemy się przy wszystkich punktach do tego artykułu, w którym wszystkie te tematy zostały przeanalizowane krytycznie na podstawie tekstu syryjskiego. Jeśli chodzi o teologię, na ogół Efrem idzie własną drogą, opierając się na tradycji, choć często poprzedza stwierdzenia teologii greckiej.

Podstawą jego teologii maryjnej jest bardzo mocno podkreślone prawdziwe macierzyństwo Maryi¹⁴. Czyni to Efrem świadom wielkiego wpływu teologii Marcjona w Syrii IV wieku. Marcjon¹⁵, idąc za gnostyckim doketyzmem, twierdził, że Chrystus nie był prawdziwym człowiekiem i nie urodził się z Maryi, a tylko przeszedł przez nią. Stąd Efrem podkreśla Dawidowe pochodzenie Maryi i Jezusa i wielokrotnie mówi o prawdziwym narodzeniu Jezusa. Maryja jest prawdziwą matką i jak prawdziwa i czuła matka śpiewa swojemu prawdziwemu Synowi piękne kołysanki. Dodajmy, że są to pierwsze kołysanki w literaturze chrześcijańskiej.

Maryja jest Matką Boga¹⁶. Dla Efrema Syn Maryi jest Panem, czyli Bogiem, Najwyższym Stwórcą, Synem Bożym. To stwierdzenie Efrem oparł nie tyle na tradycji ówczesnej teologii, ale na własnej lekturze Pisma Świętego i refleksji nad nim. Efrem tę prawdę bardzo mocno podkreśla, a dzieje się to prawie siedemdziesiąt lat przed sporem nestoriańskim. Czy Efrem znał tezy współczesnej sobie szkoły antiocheńskiej przeciwnej Bożemu macierzyństwu Maryi – w co, prawdę mówiąc, dość łatwo uwierzyć, wziąwszy pod uwagę bliskość i związki Antiochii i Edessy – i czy przypadkiem tak bardzo mocne podkreślanie tego faktu nie stanowi właśnie polemiki z tą tezą? Faktem jest jednak, że Efrem nigdy nie używa terminu Theotokos lub mu równoważnego. Ale równocześnie może to świadczyć, że szkoła antiocheńska nie wywierała większego wpływu na teologię Edessy. Podkreślić jednak należy, że żaden autor syryjski nie poświęcił tyle miejsca pochwałom Bożego Macierzyństwa.

Jeśli chodzi o dziewictwo Maryi¹⁷, to sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Dziewictwo Maryi ante partum (w poczęciu) jest częścią powszechnej nauki Kościoła od II wieku i Efrem jest tu wierny tradycji. Natomiast w przypadku dziewictwa in partu i post partum Efrem jest mniej stanowczy. Jednak ze szczegółowych analiz filologicznych terminologii syryjskiej Ortiza de Urbina wynika, że najprawdopodobniej Efrem je uznawał, choć tu terminologia nie jest tak jasna jak w pierwszym wypadku. W każdym razie nie ma żadnych tekstów, które by implicite czy explicite im przeczyły.

Natomiast bardzo mocno Efrem podkreśla rolę Maryi jako nowej Ewy¹⁸. Efrem powtarza klasyczną paralelę pomiędzy Maryją a Ewą, „matką Ożywiciela i matką mordercy, jedna porodziła tego, który przelał krew swego brata, druga porodziła Tego, którego krew przelali bracia”¹⁹. Nie jest to oryginalna teza Efrema, ponieważ już Justyn Męczennik²⁰, a potem św. Ireneusz²¹ podkreślali tę rolę Maryi. Ale chyba nikt tak dobitnie i wielokrotnie jej nie wyraził jak św. Efrem; spotkamy ją zresztą także w hymnach Pseudo-Efrema. I tu znowu nie wydaje się, by Efrem ją przejął z Tradycji, choć nie można zapomnieć, że Tacjan²², autor Diatessaronu komentowanego przez Efrema, był uczniem św. Justyna; raczej tę tezę przyjął z własnej medytacji tekstu św. Pawła o nowym Adamie. Tę naukę obszernie i w różnych aspektach komentuje Ortiz de Urbina.

Jeśli chodzi o bezgrzeszność Maryi²³, należy pamiętać, że problem grzechu pierworodnego i zgładzenia go przez Chrzest, a w końcu problem Niepokalanego Poczęcia są kwestiami późniejszymi. Zagadnienie ognia, który oczyścił Maryję, nie jest związane z grzechem pierworodnym, natomiast Efrem i pisarze bizantyńscy bardzo mocno podkreślają jedyność świętości Maryi. Niemniej jednak Efrem, podobnie jak inni pisarze patrystyczni, mówi o kilku uchybieniach czy wątpliwościach Maryi, np. w chwili Zwiastowania. To nie zmienia faktu, że czytając hymny Efrema, widzimy Maryję jako jaśniejącą niesłychaną wprost pięknością i świętością, a Efrem porównuje czystość i bezgrzeszność Maryi do bezgrzeszności samego Chrystusa, w czym niektórzy widzieli już zapowiedź nauki o Niepokalanym Poczęciu:

Ewa ściągnęła na siebie winę,

Maryja od niej była zachowana²⁴.

Wspomniane trudności interpretacyjne dzieł Efrema wynikają z tego, że jego słownictwo jest obrazowe i poetyckie, oraz z tego, że jesteśmy w wieku IV, w początkach literatury syryjskiej, której słownictwo teologiczne dopiero powstaje, jest więc dość ubogie i nie do końca ustalone. Poza tym teologia tego okresu, szczególnie w Syrii oddalonej od wielkich centrów intelektualnych, jest jeszcze dość pierwotna.

Nie widzimy natomiast u Efrema żadnych wzmianek o kresie życia Maryi (co nam się wydaje brakiem jego mariologii). Wtedy ten temat jeszcze nie zaistniał, pojawi się dopiero w wieku V, a rozwinięty zostanie w VI i VII wieku.

Twórczość maryjną Efrema charakteryzuje to, że zajmuje ona poczesne miejsce w jego teologii. Ponadto jest to teologia głęboko biblijna, oparta ma medytacji modlitewnej Biblii. Jest to „teologia zachwytu”, którą Efrem, wielki poeta, wyraża w bardzo pięknej formie, używając całego bogactwa obrazów biblijnych. R. Murray nazywa Efrema największym poetą teologicznym epoki patrystycznej i porównuje go z Dantem. Z punktu widzenia literackiego Efrem jest nie tylko jednym z największych poetów epoki patrystycznej, ale – można powiedzieć – poezji chrześcijańskiej w ogóle, tyle że na Zachodzie jest prawie nieznany jako poeta. I w końcu jest to teologia „ciepła” – nie bez wzruszenia czytamy na przykład kołysanki Efrema, podobnie jak czytamy czy słuchamy niektórych polskich czy włoskich kolęd ludowych.

Biorąc to wszystko pod uwagę, możemy stwierdzić, że św. Efrem w pełni zasługuje na nadany mu tytuł Doktora Maryjnego. Mariologia syryjska przed nim bardzo rzadko dawała o sobie znać, natomiast wszyscy późniejsi pisarze korzystali obficie z jego niewyczerpanego natchnienia. Doktor z Edessy pozostawił trwały ślad wśród Syryjczyków. Wszystkie liturgie syryjskie szczycą się tym, że włączyły do swoich tekstów hymny Doktora Maryjnego. Dodajmy, że prosta forma i słownictwo hymnów uwzględniają raczej potrzeby ludzi prostych niż teologów, stąd wynika ich popularność. Natomiast mariologia syryjska, autentyczna i obfita, która rozkwitła pod natchnieniem św. Efrema w połowie IV wieku, stanowi jeden z najbardziej fascynujących i bogatych rozdziałów w powszechnej historii mariologii.

Wszystko to, co powiedzieliśmy o poezji i o teologii Efrema, znajdziemy w hymnach Pseudo-Efrema.Przypisy

1 Muza chrześcijańska, t. I, Poezja armeńska, syryjska i etiopska, Kraków 1985, 20082, Ojcowie Żywi 6.

2 Świadkowie naszej Tradycji: pisma Ojców Kościoła, tłum. ks. W. Kania, red. ks. J. Królikowski, Ł. Winczura, Tarnów 2000 (Bibliografia).

3 Ojcowie greccy i syryjscy. Teksty o Matce Bożej, red. ks. W. Kania, Niepokalanów 1981, 69–75 z wydania Assemaniego.

4 I. Ortiz de Urbina, Mariologia w patrystyce Wschodu, „Częstochowskie Studia Teologiczne” 6(1978) 65–104; H. Rahner, Mariologia w patrystyce łacińskiej, tamże, 7(1979) 131–187; I. Ortiz de Urbina, Mariologia w patrystyce syryjskiej, tamże 11(1983) 85–171. Wszystkie artykuły opatrzono w szczegółową bibliografię, dziś już nieco przestarzałą. Dalsze artykuły o mariologii w innych regionach kulturowych nie ukazały się.

5 Por. NSWP, 740.

6 Muza chrześcijańskiego Wschodu, oprac. ks. M. Starowieyski, Ojcowie Żywi 6, Kraków 20082, 165–177 oraz obszerniej w: W. Myszor, Wstęp do: Św. Efrem, Cyryllonas, Balaj, Wybrane pieśni i poematy syryjskie, tłum. ks. W. Kania, Warszawa 1973 (PSP 11), 6–24.

7 Dz. cyt. 176.

8 Por. NSWP 296–301 – tam dalsza bibliografia.

9 NSWP 188–194.

10 Zestaw jego pism i ich wydań znajdziemy w NSWP 296–301.

11 PSP 6, 126–127.

12 Ortiz, s. 107n.

13 J.S. Assemani, Sancti Patris Ephraem Syri opera quae extant greaece, syriace et latinae, 1–6, Romae 1732–1746.

14 Ortiz, 108–112.

15 NSWP 688n.

16 Ortiz, 113–116.

17 Ortiz, 116–125.

18 Ortiz, 125–139.

19 In Diatessaron.

20 NSWP 566–570.

21 NSWP 479–483.

22 NSWP 909n.

23 Ortiz, 130–133.

24 Hymn na wspomnienie Bogurodzicy, zwr. 13, s. 56.