Sztetl, szund, bunt i Palestyna. Antologia twórczości literackiej Żydów w Łodzi (1905–1939) - ebook

Prezentowane w niniejszej antologii teksty są przykładem zjawisk zachodzących w twórczości Żydów w Łodzi początku XX w. Stanowi ona swoiste odbicie przemian społecznych i kulturowych, trendów, fascynacji i lęków cechujących młode żydowskie pokolenie zamieszkujące nowoczesną metropolię przemysłową. Jej ramy czasowe wyznaczone są przełomami wieków dwóch religii: początek to niezwykle istotny dla Łodzi rok 1905, a zarazem przełom XIX i XX w. w rachubie gregoriańskiej. Zakończenie to 1 tiszri 5700 (14 września 1939 r.), początek nowego stulecia kalendarza hebrajskiego. Ten właśnie czas, pomiędzy Rewolucją 1905 r., a Zagładą, był okresem intensywnego rozwoju żydowskiej twórczości literackiej oraz życia społecznego. Jego wyrazem są setki publikacji książkowych, gazety codzienne oraz niezwykle liczne czasopisma literackie – efemerydy, których ukazało się jedynie kilka numerów w niskim nakładzie. Wybór dokonany z tak bogatego materiału źródłowego, na który składają się teksty należące do innego kręgu religijno-kulturalnego, publikowane ponadto w różnych językach, musiał opierać się na specyficznej kategoryzacji. Zazwyczaj stosowana klasyfikacja nie za bardzo się do tego nadawała, stwarzając zagrożenie zafałszowania obrazu wynikające z zastosowania pojęć oraz kategorii funkcjonujących co prawda w kulturze i historii żydowskiej, jednak niekoniecznie rozumianych tak samo. Przyjęte kryteria doboru i podziału tekstów są więc, poza jednym, oparte na czterech pojęciach żydowskich, co umożliwia lepsze zrozumienie fenomenu kulturowego łódzkiego społeczeństwa żydowskiego w tym okresie.

Ze Wstępu

Wykaz skrótów IX

Wstęp XI

Dariusz Dekiert, Wstęp XIII

Krystyna Radziszewska, Kultura i literatura łódzkich Żydów w okresie międzywojennym XVII

Jacek Walicki, Międzywojenna Łódź żydowska XXXIII

Od redakcji LVII

Część 1. Sztetl

Mojsze Born

Mój dziadek 3

Miriam Ulinower

*** [Gdy z miasteczka drogiego] 4

Szczęście 5

Mój dziadek 6

Na szabas 7

Łasuch 7

Łaciarka 8

Z Chełma do Lublina 8

Rikuda Potasz

Polska jesień 9

Chaim Krul

Biały sen mojej matki 10

Tata 13

Icchok Hersz Radoszycki

Wiosna 16

Obudźcie się duszyczki 17

Dowid Friszman

*** [Niechaj zabrzmi oda] 18

Alter Ajzenszlos

Mesjasz syn Józefa 21

Żydowskie miłosierdzie 24

Icchok Rzeźnik 27

Martwa żona 29

Zemsta 32

Klątwa Remu 35

Symcha Bunim Szajewicz

Heretyk 37

Perec Opoczyński

Chaskiel Pączner przeprowadza się do Łodzi (cz. 1) 44

Chaskiel Pączner przeprowadza się do Łodzi (cz. 2) 47

Chaim Krul

Pokolenia (Autobiografia) 51

Symcha Bunim Szajewicz

Gość z Ameryki 65

Lejb Berman (Graf Kali)

Bratnia mogiła 69

Michał Rudomin

Cierpienia wojny światowej 70

Symcha Bunim Gliksman

Freuenreich. Wspomnienia niemieckiej okupacji w Łodzi 81

Miriam Ulinower

Lekarstwo 97

Jehuda Judl Rozenberg

Księga Archanioła Rafaela 98

Część 2. Szund

Abramele

Rewolucja w niebie (Fantastyczny obraz w pięciu aktach) 111

Beniamin Kacenelson (I. Ben Jamini)

Pieśni 124

Lejb Berman (Graf Kali)

Na grobie króla Salomona 134

Josef Jaffe

Łódzki rabin daje odczuć Poznańskiemu, jak biedota marznie 135

Josele znajdzie nawet w szafie 135

Anonim

Między dwoma batlonami 137

Bardzo piękna i pełna cudów historia o tym jak święty rabin, rebe Henich, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona, z Aleksandrowa, wypędził z dziewczynki dwa dybuki 146

Szaja Uger

Księga daczy czyli worek nieszczęść naszych letników 155

Izrael Rabon

Kino „Wenus” 186

Pogrzeb 187

Józef Zelkowicz

W domu obłąkanych przy Wesołej 189

Pęknięcie 191

Rikuda Potasz

Wieczór w mieście 203

Część 3. Bunt

Mojsze Broderson

Manifest 207

Jankiel Adler

Śpiewam mą modlitwę 210

Mojsze Broderson

Zmartwychwstanie 212

Beniamin Gor

*** [O obojętny Boże burzy] 229

Teraz… 229

Lejbel Kuperszmid

W ogrodzie 231

Pokolenie rozproszenia 232

Mojsze Berszling (M. Goldsztajn)

Łódź 234

Icchok Hersz Radoszycki

W letni dzień 235

Kamienie 235

Za późno 236

Śmierć robotnika 237

*** [Nie drażni...] 238

Do kogo? 238

Szczęście 238

Życie 239

Lejb

Memuary albo okruchy z życia Lejba 240

Perec Opoczyński

Łódzkie ulice 266

Łódzkie izby 268

Czerwona Łódź 270

Mark Frankental

Bezsenny 273

Izrael Rabon

Kupiec kotów 281

Mojsze Born

Zapomnieć chcę 283

Icchok Kacenelson

Pogrzeb 284

Lejbel Kuperszmidt

Modlitwa 286

Icchok Hersz Radoszycki

Życie 287

Rikuda Potasz

Jestem królową 288

Moja szafa z sukienkami 288

Momento Mori 289

Pusta kawiarnia 289

Część 4. Palestyna

Miriam Ulinower

Żona Lota 293

Icchok Kacenelson

*** [Odgłosy, dźwięk wieczorny] 294

Joel Naftali Kamienic

Noemi i Rut 295

Dowid Friszman

Puszka rebe Mejera Cudotwórcy 313

Icchok Kacenelson

Z pieśni izraelskich 318

Malkiel Lusternik

Pionierzy 319

Szakal 320

Słowniczek 321

Bibliografia 323

Indeks osób 327