Sztuka argumentacji. Rozszerzone ćwiczenia w badaniu argumentów - ebook

WSTĘP

Od lat narasta w naszym kraju zainteresowanie sztuką argumentacji, manifestujące się liczbą tytułów z dziedziny retoryki, erystyki, negocjacji, reklamy, propagandy, a także we wprowadzaniu elementów krytycznego myślenia i teorii argumentacji do programu szkół średnich i wyższych. Powody zainteresowania argumentacją są proste – jest ona obecna na każdym poziomie życia społecznego: nie tylko w parlamencie, na salach sądowych i konferencyjnych, w pracowniach uczonych, lecz także na targowiskach, w gospodach czy na spotkaniach rodzinnych i towarzyskich. Odwoływanie się do dialogu i argumentacji przy wszelkiego rodzaju uzgodnieniach, wspólnym podejmowaniu decyzji, rozstrzyganiu sporów, to standard akceptowany nawet wśród ludów nisko cywilizowanych. Nasze życie społeczne upływa wśród nieustannych kontrowersji i konfliktów, prawdziwych wojen toczonych przez zwolenników najrozmaitszych poglądów, koncepcji, pomysłów, ideologii, w których to wojnach bronią są na szczęście tylko słowa. W demokracji swobodny przepływ opinii należy do najpilniej strzeżonych pryncypiów życia społeczno-politycznego. Działający w dobrej wierze krzewiciel racjonalnie ugruntowanych idei cieszy się identycznym prawem do publicznej wypowiedzi jak pozbawiony skrupułów manipulator. Jeśli utrzymuje się względna równowaga i nie dochodzi do zachwiania podstaw porządku społecznego, to dzieje się tak na skutek tego, że – mówiąc najprościej – istnieje nie tylko swoboda argumentowania, lecz także swoboda w OCENIANIU argumentów i swoboda KONTRARGUMENTOWANIA. Poglądy wykuwane są w ogniu. Na placu boju ostają się jedynie te idee, które przetrwały ogień wszechstronnej krytyki, obnażającej ich słabe punkty. Umiejętność badania argumentów połączona z krytycznym myśleniem to nie tylko zapora przed wynaturzeniami życia społecznego, to również niezbędne narzędzie każdego, kto pragnie prawidłowo postrzegać zjawiska naszego coraz bardziej skomplikowanego świata. Kto chce wiedzieć coś pewnego, musi umieć odróżnić rzetelne uzasadnienie twierdzenia od pokrętnej, choć przekonującej, sofistyki, a do tego niezbędna jest umiejętność prowadzenia swoich myśli w sposób uporządkowany i celowy. Trzeba również być przygotowanym na pułapki zastawione nie tylko przez przebiegłych manipulatorów, lecz także przez swoje własne utrwalone nawyki myślowe, brak wprawy czy brak należytego krytycyzmu.

Wydane w roku 2005 przez Wydawnictwo Naukowe PWN _Ćwiczenia w badaniu argumentów_ autorstwa K. Szymanka, K. A. Wieczorka i A. S. Wójcika miały wypełnić lukę w polskim piśmiennictwie związanym z argumentacją, stanowiąc pierwszy polski zbiór ćwiczeń w tej dziedzinie. Podręcznik, jak się zdaje, sprawdził się, zyskując pochlebne opinie czytelników i użytkowników, przede wszystkim wykładowców i studentów. W ciągu minionych 17 lat, które upłynęły od wydania _Ćwiczeń_, zainteresowanie tematyką argumentacji na pewno nie zmniejszyło się – zarówno w Polsce jak i na świecie ukazało się w tym czasie dużo nowej, wartościowej literatury poświęconej badaniu argumentów. Autorzy _Ćwiczeń_ również zyskali nowe doświadczenia, a ich poglądy na temat tego co i w jaki sposób o argumentacji powinno być wykładane, przeszły pewną ewolucję, rozwinęły się i okrzepły. Z tych powodów zdecydowaliśmy się napisać książkę niemal na nowo. W _Rozszerzonych ćwiczeniach_, które Czytelnik trzyma w ręku, pozostawiliśmy wprawdzie bez zmian pewną część materiału ze starych _Ćwiczeń_, jednak obecny kształt książki znacznie różni się od swojej poprzedniczki. Usunęliśmy z tekstu te partie, które wydały nam się zbyt ubogie w istotną treść, niektóre części za to rozwinęliśmy, zmieniając przy tym nieco sposób prezentacji teorii. W całej książce szczególny nacisk położyliśmy na krytyczne myślenie, które jest nieodłącznie związane za sztuką argumentacji.

Książka dzieli się obecnie na trzy części, co uczyniło jej zawartość bardziej spójną i przejrzystą. Pierwsza część poświęcona jest wstępnemu rozbiorowi argumentów, a więc ich identyfikowaniu w dłuższych wypowiedziach, standaryzacji oraz budowaniu diagramów obrazujących strukturę argumentacji. W rozdziałach tej części (1–3) dokonaliśmy stosunkowo najmniej zmian. Przeredagowaliśmy jedynie niektóre paragrafy, dodając kilka niewielkich fragmentów tekstu i zadań.

Druga, zasadnicza część książki, poświęcona została ocenie argumentów. W niej wprowadziliśmy najwięcej zmian. Dopisaliśmy kilka nowych rozdziałów, a te, które noszą tytuły takie same jak w starych _Ćwiczeniach_, w wielu miejscach gruntownie przebudowaliśmy. Równocześnie kilka większych fragmentów tekstu usunęliśmy, uznając je za mało przydatne w praktyce. Jako sposób oceniania argumentów wykorzystaliśmy przede wszystkim popularną obecnie na gruncie współczesnej logiki nieformalnej metodę badania _schematów argumentacyjnych_ i zadawania związanych z nimi tzw. krytycznych pytań. Opisując tę metodę i pokazując jej praktyczne zastosowanie, wprowadziliśmy jednak kilka zmian w stosunku do tego, co znaleźć można w wielu innych opracowaniach, w których jest ona obecna. Przede wszystkim staraliśmy się omówić dokładniej sens krytycznych pytań, jakie należy zadać za każdym razem, gdy badamy wartość jakiegoś konkretnego argumentu – wyjaśnić ich znaczenie i to, skąd się one biorą. W niektórych przypadkach dodaliśmy również nowe pytania związane z danym schematem, nieobecne w pracach twórcy i głównego propagatora omawianej metody – D.N. Waltona. Mamy nadzieję, że dzięki temu zaproponowany w książce sposób oceniania argumentów stanie się dla Czytelnika bardziej zrozumiały i łatwiejszy do zastosowania w praktyce.

W trzeciej części książki, noszącej tytuł _Materiały uzupełniające_, zawarliśmy treści, których znajomość jest niezbędna w sztuce krytycznego myślenia. Trzy kolejne rozdziały dotyczą pojęć statystyki, wnioskowania statystycznego, a także podstaw logiki formalnej. Dwa pierwsze rozdziały tej części to znacznie rozbudowany rozdział 11 starych _Ćwiczeń_. Omawiamy w nich ważne pojęcia statystyki i rudymenty wnioskowania statystycznego. Trzeci rozdział _Materiałów uzupełniających_ to zasadniczo niezmieniony Dodatek z poprzednich _Ćwiczeń_, zawierający wprowadzenie do logiki formalnej.

Przygotowując _Rozszerzone ćwiczenia…_ postanowiliśmy wprowadzić jeszcze jedną ważną zmianę. W wielu fragmentach tekstu dodaliśmy przypisy odsyłające do literatury (wyszczególnionej w bibliografii), w której dane sprawy omawiane są szerzej lub nieco inaczej. Dzięki temu czytelnicy bardziej zainteresowani tematem będą mogli poszerzyć lub ugruntować swoją wiedzę. Sięganie do wymienianych w przypisach pozycji nie jest jednak konieczne dla zrozumienia materiału zawartego w książce.

Niestety, w pracy nad _Rozszerzonymi ćwiczeniami w badaniu argumentów_ zabrakło wśród autorów dr. Andrzeja S. Wójcika, z którym wspólnie tworzyliśmy pierwowzór tej książki. Jego odejście w 2006 roku, po przegranej walce ze śmiertelną chorobą, to dla nas niepowetowana strata.Rozdział 1.
Wypowiedź argumentacyjna. Argument

§ 1. Wypowiedź argumentacyjna

_WYPOWIEDŹ ARGUMENTACYJNA_ jest to wypowiedź, w której za pomocą jednych zdań (_PRZESŁANEK_) uzasadnia się jakieś inne, z założenia kontrowersyjne, zdanie (_KONKLUZJĘ_). Wyodrębniony z wypowiedzi argumentacyjnej układ zdań złożony z przesłanek i konkluzji nazywamy _ARGUMENTEM_ (_ARGUMENTEM ZAWARTYM W WYPOWIEDZI_).

PRZYKŁAD 1.1.1.¹

Oto przykłady wypowiedzi argumentacyjnych. Dla każdej z nich wypisane zostały przesłanki (P₁, P2, …, P_n_) i konkluzja (K) zawartego w niej argumentu.

(a) _Skoro zwierzęta potrafią instynktownie wynajdywać rośliny lecznicze i używać ich w czasie choroby, a ludzie wywodzą się od zwierząt, więc i oni muszą posiadać takie same, choć być może głęboko ukryte, zdolności._

(P₁) _Zwierzęta potrafią instynktownie odróżniać rośliny lecznicze i używać ich w czasie choroby._

(P₂) _Ludzie wywodzą się od zwierząt._

(K) _Ludzie posiadają zdolności, być może głęboko ukryte, wynajdywania roślin leczniczych._

(b) _Liczba 231093 jest podzielna przez 3, bo suma cyfr tej liczby jest podzielna przez 3_.

(P₁) _Suma cyfr liczby 231093 jest podzielna przez 3._

(K) _Liczba 231093 jest podzielna przez 3._

(c) _Nie istnieją nieomylni ludzie. Sędziowie, choćby najbardziej roztropni, skrupulatni i ostrożni, popełniają błędy i zawsze je będą popełniać. Jeśli więc prawo dopuści stosowanie kary śmierci, na pewno zdarzać się będą przypadki stracenia niewinnych ludzi._

(P₁) _Nie istnieją nieomylni ludzie._

(P₂) _Sędziowie, nawet najbardziej roztropni, skrupulatni i ostrożni, popełniają błędy i zawsze je będą popełniać._

(K) _Jeśli prawo dopuści stosowanie kary śmierci, zdarzać się będą przypadki stracenia niewinnych ludzi._

(d) _Iksiński musi być winny, skoro sąd apelacyjny w pełni uznał dowody prokuratora._

(P) _Sąd apelacyjny w pełni uznał dowody prokuratora._

(K) _Iksiński jest winny._

(e) _Polska ma być krajem demokratycznym, a w kraju demokratycznym rządzi większość. Zatem w Polsce powinni rządzić katolicy, skoro to oni stanowią większość._

(P₁) _Polska ma być krajem demokratycznym._

(P₂) _W kraju demokratycznym rządzi większość._

(P₃) _W Polsce większość stanowią katolicy._

(K) _W Polsce powinni rządzić katolicy._

§ 2. Rozpoznawanie wypowiedzi argumentacyjnych

Wypowiedzi argumentacyjne rozpoznaje się jako takie na podstawie rozmaitych okoliczności, wskazujących, że intencją autora wypowiedzi jest uzasadnienie jakiegoś kontrowersyjnego zdania. Na to, że wypowiedź zawiera argument, wskazywać mogą jej kształt, użycie specyficznych słów (por. niżej słowa-wskaźniki) oraz okoliczności, w jakich przedkładana jest wypowiedź. Wszystko to może dawać podstawy do uznania, że jakiś nieoczywisty pogląd jest wspierany innymi, bardziej oczywistymi poglądami, w wyniku czego powstaje argument.

W większości przypadków wypowiedź argumentacyjna zawiera tzw. słowa-wskaźniki, do których zaliczamy:

(A) _... więc ..._ ; _skoro ..., więc ..._ ; _... a zatem ..._ ; _... dlatego ..._; _... ergo ..._ ; _... skąd wynika, że ..._

(B) _... bo ..._ ; _... ponieważ ..._ ; _... albowiem ..._; _... skoro ..._ .

Słowa grupy (A) służą do oznaczenia, że najpierw przedstawiono przesłanki, a następnie konkluzję, przykładowo:

(i) _Skoro_ przesłanki, _więc_ konkluzja (por. przykład 1.1.1.(a)).

(ii) przesłanki, _a zatem_ konkluzja.

Słowa grupy (B) sygnalizują, że najpierw przedstawiono konkluzję, a następnie przesłanki, przykładowo:

(i) konkluzja, _bo_ przesłanki (por. przykład 1.1.1.(b)).

(ii) konkluzja, _skoro_ przesłanki (por. przykład 1.1.1.(d)).

Często słowa-wskaźniki są włączone w strukturę wypowiedzi w nieco bardziej złożony niż to wyżej pokazano, sposób, na przykład w myśl schematu:

Przesłanka 1, Przesłanka 2, Konkluzja _skoro_ Przesłanka 3 (por. przykład 1.1.1.(e)).

UWAGA 1: Podana wyżej lista słów-wskaźników nie jest kompletna. Wiele innych słów pełnić może tę samą funkcję (por. zadanie 1.2.2).

UWAGA 2: Niektóre wypowiedzi zawierają słowa-wskaźniki, nie będąc jednak wypowiedziami argumentacyjnymi. Są to wypowiedzi, w których używa się tych słów wyłącznie w celu wskazania lub podkreślenia bądź związku między dwoma myślami, bądź związku przyczynowego między zjawiskami. Dzieje się tak zwłaszcza w wypowiedziach wyjaśniających, gdy udziela się odpowiedzi na pytanie _dlaczego P?_ w sytuacji, gdy skądinąd wiadomo, że P nie podlega wątpieniu. Na przykład:

_Księżyc świeci, bo odbija światło słoneczne_ .

_Pocisk wylatuje z lufy, ponieważ działa na niego siła parcia gazów prochowych._ .

_Jan nie przestawił zegarka i dlatego ma już godzinę spóźnienia._ .

_Rano zgubiłem klucze do mieszkania, później pokłóciłem się z dozorcą, w czasie narady potłukłem akwarium w gabinecie dyrektora, więc teraz nie tryskam humorem._ .

UWAGA 3: Może zdarzyć się tak, że ta sama wypowiedź w jednej sytuacji będzie argumentacyjną, a w innej nie. Na przykład wypowiedź:

_Eryk bał się przyznać do winy i dlatego skłamał_

użyta w sytuacji, gdy wiadomo, że Eryk skłamał, nie jest wypowiedzią argumentacyjną, lecz wyjaśnieniem tego wiadomego faktu. Jeśli zaś nie jest jasne, czy Eryk kłamał, czy nie, i mówiącemu zależy na rozstrzygnięciu tego problemu, ta sama wypowiedź jest wypowiedzią argumentacyjną. Chcąc uniknąć nieporozumień, w poniższych zadaniach przyjmujemy, że pojawiające się w nich wypowiedzi występują w kontekście dla nich „naturalnym”, którego łatwo można się domyślić po prostu z ich treści. W przypadku, gdy można dopatrzyć się dwóch lub więcej takich kontekstów, należy rozpatrzyć osobno różne możliwości².

Wypowiedzi argumentacyjne nie muszą zawierać słów-wskaźników. Często samo zestawienie myśli i kontekst (na przykład dialogu), każą domyślać się intencji uzasadniania jakiegoś kontrowersyjnego zdania innymi zdaniami.

PRZYKŁAD 1.2.1.

W następujących wypowiedziach argumentacyjnych nie użyto słów-wskaźników:

(a) _Wegetarianizm wcale nie jest zdrowy – aż 40% wegetarian w wieku 50 lat choruje na różne przewlekłe choroby._

(b) _Te nowe szczepionki przeciw grypie są zupełnie nieskuteczne. Mój znajomy lekarz mówi, że tylko w ciągu ostatniego tygodnia miał kilkunastu pacjentów, którzy się szczepili, a teraz chorują na grypę._

(c) A: _Uważam, że adwokat, który dowodzi przed sądem niewinności oskarżonego, powinien sam być o tym przekonany._

B: _Naprawdę? A czy twoim zdaniem lekarz powinien przed rozpoczęciem leczenia chorego żądać od niego świadectwa moralności?_

ZADANIE 1.2.2.

Które z poniższych wyrażeń nadają się do użycia w charakterze słów-wskaźników?

(a) _a nawet_

(b) _a to oznacza, że_

(c) _aczkolwiek_

(d) _co potwierdza_

(e) _gdyż_

(f) _jeśli ..., to_

(g) _lecz_

(h) _pod warunkiem, że_

(i) _przecież_

(j) _przemawiają za tym następujące racje:_

(k) _przeto_

(l) _stanowi to niezbity dowód tego, że_

(m) _toteż_

(n) _wobec tego_

(o) _wynika to z tego, że_

(p) _z czego wniosek, że_

(r) _zaiste_

ZADANIE 1.2.3.

Wskaż przesłanki i konkluzje w wypowiedziach argumentacyjnych przedstawionych w przykładzie 1.2.1.

Uznanie danej wypowiedzi za argumentacyjną odbywa się na podstawie wiedzy dotyczącej następujących kwestii:

- które opinie budzą kontrowersje, bądź w danym kontekście traktowane są jako kontrowersyjne;
- jakie są intencje nadawcy: w jakiej sprawie się wypowiada, za jakim stanowiskiem, przeciw czemu;
- w jakiej sytuacji pada wypowiedź (np. kto mówi, w czyjej obecności, gdzie zamieszczony jest tekst, do kogo jest skierowany itp.);
- co zostało powiedziane wcześniej, np. w dialogu (por. przykład 1.2.1.(c)).

W określeniu, czy w danym przypadku mamy do czynienia z wypowiedzią argumentacyjną, czy też nie, pomóc może prosty test. Jeśli na poniższe dwa pytania można odpowiedzieć twierdząco, w badanej wypowiedzi najprawdopodobniej znajduje się argument.

1) Czy nadawca wypowiedzi próbuje przekonać odbiorcę do jakiegoś stwierdzenia, które – w jego mniemaniu – dla odbiorcy nie jest w danym momencie oczywiste?

2) Czy nadawca wspiera owo stwierdzenie za pomocą przynajmniej jednego innego zdania?

ZADANIE 1.2.4.

Które z poniższych wypowiedzi są wypowiedziami argumentacyjnymi?

(a) _Bogactwo nie jest dobrem, bo może zostać użyte do niegodziwych celów._

(b) _Nowe teorie przyjmują się, bo zwolennicy starych wymierają._ (Max Planck)

(c) _Żaden z dotychczas skonstruowanych wykrywaczy kłamstw nie zapewnia więcej niż 80% skuteczności. Większość psychologów wątpi, czy kiedykolwiek uda się stworzyć niezawodny test do wykrywania kłamstw._

(d) _Ponieważ Hitler zawarł układ o przyjaźni i współpracy z ZSRR, mógł skierować swoje główne siły na podbój Europy Zachodniej._

(e) _Walery Kłoskowski w zeszłym roku ukończył 107 lat. Zdradził nam sekret swojej długowieczności: nigdy nie palił, od trzydziestego roku życia nie je mięsa, codziennie wypija litr świeżego mleka._

(f) _Wykład odwołaliśmy, bo śnieżyca na obrzeżach Zakopanego sparaliżowała ruch drogowy. Samochód profesora Tarantogi został unieruchomiony na długie godziny. Ponieważ opóźnienie zwiększyło się do dwóch godzin, przesunęliśmy termin wykładu o tydzień._

(g) _Krzysztofie! Ponieważ już drugi raz zgubiłeś klucze, jesteś obowiązany zapłacić gospodarzowi za dorobienie nowych._

(h) _Urodził się na początku kwietnia, a więc pod znakiem Barana._

(i) _Eryk objął stanowisko kapitana, a więc „pierwszego po Bogu”._

(j) _Miasta powinny być budowane na wsi, bo tam jest czyste powietrze._

(k) _Rockendrolowcy to ludzie praktyczni – pracują, śpią, jedzą i wypoczywają w tych samych ubraniach._

(l) _Niespokojne jest życie tych, którzy zapominają o przeszłości, lekceważą teraźniejszość i lękają się przyszłości._

ZADANIE 1.2.5.

Które z poniższych wypowiedzi są wypowiedziami argumentacyjnymi?

(a) _Jeśli obecna susza przybierze rozmiary klęski, rząd będzie musiał się zastanowić nad zorganizowaniem pomocy dla rolnictwa._

(b) _Biologia stworzyła nas co prawda do monogamii, ale tylko okresowej. Hormonów starcza bowiem najwyżej na kilka lat. Tyle, ile potrzeba, by odstawione od piersi dziecko nauczyło się wystarczająco dobrze chodzić, żeby samo mogło pobiec za stadem. Wtedy przychodzi czas na poszukiwanie nowego partnera i rekombinację genów._

(c) A: _Jak sądzisz: warto się żenić?_

B: _Czy się ożenisz, czy nie – tak czy owak będziesz żałował._

(d) _Myślę, więc jestem._

(e) _Gdybyś sumiennie przestrzegał diety Kwaśniewskiego, musiałbyś stracić na wadze. Skoro więc nie schudłeś, widać nie przestrzegałeś zbyt rygorystycznie wskazań Kwaśniewskiego._

(f) _Okna były zamknięte przez całe lato, a powietrze ciepłe i wilgotne. Dlatego gdy Tadeusz powrócił, wyraźnie czuć było stęchlizną._

(g) _Doświadczenie wszystkich współczesnych państw republikańskich dowodzi, że kandydaci spoza układów międzypartyjnych są zazwyczaj dyskredytowani przed lub w toku kampanii wyborczej. Wyborca wybiera więc między już wybranymi, i nie wie tylko, że bez względu na to, na kogo odda głos, „jego” elekt będzie służył nie jemu, lecz tym, którzy wybrali naprawdę, i których wybór on tylko potwierdził._

(h) _Pornografia nie jest szkodliwa. Jeśli zaś uważasz, że ci szkodzi, po prostu nie kupuj wydawnictw pornograficznych._

(i) _Tłum daje się prowadzić nie argumentom, lecz wzorom. W każdym okresie historii nieliczna garść ludzi wyciska swe piętno na całej epoce, a podane przez nich wzory służą nieświadomej masie do naśladowania. Dzieje się to pod warunkiem, że nowo ukute wzory zbytnio nie zbaczają od powszechnie przyjętych, bo w przeciwnym razie byłyby trudne do naśladowania, a tym samym ich wpływ okazałby się znikomy. Na tej też podstawie ludzie, którzy zbytnio wyrosną nad swe otoczenie, pozostają niezrozumiani i zapomniani, albowiem przepaść dzieląca ich od otoczenia jest zbyt wielka. Dlatego kultura europejska, mimo olbrzymiej swej wyższości, ma bardzo mały wpływ na ludy Afryki i Azji, ponieważ różnice są za wielkie i zbyt zasadnicze._

(j)

_ Usłyszałem tu w Paryżu znowu argument, że niezależność prasy polskiej w Paryżu i ta jej względna, powiedziałbym względniutka swoboda wypowiadania swej myśli, szkodzi naszym interesom narodowym, bo jest perfidnie wykorzystywana przez propagandę niemiecką. Ten, kto mi to powiedział, zdaje się, że miał wrażenie, iż mówi coś nowego, podczas gdy powtarzał tylko tysiące razy wytaczany, tysiące razy odpierany, wyświechtany kawał Ozonu._ _Oczywiście, że propaganda wroga będzie wykorzystywać argumenty prasy niezależnej, krytyki, którą wypowiada prasa niezależna. Ależ cóż z tego! Czy jeśliby prasa niezależna przestała istnieć, to propaganda niemiecka umilknie, to p. Goebbels pozamyka swe biura?_