Sztuka zagrabiona. Madonna znika pod szklanką kawy. Tom 2 - ebook

Wstęp

Podczas niemieckiej okupacji z polskich zbiorów zrabowano dziesiątki tysięcy dzieł sztuki. W I tomie opisaliśmy wojenne i powojenne losy jedenastu. W tym tomie – również jedenastu. W sumie nie jest to nawet promil strat polskiej kultury z lat 1939-1945 i zarazem rejestru zdziczenia niemieckiego okupanta. A jednak jesteśmy przekonani, że opisane przez nas dramatyczne dzieje dzieł zapisanych w polskiej historii lub ciągle obecnych w naszym zbiorowym imaginarium dają dobre wyobrażenie o losach tysięcy obrazów, rzeźb, eksponatów sztuki użytkowej, o których wiemy niewiele więcej ponad to, że dziś ich zobaczyć nie możemy.

Oto portret, dzieło niderlandzkiego mistrza, jeszcze przed wybuchem I wojny światowej kupiony na aukcji w Berlinie przez żydowskiego marszanda z Warszawy, który pod koniec lat trzydziestych XX wieku stanie się jednym z najznamienitszych polskich antykwariuszy. Zamknięty w warszawskim getcie został tam zamordowany, obraz z miejsca zbrodni ukradł łotewski kolaborant z jednostki pomocniczej policji wspierającej hitlerowców w rozprawie z Żydami. Sześćdziesiąt cztery lata później obraz wypłynął na aukcji w Londynie.

Latem 1939 roku na zamku w Gołuchowie, jak w dziesiątkach polskich rezydencji, dworów, kościołów, trwała mrówcza, ukryta przed postronnymi praca setek ludzi: chowali w skrzyniach obrazy, rzeźby, stare manuskrypty, cenną porcelanę, kościelne świętości i utensylia. Potem skrzynie te wywożono w miejsca – zdawało się – bezpieczniejsze. Jeśli do dyspozycji były samochody – skarby ewakuowano samochodami. Gdy ich pod ręką nie było – dzieła sztuki spławiano barkami, wieziono wozami, bywało, ciągniętymi przez woły. W końcu zakopywano je, zamurowywano w skrytkach i w piwnicach albo – naiwnie, jak się miało okazać – oddawano jako depozyty do banków.

Okupanci rabowali dobra kultury z naszych zbiorów, czasem z zimną krwią niszczyli bezcenne skarby (szczytem barbarzyństwa było metodyczne spalenie najcenniejszych ksiąg z narodowych zbiorów i innych bibliotek przechowywanych w magazynie Biblioteki Krasińskich przy ulicy Okólnik w Warszawie).

Pod koniec wojny za Armią Czerwoną wkroczyły na polskie ziemie „trofiejne brygady”. W teorii miały szukać dzieł sztuki zrabowanych na ziemiach Związku Radzieckiego przez Niemców, w praktyce wywiozły na Wschód wszystko, co wartościowe i co dało się ruszyć z posad.

Polacy czynili wiele, by dzieła sztuki zachować i ocalić – z poświęceniem, ofiarnością, czasem z bezgranicznym bohaterstwem. Nasza opowieść o wojennych i powojennych losach wyjątkowych – choćby dlatego, że naznaczonych przez historię – dzieł jest tak naprawdę w równym stopniu opowieścią o ludziach, których sztuka usidliła. O rabusiach arcydzieł opętanych żądzą grabieży i niszczenia oraz o ich ofiarnych ratownikach, o kłamcach i obsesyjnych tropicielach prawdy. Ta książka opowiada o tym, że sztuka potrafi wydobywać z ludzi to, co najlepsze. A czasem – to, co najgorsze.

Podziękowania

Autorzy składają podziękowania za życzliwe służenie radą i wiedzą oraz pomoc w kwerendach:

Leszkowi Adamczewskiemu, dr. Arturowi Badachowi, dr. Pawłowi Baranowskiemu, Agnieszce Baszko, ks. Antoniemu Bączkowskiemu, Sławomirowi Bołdokowi, Annie Buchmann, Tadeuszowi Bystrzakowi, Stanisławowi Czartoryskiemu, Izabelli Danis, dr. Piotrowi Długołęckiemu, dr. Tomaszowi Dziubeckiemu, Markowi Edelmanowi, Marcie Góralskiej, Tadeuszowi Grabskiemu, Małgorzacie M. Grąbczewskiej, Marii Grodzie-Kowalskiej, Agnieszce Grunwald-Petrović, prof. Bogdanowi Grzelońskiemu, ks. prof. Michałowi Marianowi Grzybowskiemu, Johnny’emu van Haeftenowi, Michałowi Haykowskiemu, Renacie Higersberger, prof. Helenie Hryszko, Danucie Jackiewicz-Król, Janowi Jagielskiemu, prof. Monice Jakubek-Raczkowskiej, dr. Łukaszowi Jastrząbowi, Jarosławowi Kałużyńskiemu, Joannie Klepackiej, Marcie Kłak-Ambrożkiewicz, Lechowi Kokocińskiemu, Ernestowi Kowalczykowi, prof. Wojciechowi Kowalskiemu, dr Aleksandrze Krypczyk-De Barra, prof. Eugeniuszowi Cezaremu Królowi, Zofii Kurzawie, prof. Adamowi S. Labudzie, Sonji Lessacher, dr Ewie Leszczyńskiej, Justynie Lewańskiej, Beacie Łabno, dr Agnieszce Łuczak, Tomaszowi Łuczakowi, ks. Dariuszowi Majewskiemu, Hermannowi Mayrhoferowi, prof. Michałowi Mencfelowi, Olgierdowi Meysztowiczowi, Piotrowi Michałowskiemu, Wacławie Milewskiej, ks. Andrzejowi Milewskiemu, prof. Wojciechowi Morawskiemu, Marii Nakoniecznej, dr Katarzynie Naliwajek-Mazurek, Joannie Nowak, Monice Ochnio, Andrzejowi Osiakowi, Harriet Pahl, ks. prof. Józefowi Paterowi, Annie Perl, Mariuszowi Pilusowi, Elżbiecie Piskorz-Branekovej, Małgorzacie Plater-Zyberk, Adrianie Podmostko-Kłos, Wojciechowi Ponikiewskiemu, Mikołajowi Potockiemu, dr. Eugeniuszowi Pryczkowskiemu, Maciejowi M. Putowskiemu, Katarzynie Raczyńskiej, prof. Bożenie Raszei-Wanic, Annie Rubinowicz, dr. Bogumiłowi Rudawskiemu, Tamarze Rychter, prof. Andrzejowi Ryszkiewiczowi, dr Annie Salinie, prof. Grażynie Schulze-Głazik, Ewie Sekule-Tauer, Małgorzacie Skrodzki, Markowi Skulimowskiemu, Michałowi Spandowskiemu, Danieli Stankiewicz, Łucji Stasik, prof. Andrzejowi Strzałeckiemu, prof. Iwonie Szmelter, Władysławowi Torlińskiemu, Paulinie Vogt-Wawrzyniak, dr. Bogusławowi Winidowi, dr Milenie Woźniak-Koch, dr. Tadeuszowi Zadrożnemu, Adamowi S. Zamoyskiemu, prof. Antoniemu Ziembie, dr Ulrike Zimmerl, ks. prof. Tadeuszowi Żebrowskiemu.Przypisy

Katalog aukcyjny, Polski Dom Aukcyjny „Sztuka”. 29. Aukcja Dzieł Sztuki. Nr 015. Cena wywoławcza wynosiła 600 000 złotych.

Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945, opr. A. Tyczyńska, K. Znojewska, Poznań 1998, s. 91, poz. 109, il. Katalog ten powstał m.in. na podstawie (zweryfikowanego) katalogu strat wojennych wydanego w 1951 r. (Katalog obrazów wywiezionych z Polski przez okupantów hitlerowskich w latach 1939-1945, red. W. Tomkiewicz, Warszawa 1951).

M. Czapska-Michalik, Włodzimierz Tetmajer , Warszawa 2007, s. 52-59.

A. Ciechanowiecki, Z listów Włodzimierza Tetmajera do Konstantego M. Górskiego, „Sztuka i Krytyka. Materiały do studiów i dyskusji z zakresu teorii i historii sztuki, krytyki artystycznej oraz badań nad sztuką”, R. 3: 1957, nr 3-4, s. 263-277, 333-334.

Obraz znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Zakupiony został w Salonie Sztuki i Antykwarni Abego Gutnajera w Warszawie. Katalog. Malarstwo, Aleksander Gierymski 1850-1901, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2014, s. 242-243.

Obraz Święto trąbek wystawiony został w Krakowie w roku 1888. J. Bogucki, Gierymscy, Warszawa 1959, s. 316.

Aleksander Gierymski, opr. J. Starzyński, Warszawa 1967, s. 31.

A. Ryszkiewicz, Galeria obrazów Ignacego Korwin-Milewskiego, Kolekcjonerzy i miłośnicy, Warszawa 1981, s. 198-200.

Podstawą do otrzymania tytułu był związek Milewskich z majątkiem Gieranony (należącym ongiś do Gasztołdów), który wniosła do rodziny dopiero matka Ignacego. Gieranony były ponoć hrabstwem papieskim; na zamku Gieranony przez kilka lat mieszkała wdowa po Stanisławie Gasztołdzie Barbara Radziwiłłówna, zanim poślubiła króla Zygmunta Augusta. Tytuł hrabiowski na Ignacym i jego bracie Hipolicie (który de facto go nie używał) wygasł. Obaj zmarli bezdzietnie. Tamże, s. 200. R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczpospolitej. Województwo wileńskie, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993, s. 95.

Taką teorię estetyczną opublikował Korwin-Milewski we wstępie do katalogu wystawy swych zbiorów: Katalog der Ausstellung im Künstlerhause. Gräflich I. Milewski’sche Sammlung, Wiedeń 1895.

Obraz ten, zakupiony przez Muzeum Narodowe w Warszawie od Szymona Meysztowicza w 1929 r., zaginął w czasie II wojny światowej; do tej pory nie został odnaleziony. Patrz: Straty wojenne. Malarstwo polskie. Obrazy olejne, pastele, akwarele utracone w latach 1939-1945 w granicach Polski po 1945, dz. cyt., s. 90, poz. 107, il.

Obecnie autoportret, podobnie jak pozostałe autoportrety malarzy ocalałe po II wojnie światowej, znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.

J. Czapski, Józef Pankiewicz, Warszawa 1936, s. 54.

S. Witkiewicz, Aleksander Gierymski, Warszawa 1950, s. 144. W liście do Antoniego Sygietyńskiego Gierymski napisał: „Mil regularnie dotąd przesyła pieniądze i zdaje się, że nie będzie źle”. W kolejnym dodawał: „Gdyby nie Milewski, który wziął 4 małe obrazki i obstalował jeden większy, nie miałbym z czego żyć”; Maksymilian i Aleksander Gierymscy. Listy i notatki. Zebrał, ułożył i wstępem opatrzył J. Starzyński. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973, s. 291 i 302.

Tamże, s. 309. List do Stanisława Witkiewicza pisany z Monachium w 1890 r.

Obraz znany pod tytułem Człowiek w alei jest własnością prywatną. Katalog. Malarstwo, Aleksander Gierymski 1850-1901, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2014, s. 250.

A. Ryszkiewicz, Galeria obrazów..., dz. cyt., s. 201.

S. Burhardt, Hipolit Milewski, Polski słownik biograficzny, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 206-208.

Jak pisał o nim brat Hipolit Milewski: „Był wśród mego pokolenia i stanu towarzyskiego tak w dobrym, jak i ujemnym znaczeniu, co się nazywa »numerem«”. H. Korwin-Milewski, 70 lat wspomnień (1855-1925), Poznań 1930, s. 328.

„Kraj” 1894, nr 35, s. 22.

„Kraj” 1896, nr 3, s. 24.

Na temat dawnego wyposażenia rodzinnego dworu w Gieranonach, wzniesionego przez Oskara Korwin-Milewskiego, ojca Ignacego, wiadomo niewiele poza tym, że w jadalni wisiał portret matki Ignacego – Weroniki. Hrabia Ignacy swą kolekcję przywiózł do Gieranon w 1897 roku, natomiast w okresie międzywojennym we dworze wisiały trzy jego portrety: jeden pełnopostaciowy pędzla Czachórskiego, w stroju kawalera maltańskiego (zaginiony), drugi, namalowany zapewne przez Wodzinowskiego, i trzeci, z lat młodzieńczych Ignacego (ubranego w stylu bohaterów Musseta). R. Aftanazy, Dzieje rezydencji..., dz. cyt., s. 97.

A. Ryszkiewicz, Galeria obrazów..., dz. cyt., s. 202. Rovigno to dziś chorwacki Rovinj.

Centralny budynek miał pełnić funkcje mieszkalne i – jak przekazała Monice Kuhnke badaczka życia i działalności kolekcjonerskiej Milewskiego Renata Higersberger (kustosz w Muzeum Narodowym w Warszawie) – funkcje reprezentacyjno-rozrywkowe. Jej zdaniem kolekcję, w tym obraz Chłopiec niosący snop, Milewski zamierzał umieścić w drugim budynku, stawianym od podstaw przez Talowskiego, z kilkoma salami wystawowymi (w amfiladzie) i tzw. pokojem kustosza, z balkonem, z którego rozciągał się widok na port Rovigno. Budynki gotowe były w 1900 roku, ale ich wyposażanie i wykańczanie ciągnęło się przez kolejne lata. Milewski zamieszkał na wyspie dopiero w 1905 roku. R. Higersberger, Ignacy Karol hrabia Korwin-Milewski. Postać niezwykła, Ignacy Karol hrabia Korwin Milewski. W 170. rocznicę urodzin i 90. rocznicę śmierci Ignacego Korwin-Milewskiego – Święta Katarzyna, Zagrzeb/Warszawa 2016.

Tamże, s. 30.

Więcej na temat daty i przyczyny śmierci Aleksandra Gierymskiego oraz spadku po nim patrz: E. Micke-Broniarek, Aleksander Gierymski. Kalendarium życia, Aleksander Gierymski 1850-1901, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2014, s. 92-93.

Cecylia była żoną Karola Włodzimirskiego, którego ojciec, Maurycy Baruch, był właścicielem pierwszego w Krakowie młyna parowego. Słynąca z urody Cecylia, z d. Płachecka, córka nauczyciela muzyki, wcześniej pozowała dwukrotnie Leonowi Wyczółkowskiemu. Jak powiedziała Monice Kuhnke p. Ewa Sekuła-Tauer z Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Wyczółkowski zamierzał poślubić pannę Płachecką, ale temu mariażowi sprzeciwiła się rodzina malarza. Leon Wyczółkowski 1812-1936. W 150. rocznicę urodzin artysty, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2003, poz. 54. Rozmowa z p. Ewą Sekułą-Tauer w maju 2018 roku.

W. Prokesch, Wincenty Wodzinowski. Współczesne malarstwo polskie, z. III, Kraków 1911, s. 14. Oba obrazy pozostały w rękach spadkobierców Milewskiego. II wojnę światową przetrwał tylko jeden z nich i ponoć w 1945 roku sprzedany został na terenie Wielkopolski. A. Ryszkiewicz, Galeria obrazów..., dz. cyt., s. 214.

A. Ryszkiewicz, Galeria obrazów..., dz. cyt., s. 213. Korwin-Milewski zakupił od Wodzinowskiego niemal cały cykl wielopostaciowych obrazów o tematyce ludowej. W. Prokesch, Wincenty Wodzinowski..., dz. cyt., s. 13.

Eine Antwort des Grafen I. Milewski dem krakauer Einwohner Karol Włodimirski als Zuhälter seiner eigenen Frau erteilt, Paryż 1905, s. 5 i kolejne.

J. Borodzicz, Pod wozem i na wozie. Pamiętniki, Kraków 1911, s. 82-101.

Tamże, s. 82-101.

I. Korwin-Milewski, Wiązanka odpowiedzi Szlachcica tudzież słowo o tem, do czego ma służyć Szlachta Litewska, Warszawa , s. 55.

A. Ryszkiewicz, Galeria obrazów..., dz. cyt., s. 204.

R. Higersberger, Ignacy Karol..., dz. cyt., s. 29.

Milewski wielokrotnie zmieniał obywatelstwo: z rosyjskiego na austriackie, następnie znów na rosyjskie, a w końcu na włoskie. A. Ryszkiewicz, Ignacy Korwin Milewski, Polski słownik biograficzny, tom XXI, Wrocław 1976, s. 209.

Doktor A.-Z. , Ein Separatfrieden mit Russland?, Zürich 1916.

Roman Aftanazy podaje inną niż prof. Andrzej Ryszkiewicz wersję wydarzeń: „Po pierwszej wojnie światowej sprzedał zdewastowane Gieranony Szymonowi Meysztowiczowi, sen. z Meyszt, urodzonemu z Marii z Korwin-Milewskich (...)”. Dwór już w czasie pierwszej wojny miał zostać ograbiony i zdewastowany. Informacje te Aftanazy uzyskał zapewne od Jana Meysztowicza. R. Aftanazy, Dzieje rezydencji..., dz. cyt., tom IV, s. 95, 97, 98.

Rozmowa W. Kalickiego z prof. A. Ryszkiewiczem w październiku 2004 r.

Grób przykryty został płytą z czerwonego granitu służącą Milewskiemu jako stół, przy którym kolekcjoner miał spędzać najwięcej czasu. R. Higersberger, Ignacy Karol..., dz. cyt., s. 20.

S. Krzywoszewski, Wielka kolekcja polska w niebezpieczeństwie, „Świat” 1923, nr 18, s. 7-10.

S. Bołdok, Antykwariaty artystyczne, salony i domy aukcyjne. Historia warszawskiego rynku sztuki w latach 1800-1960, Warszawa 2004, s. 223-224.

„Czasopismo Adwokatów Polskich. Organ Związku Adwokatów Polskich”, nr 5 i 6, maj-czerwiec 1928, R. XII, Spis członków Związku Adwokatów Polskich, s. 4, poz. 155.

„Sztuki Piękne”, R. 10 (1934), nr 10, s. 199.

F. Klein, Kolekcja Ignacego Korwin-Milewskiego, „Sztuki Piękne”, R. IV (1927/1928), nr 10-12, s. 433.

Katalog Działu Sztuki. Powszechna Wystawa Krajowa, Poznań 1929, s. 5-8.

D. Czech, Kalendarium wydarzeń w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 1992.

S. Bołdok, Antykwariaty artystyczne..., dz. cyt., s. 223.

F. Klein, Kolekcja Ignacego..., dz. cyt., s. 431.

Katalog dzieł malarstwa polskiego, Salon Sztuki i Antykwarnia Abego Gutnajera, Warszawa 1930, nlb 6, nr kat. 40.

Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie, sygn. 485 , karta 2.

J. Starzyński, Aleksander Gierymski 1851-1901 , Warszawa 1938, s. 32, nr kat. 74.

Rozmowa W. Kalickiego z p. Janem Jagielskim we wrześniu 2004 r.

Słownik historyczny bankowości polskiej do 1939 roku, opr. W. Morawski, Warszawa 1998, s. 89, 99-100.

Rozmowa W. Kalickiego z prof. Wojciechem Morawskim w maju 2004 r.

„Roczniki Polskiego Przemysłu i Handlu”; połączone wydawnictwa: „Rocznik Informacyjny o Spółkach Akcyjnych w Polsce” i „Polski Przemysł i Handel (Rynek Polski)”, R. 3, Warszawa 1932, poz. 488, poz. 548, poz. 583; R. 4, Warszawa 1934, poz. 531; R. 6, Warszawa 1938, poz. 552, poz. 8048.

Archiwum Österreichische Credit-Anstalt, zespół Wiener Bankverein, sygn. 81, s. 1-5 . Korespondencja i kopie dokumentów w zbiorach M. Kuhnke.

Rozmowa W. Kalickiego z prof. Zbigniewem Landauem w czerwcu 2004 r.

Archiwum Narodowe w Krakowie, zespół Starostwo Grodzkie Kraków, sygn. 29/218/414, Askenase Henryk, s. 436. „Asenterowany” oznacza „skierowany do wojska”.

Archiwum Narodowe w Krakowie, zespół Starostwo Grodzkie Kraków, sygn. 29/218/414, Askenase Henryk, s. 433.

Archiwum Narodowe w Krakowie, zespół Starostwo Grodzkie Kraków, sygn. 29/218/414, Askenase Henryk, s. 423.