Szukając Inki Życie i śmierć Danki Siedzikówny - ebook

Trzecia RP spóźniła się o kilka lat. Oficerki „Inki”, które odstawiła do szafy, gdy wyruszała z ostatnim rozkazem, i które całkiem niedawno jeszcze tam stały – gdzieś się zapodziały. Mundur krótko wisiał w szafie. W 1947 roku zima była mroźna, Irka, starsza siostra Jurka, zaczęła go wkładać pod płaszcz. Leżał na niej jak ulał. Jurek chciał nawet poskarżyć matce, że nie wypada, że przecież „Inka” zginęła…, ale w końcu nic nie powiedział. Jak powtarzali dorośli: trzeba żyć dalej. Później ten mundur chyba zjadły mole. Jurkowi było smutno, bardzo „Inkę” lubił. W 1946 roku, wówczas dziesięcioletni, patrzył przez okno za odchodzącą Danusią: szła zamyślona, taka spięta, jakby wiedziała, co ją czeka. Nie wróciła. Potem zniknęli i inni. Został tylko pistolet „Czajki” i klamra od pasa „Mercedesa”.

Irka kilka lat później wyszła za mąż. Nie powiedziała mężowi ani o „Ince”, ani o innych ludziach „Łupaszki”, którzy przychodzili do domu Łytkowskich. Szwagier zmarł na początku lat dziewięćdziesiątych. Nigdy się nie dowiedział.

Przez prawie pół wieku o sanitariuszce V Brygady pamiętało tylko kilka najbliższych osób. Siostra, która nie znała okoliczności jej śmierci, nieliczni koledzy z oddziału, którzy przeżyli – ale oni nie wiedzieli, jak się naprawdę nazywała – i stary ksiądz, który bał się komukolwiek powiedzieć o jej ostatnich chwilach.

– Dowiedziałam się, gdy miałam dwadzieścia trzy lata – mówi siostrzenica „Inki”, też Danusia. – Mama powiedziała mi tyle, co sama wiedziała. Ale i tak do końca PRL to była wielka tajemnica.

Na początku lat dziewięćdziesiątych w końcu obie zobaczyły dokumenty. Teczka „Inki” okazał się cienka – raptem kilkadziesiąt stron. Jej zeznanie, protokół konfrontacji. Większość dokumentów to akta dotyczące akcji oddziału „Łupaszki”. Była wśród nich „sanitara” – donosili świadkowie – około metra sześćdziesięciu, ubrana w spódniczkę i bluzę od munduru, z blizną na twarzy. Z opaską Czerwonego Krzyża. Po kolejnych przesłuchaniach świadkowie konkretyzują: tak, to ona strzelała. W wyroku sędzia kilkukrotnie podkreśla, że nie miała nawet osiemnastu lat. Jeszcze protokół wykonania kary śmierci. Koniec.

Starsza siostra złożyła wniosek do sądu o rehabilitację „Inki”. Sprawy potoczyły się szybko. Przyszło pismo, bardzo lakoniczne: uniewinniają Danutę Siedzikównę, gdyż działała w obronie niepodległego bytu państwa polskiego. Danusia młodsza patrzyła z niedowierzaniem – nie o to jej chodziło, przecież czekały, by ktoś w końcu powiedział, że ona nie zrobiła nic złego. Nikogo nie zabiła.

Jakoś niedługo po tym pani Stasia z Narewki pociągnęła za łokieć miejscowego nauczyciela:

– W tym domu – powiedziała – mieszkała dziewczyna zamordowana przez UB, musi pan o tym dzieciom opowiadać.

W Gdańsku historycy z IPN zaczęli szukać śladów tajemniczej sanitariuszki od „Łupaszki”. Ksiądz Marian Prusak z gdańskiej parafii odetchnął – w końcu mógł komuś opowiedzieć, co się zdarzyło w sierpniową noc 1946 roku.

Nikt z nich jednak nie przypuszczał, że dziewczyna z Narewki po tylu latach stanie się bohaterką całego pokolenia. „Nasza »Inka«”– mówią o niej nastolatkowie. Wygrywa w plebiscytach na patrona szkoły i bohatera harcerskich drużyn. Na rajdach poświęconych Żołnierzom Wyklętym wszystkie patrole chcą nosić jej imię. Kibice na piłkarskich trybunach układają jej twarz. „Zachowała się, jak trzeba” – powtarzają.I

Był ktoś, kto sobie Dankę i rodzinę Siedzików wymarzył. Może nie konkretnie ich, niekoniecznie „Inkę” z jej tragicznym życiorysem, ale tę leśniczówkę w Olchówce pod Narewką na pewno. Drewnianą, zarośniętą dzikim winem, otuloną lasem. Leśniczego-gospodarza jak z kart powieści Orzeszkowej i jego rodzinę, która miała być przykładem dla miejscowych. Żonę, leśniczynę, która z wiejskimi kobietami podzieli się nowinkami wyczytanymi w kobiecej prasie, doradzi, jak weki robić, dzieci chować i nowe odmiany kur nasadzać. Dzieciaki, które zaangażują się w harcerstwo, a z czasem podejmą misję rodziców.

Adama Loreta, bo o nim mowa, twórcę Polskich Lasów Państwowych w międzywojniu, znają dziś tylko ludzie z jego branży. Wierzył w pozytywistyczny patriotyzm, „bratnie zespolenie się z przyrodą ojczystej ziemi, przystosowanie do niej fizjologicznego ustroju i ukochanie ją mocą wdzięczności i wspomnienia”¹. Zorganizował nie tylko narodowe rezerwaty, w tym ten białowieski, położony nieopodal Narewki, lecz także nowoczesne struktury służby leśnej. Początkowo myślano o tym, by gros odpowiedzialności złożyć na gajowych wywodzących się z miejscowej ludności. Jednak Loret obawiał się, że ci będą przymykać oko na leśny rabunek, kłusownictwo czy wyrąb drzewa. Szalę przeważyły te patriotyczne „wartości dodane”, jakie odrodzonej Polsce mógł zaoferować leśniczy. Dlatego na całych Kresach, które zaczynały się kilkadziesiąt kilometrów od Warszawy, a kończyły hen za Łuckiem, Nowogródkiem i Tarnopolem, leśniczówki budowano okazale, by pomieściły liczną rodzinę. Obok miejsce na miodne ule i zabudowania gospodarcze, gdyż leśnik otrzymywał deputat w ziemi, którą miał uprawiać. To też było zamierzone i przemyślane. Jak tłumaczono na łamach branżowego pisma, te gospodarskie aktywności miały uświadomić, że „każdy ptak, jak i zwierzę posiada tak samo zalety, jak i wady w życiu przyrody niemal w równym stopniu”². Tak więc i leśniczy miał sam doświadczyć, jak to jest, gdy dzik pole niszczy, wilk zwierzynę porywa, a lis zakrada się do kurnika. Ziemia miała go zjednoczyć z miejscową ludnością i uczyć w praktyce zrównoważonej gospodarki. Na wypadek, gdyby przyszło bronić niedawno wytyczonych granic, wszystkich leśników obowiązywały też intensywne szkolenia wojskowe.

Wacław Siedzik, rocznik 1894, z punktu widzenia Loreta był idealnym kandydatem na leśniczego. Studiował na Politechnice Petersburskiej, gdzie zaangażował się w działalność niepodległościową. Miał dziewiętnaście lat, gdy młodych spiskowców namierzyła carska ochrana i wywieziono go na Syberię. Tam zmężniał i się zahartował. Nauczył się lasu. Jak wspomina jego szwagier Bruno Tymiński, z zamiłowaniem polował i doskonale strzelał. Choć był więźniem caratu, po wybuchu bolszewickiej rewolucji nie mógł wrócić do kraju. Udało mu się najprawdopodobniej na początku lat dwudziestych³ – dzięki dokumentom zmarłego towarzysza niewoli. Wacław zjechał do rodzinnej Dąbrowy Białostockiej (niegdyś Grodnieńskiej), a konkretnie do położonego nieopodal majątku Kamienna. Jego ojciec Paweł Siedzik na studiach muzycznych w Wilnie poznał przyszłą żonę Anielę Kiejno, z pochodzenia wilniankę. Przywiózł ją w rodzinne strony. Początkowo pracował jako organista, a potem kupił mały mająteczek, dzięki któremu chciał wyżywić i wykształcić liczną gromadkę dzieci.

Gdy porównać rodzinne zdjęcia, tanią, nieco rozmazaną fotografię Siedzików, wykonaną zapewne przez wędrownego fotografa, i piękne zdjęcia z młodości przyszłej żony Wacława Eugenii Tymińskiej, robione w eleganckich atelier europejskich miast, przychodzi do głowy niemodne słowo: mezalians.

Piotr Szubarczyk, historyk z IPN, mówi, że dla niego to największa tajemnica tej rodziny: jakim cudem Wacław Siedzik zdobył serce Eugenii, młodziutkiej panienki z dobrego domu? Tymińscy to była herbowa szlachta, obyta w świecie. Ojciec Eugenii był człowiekiem zaradnym, architektem, a Harasimowicze, jego pięknie utrzymany majątek, liczyły sto czterdzieści siedem hektarów. Siedzikowie to rodzina włościańska. Do stanu szlacheckiego nie należeli. Z zachowanych dokumentów wynika, że niegdyś w sąsiednich dobrach odrabiali pańszczyznę. W okolicy cieszyli się poważaniem, dzieci kształcili, ale do lepszego towarzystwa nie aspirowali. Co innego Mackiewiczowie, z którymi rodzina Wacława była spokrewniona – ale ich majątki zajęto carskim ukazem po powstaniu styczniowym.

Eugenia była o jedenaście lat młodsza od męża, znała języki, z rodzicami zjeździła kawał świata. Helena Tymińska, jej matka, ukończyła Jekateriński Instytut Szlachetnych Dziewic, najlepszą żeńską szkołę w carskiej Rosji. Ponoć przedstawiono ją u dworu. Spokrewniona była z Piotrem Orzeszką, zesłanym na Syberię za ukrywanie Romualda Traugutta, dyktatora powstania styczniowego. Utrzymywała kontakt z jego żoną, pisarką i niedoszłą noblistką Elizą Orzeszkową aż do jej śmierci w 1910 roku. To była elita.

– Podobno babcia Eugenia i dziadek Wacław to była wielka miłość – uśmiecha się Danuta Ciesielska, ich wnuczka. – Poznali się w Kalnie, majątku Misiewiczów niedaleko Dąbrowy. I już nie mogli bez siebie żyć.

Może zadziałał romantyczny czar zesłańca, bo na to wrażliwe były serca panien z patriotycznych domów. W każdym razie po krótkich zalotach i hucznym weselu Wacław Siedzik zabrał młodą żonę w okolice Narewki, gdzie czekała na niego posada leśniczego w powstałym właśnie przedsiębiorstwie Polskie Lasy Państwowe.

***

3 września 1928 roku wypadał w poniedziałek. Alexander Fleming wrócił do swojej pracowni po wakacjach i zauważył, że pleśń z nieumytych talerzy zniszczyła jego hodowlę gronkowców. Polska szykowała się do uroczystych obchodów dziesiątej rocznicy niepodległości – kończono remont w gmachu Sejmu. „Express Wieczorny Ilustrowany” donosił o nieudanej demonstracji komunistów w Wilnie i gigantycznej powodzi w Korei. Sto siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych skradli złodzieje ze składu jubilerskiego przy Piotrkowskiej w Łodzi, a aktorka Marceline Day bawiła na morskim wybrzeżu.

3 września 1928 roku we wsi Guszczewina, zwanej z białoruska Huszczewiną, przyszła na świat Danusia Siedzikówna. Poród był ciężki. Kilka godzin później ktoś zauważył, że buzia dziecka jest lekko niesymetryczna – prawdopodobnie niewprawna położna uszkodziła nerw twarzowy. Trzynaście dni później ochrzczono nowo narodzoną, a przy okazji jej o rok starszą siostrę Wiesię w narewkowskim kościele. W księdze parafialnej zachował się stosowny zapis: „Ksiądz Tomasz Kaliński, proboszcz narewkowski, ochrzcił niemowlę płci żeńskiej, narodzone z małżonków ślubnych Wacława Piotra Siedzika i Eugenji z Tymińskich imionami Danuta Helena. Do chrztu trzymali: Helena Tymińska i Stefan Obuchowicz”.

Babcię Helenę już znamy, ale warto zwrócić uwagę na osobę ojca chrzestnego. Był leśnikiem z powodu kontuzji ręki pracującym w nadleśnictwie na stanowisku urzędniczym. I kiedyś jeszcze w historii Danki odegra bardzo ważną rolę.

***

Wieś Guszczewina ciągnie się wzdłuż drogi. Drewniane chaty, ukwiecone ogródki. Domy zadbane i nie bardzo stare. Wieś spaliła się w czasie wojny. Został tylko prawosławny drewniany krzyż – dolna poprzeczka jednym końcem uniesiona jest w niebo, gdzie trafił Dobry Łotr, a drugim w dół, gdzie w piekle smaży się Łotr Zły. Szosa tuż za krzyżem skręca pod ostrym kątem.

Drzwi w Guszczewinie otwierają się chętnie. Szto wam trieba, czego potrzeba? Są kwatery w agroturystyce, tanio. Blisko Narewka i narwiański zalew. Lasy piękne. Miód. I jajka, bo kury się niosą. „Inka”? Siedzikówna? A wy szto, nie znaju.

Na turystycznej stronie o Guszczewinie jest informacja o tym, że urodził się tu Szymon Romańczuk – późniejszy Jego Ekscelencja Najprzewielebniejszy Szymon, Arcybiskup Łódzki i Poznański, do dziś urzędujący metropolita prawosławny. Jest też legenda o dzielnych bojcach. Grysza, Sieroża, Żenik, Sasza i Gieorgij uratowali bogatego wielmożę przed atakiem niedźwiedzia. W zamian ten podarował im cegły na budowę osady i rozsławił ją w okolicy. Dopiero wtedy na tych terenach, zwabieni ich bogactwem, zaczęli osiedlać się Polacy.

O tym, że urodziła się tu „Inka”, ani słowa.

W końcu jednak zwycięża nuda ciepłego popołudnia.

Ponoć chałupka stała między numerem dwadzieścia trzy a pięć, tam, w głębi. Siedzikowie wynajmowali ją czy też Lasy Państwowe dzierżawiły ją dla nich do czasu, aż skończy się budowa leśniczówki.

– Tam się doczka rodziła – tłumaczy starsza kobieta. – Po domku śladu już nie ma, wszystko spłonęło. A ta „Inka”, skoro już mówimy, to dziewoczka, co z banditami hadziła. – Staruszka znacząco zawiesza głos, by dać czas na zrozumienie, na czym to chodzenie polegało. – Nie to, co ojciec, bo on był porządny człowiek.

Świerszcze cykają w ciszy. Pojawia się i sąsiadka, pani Wiera, która tłumaczy, że „Inka” była pielęgniarką, która w szpitalu naszych dobijała. Nie ma sąsiada. Gdyby był, on by dopiero powiedział…

Profesor Piotr Niwiński z Uniwersytetu Gdańskiego ma całą kolekcję takich opowieści. Na przykład świadectwo pewnego mężczyzny, którego ojca miał zastrzelić sam „Łupaszka” na oczach dzieci. I nie przeszkadzało mu, że urodził się w latach pięćdziesiątych, gdy „Łupaszka” już dawno nie żył. I że wedle aktu zgonu ten ojciec zmarł w latach siedemdziesiątych w szpitalnym łóżku.

– Witaj na Podlasiu – mówi Kasia Bonda, dziennikarka z Warszawy urodzona w pobliskiej Hajnówce. Jej białoruska babcia zginęła w pacyfikacji prawosławnej wsi przeprowadzonej przez polskich partyzantów. – Tu każdy się rodzi ze swoim kawałkiem prawdy – tłumaczy.

Kasia jest także autorką kryminałów. W najnowszym mordują ludzie „Łupaszki”. A Bogusław Łabędzki, nauczyciel z Narewki, jest pierwowzorem czarnego charakteru, zacietrzewionego prawicowca. Na oko jednak nie wygląda groźnie. Zwłaszcza oblepiony przez szkolne dzieciaki. Założył stowarzyszenie historyczne imienia „Inki” i potrafi z zaangażowaniem bronić jej pamięci.

– Odpowiedź brzmi: nie – mówi, choć wcale nie pytam. – Nie, żebym chciał „Inkę” ludziom tutaj wcisnąć siłą. Ja chcę, żeby oni sami zrozumieli, kim była.

***

Bruno Tymiński jest czasami przedstawiany jako cioteczny brat „Inki”. Ale w rzeczywistości był jej wujem, synem babci Heleny i dziadka Jana. Urodził się jako najmłodszy, czwarty z rodzeństwa, gdy Eugenia była już dorosła. Od Danki był starszy o cztery, od Wiesi o trzy lata. Teraz skończył już lat dziewięćdziesiąt.

Wspomina, że jego szwagier Wacław czasami zaglądał na polowanie. Niestety, z Danką nie widywali się tak często. Rodziny dzieliło sto kilometrów, co w czasach bryczek i ciuchci było dużą odległością. Ale ze wspólnych wakacji Bruno pamięta, że Danki wszędzie było pełno.

– Łaziła po drzewach lepiej od nas, chłopaków – wspomina. – Była zawsze roześmiana, skora do zabawy. Najbardziej lubiła zabawy w chowanego. A na wsi dobrych kryjówek nie brakowało.

Tak naprawdę o dziecięcych latach „Inki” wiemy niewiele. Zostały mgliste wspomnienia, opowieści, które Wiesia, już nieżyjąca siostra Danki, snuła swojej córce, też Danusi. Że Wiesię nazywano Lilusią, Irenę – Irutkiem, a Dankę po sienkiewiczowsku – Hajduczkiem. Że gdy Danka miała cztery lata, dorwała się do tatowej dubeltówki, która wystrzeliła. Nic jej się nie stało, ale potem przez długie lata bała się broni. Jakieś skrawki opowieści, jakie przechowali w pamięci starsi ludzie z okolicy. Chyba najwięcej zachowało się na zdjęciach: pogodne twarze, białe sukienki, sukienne płaszcze, dziewczęce kokardy i podkręcone wąsy panów.

Leśniczówka w Olchówce stoi nadal. Nie istnieje już drewniany budynek, ale murowany postawiono na dawnym obrysie. W środku mieściła się kancelaria. Zabudowania gospodarcze były większe, bo gospodarstwo całkiem spore. Siedzik dostał kilkadziesiąt hektarów deputatu. Które to pola, nie sposób dziś ustalić, ziemia była porozrzucana po całym powiecie.

Życie toczyło się w rytmie pór roku i świąt. Wielkanoc, pierwsza orka, Boże Ciało, Zielone Świątki, Matki Boskiej Zielnej, sianokosy, dożynki. Odpusty w okolicznych parafiach, no i niekończąca się parada imienin, chrzcin czy po prostu wzajemnych odwiedzin.

– Mama opowiadała, że leśniczy i gajowi z okolicy skrzykiwali się na kulig i jeździli saniami po zaśnieżonej Białowieży – wspomina Danuta Ciesielska.

Do młodego małżeństwa wkrótce dołączyły owdowiała pani Aniela, matka Wacława, i jego niepełnosprawna siostra, Jadzia. Już w wykończonej leśniczówce przyszła na świat Irenka, najmłodsza z Siedzikówien. Mama Eugenia kochała książki i Danusię, może ciut bardziej niż inne córki, pewnie przez tę zniekształconą buzię. Tak już matki mają, że zawsze to nieco zdefektowane kaczątko kochają najbardziej. W domu rządziła babcia Aniela. Malutka i delikatna, ale pracowita i konsekwentna. Wnuczki, ledwo od ziemi odrosły, goniła do gospodarskich zajęć. Bo przy pracy, wiadomo, człowiek nie grzeszy. Zaganiała choćby do zbierania ziół, na których znała się jak nikt inny. Gdy Danusia, jej prawnuczka, po latach spyta Sieriożę, sąsiada z Olchówki, która z tych traw to słynna podlaska żubrówka, ten pokręci głową z niedowierzaniem: „Po pani Siedzikowej i ona nie wie, która to żubrówka?”. Babcia Aniela, jak trzeba było, i syna potrafiła nauczyć moresu. „Choć no tutaj, kochanieńki – mówiła. – I pochyl się”. Bo Aniela była malutka i nie dawała rady wyrośniętego Wacława w łeb plasnąć inaczej. Pewnie się znów wyrwał na polowanie, choć narzekał, że go w krzyżach łamie. Albo zasiedział do późna z naleweczką i panem Arsenijem, serdecznym przyjacielem, baptystą z Narewki. Nikt go właściwie nie zapamiętał inaczej, jak z dubeltówką i ze stadkiem psów pętających się między nogami. Był wyżeł, co chodził z Wacławem do lasu. I kundel z miejscowej suki, pokrytej przez wilka. Nigdy się, biedny, nie nauczył szczekać. Za to wył nocami, gdy wilki podchodziły pod leśniczówkę.

Sześć kobiet.

– Wacław był takim babskim królem – śmieje się Łabędzki, który od lat zbiera w okolicy opowieści o Dance i Siedzikach. Wacław, nie ukrywa, jest jego ulubionym bohaterem. Darzy go szczególną atencją za ludzką przyzwoitość. – I za… – waha się, szukając odpowiedniego słowa… – radość życia. Przymykał oko, gdy na wyrębie czy kłusownictwie łapał najbiedniejszych, miał taką życiową mądrość, ale i swoje przyjemności. Kochał i był kochany.

Łabędzki pokazuje niewielkie wzniesienie nieopodal leśniczówki.

– A tu był sklep – tłumaczy.

„Sklep” mówią miejscowi na ziemiankę, gruntową piwniczkę. Trzymano w nim ziemniaki i przetwory. Ponoć w 1939 roku Wacław Siedzik zakopał tu sześćdziesięciolitrowy gąsior wina.

– W któreś wakacje muszę się zebrać i poszukać – uśmiecha się nauczyciel.

***

W 1935 roku Danka, w ślad za starszą siostrą Wiesią, zaczyna naukę w szkole w Olchówce koło Narewki. Jedziemy drogą na skróty. Ludzie z Olchówki do dziś nazywają ją Siedzikową dróżką. Tędy dziewczynki codziennie wędrowały na lekcje. Jak piszą w książkach – jeździły na oklep konno.

Ale pani Stanisława ze śmiechem kręci głową. (To właśnie ona, koleżanka Danki z młodości, odciągnęła kiedyś na bok Łabędzkiego, by mu na osobności wyłożyć, że nie może być tak, by o „Ince” nikt nie pamiętał). Bo z tym koniem to nie tak… Danka była w czwartej klasie. Wiesia od roku mieszkała już u dziadków, gdzie chodziła do szkoły salezjańskiej w Różanymstoku. Danusia, pozbawiona kurateli rozsądnej starszej siostry, zaczęła szaleć. Pewnego ranka wyprowadziła ze stajni konia, wdrapała się na płot, wskoczyła na grzbiet i pojechała na oklep do szkoły. Pewnie nikt by nawet nie zauważył, gdyby nie to, że konia niestarannie przywiązała. Poszedł w szkodę u żydowskiego gospodarza. Ten wziął go na uzdę i poprowadził do leśniczego, na całą wieś wyrzekając nad swoją szkodą, która jego i jego potomstwo bezpowrotnie miała wpędzić w nędzę. Tata Siedzik strasznie się zdenerwował i przestał odzywać do kogokolwiek czy raczej do którejkolwiek z domowniczek. Dopiero pod wieczór babcia Aniela upiekła ciasto, położyła na tacy z filiżanką herbaty i wepchnęła średnią wnuczkę do kancelarii, by tatusia przepraszała.

O tych dziecięcych zabawach Danki jeszcze więcej mogłaby powiedzieć pani Anjuta z białoruskiej rodziny, po mężu Hałaburda. Z Danką były przez kilka lat nierozłączne. Problem w tym, że Anjutę gnębi demencja. Tylko czasami miewa lepszy dzień i wszystko wraca, jakby to było wczoraj. Wyprawy do lasu, zabawy w podchody i w chowanego, budowanie szałasów. Wcale nie żadne dziewczyńskie zabawy – tylko wielka przygoda. Choć wszystko same dziewoczki – chłopcy chodzili oddzielnie. Dużo nie poopowiada, bo zaraz przybiega ktoś z rodziny. Te opowieści o polskiej „Ince” im nie w smak.

Lejb Lejzon, późniejszy Leon Leyson, rówieśnik Danki, chłopiec z narewkowskiej parafii (jeśli tak można powiedzieć o Żydzie), wspominał jeszcze skoki ze zwisającej gałęzi w wody Narewki latem i wyścigi po lodzie na łyżwach, własnoręcznie skonstruowanych z drewienek i odpadków z kuźni. „W latach trzydziestych XX wieku to było idylliczne miejsce na spędzenie dzieciństwa” – napisał w swojej książce Chłopiec z listy Schindlera⁴. Udało mu się przeżyć wojnę, gdyż w 1938 roku jego rodzina wyemigrowała do Krakowa, a tam ocalił go słynny niemiecki przedsiębiorca. Lejzon wspominał, że może chłopcy i dziewczęta oddzielnie, ale dzieci niezależnie od narodowości bawiły się razem. Tylko w Wielkim Tygodniu, gdy w kościołach przypominano chrześcijanom, że to Żydzi zamordowali Chrystusa, atmosfera gęstniała. Lepiej było wówczas żydowskim chłopcom nie wychodzić z domu, by nie zostać obrzuconym wyzwiskami. Wystarczyło jednak kilka pięknych, ciepłych dni, by wszyscy wrócili do wspólnej zabawy.

***

Sierpień 1939 roku był wyjątkowo piękny. Szesnastoletni Bruno Tymiński, już poważny gimnazjalista, wracał bryczką z wakacyjnego pobytu w majątku kolegi. Przed wyjazdem rodzice poprosili go, by w drodze powrotnej zajechał po Danusię i Wiesię do Olchówki. W tym roku obie dziewczynki miały zamieszkać u dziadków w Harasimowiczach i pójść do salezjańskiej szkoły w Różanymstoku. Gotowa była wyprawka Danusi, mundurek. Nawet legitymacja szkolna, która do dziś zachowała się w rodzinnych dokumentach. Danusia się denerwowała. Siostry, jak opowiadała Wiesia, są srogie. Wymagają, by warkoczyki były zaplecione ściśle, bez żadnych wicherków. A Danusia włosy ma niesforne jak Wiesia. I jeszcze ta jej zniekształcona twarz. Bała się, że w nowej szkole koleżanki będą się z niej wyśmiewać. Ojciec zabrał ją kilka miesięcy wcześniej do profesora w Warszawie, ale ten powiedział, że owszem, twarz można zoperować, lecz dopiero, gdy panna będzie dorosła. „Kilka latek szybko zleci, a ty do mnie przyjedziesz”. – Pogłaskał Dankę po buzi. Dla niej jednak osiemnaste urodziny wydawały się strasznie odległe.

Tymczasem dorośli mieli swoje problemy. Bruno, jak mówi, zastał Siedzików niespokojnych.

– Powiedzieli, że chyba będzie wojna i wolą mieć dziewczynki przy sobie. Zamieniliśmy kilka słów i ruszyłem sam do domu.

***

Gdy ojciec Danki z niepokojem kręcił gałkami radia, byli tacy, którzy wojenne wieści przyjmowali z nadzieją. Aleksander Wołkowycki, obecny patron narewkowskiej szkoły i jednej z głównych ulic w miasteczku, całe życie marzył, by być nauczycielem. Białoruskim nauczycielem, gdyż uważał się za Białorusina. Pochodził z tej odnogi rodziny Wołkowyckich, która po powstaniu styczniowym przyjęła prawosławie. Jeszcze jego rodzice mówili o sobie „tutejsi”. Aleksander deklarował już narodowość białoruską. Ukończył białoruskie seminarium nauczycielskie w Świsłoczy, które utworzyli Niemcy, gdy opanowali Kresy pod koniec pierwszej wojny światowej. Jednak niepodległa Polska przyniosła rozczarowanie. Nie tylko nie wsparła niepodległościowych dążeń Białorusinów, lecz także ograniczała narodowe szkolnictwo, licząc, że przynajmniej część z nich się zasymiluje. Wielu miejscowych twierdziło, że żyje pod zaborami: wschodnia Białoruś jest pod panowaniem sowieckim, a zachodnia – polskim. Byli tacy, którzy liczyli na niepodległość, którą mogli przynieść, ich zdaniem, Niemcy. Wielu jednak marzyło o zjednoczonej Białorusi jako radzieckiej republice. Nawet w maleńkiej Olchówce działało silne koło Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi (KPZB). Prowadził je zresztą ojciec Anjuty, przyjaciółki Danki. Komuniści chcieli republiki rad, uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania dla właścicieli gruntów i nacjonalizacji przemysłu. W KPZB angażowali się nie tylko Białorusini, lecz także żydowska młodzież z okolic. W 1938 roku Stalin rozwiązał tę partię jako zbyt ugodową wobec władz polskich. Ale nie ostudziło to prosowieckich sympatii. Polskość?

Aleksandrowi Wołkowyckiemu – jak mówią teraz we wsi – było wszystko jedno, gdzie on te dzieci będzie uczył po białorusku, czy w Polsce, czy w innym kraju. Ale to wersja na dziś. Kiedyś jego rodzina mówiła wprost: wolał Białoruś. Ludową, oczywiście.

W połowie września 1939 roku, jak zapewnia Siedzikowe radio, Warszawa wciąż się broni. V Brygada Wileńska, w której walczył jako dowódca 2 Szwadronu 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich Zygmunt Szendzielarz, późniejszy „Łupaszka”, praktycznie przestała istnieć. Resztki oddziałów próbują przebić się na Węgry. Na Podlasiu Niemcy bombardują, a później zajmują kolejne miasteczka. 17 września Sowieci, za oficjalny powód podając konieczność ochrony ludności białoruskiej i ukraińskiej na wschodnich rubieżach RP, wkraczają na teren Polski. Kilka dni później – zgodnie z „traktatem o przyjaźni” – Niemcy przekazują tereny na wschód od Bugu Rosjanom. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki przekracza granicę rumuńską. W Kosowie Huculskim wydaje Orędzie do Narodu kończące się słowami: „Na każdego z was spada dzisiaj obowiązek czuwania nad honorem Naszego Narodu w najcięższych warunkach. Opatrzność wymierzy nam sprawiedliwość”.

Danka i jej siostry z zaciekawieniem obserwują sołdatów. Wydają się niegroźni, w śmiesznych spiczastych czapkach. Gdzież tym wymoczkom do polskich ułanów. Konie liche, mundury byle jakie. Już niedługo, myślą, pogoni ich nasze wojsko. Ze zdziwieniem patrzą na białoruskich sąsiadów, szykujących tawariszam huczne przyjęcie. Jak po latach wspominać będzie Janina „Jachna”, rówieśnica Danki i jej koleżanka z oddziału, rozmiar i siła narodowościowych antagonizmów, które objawiły się w 1939 roku na Kresach, były zaskoczeniem. Przecież raptem kilka miesięcy wcześniej wszystkie te dzieciaki bawiły się razem, chodziły do jednej szkoły. Teraz miały być wrogami. Niemożliwe.II

Szybko wprowadzono nowe porządki. Ludzie na Podlasiu mówią o nich: „za pierwszego Sowieta”. Aleksander Wołkowycki został kierownikiem szkoły – jak sobie wymarzył. Szkoły organizowano z odgórnego zalecenia białoruskie. Teoretycznie nauka była obowiązkowa, ale polskie rodziny, jak Siedzikowie, starały się trzymać dzieci w domu i tylko pozorować odbywanie szkolnego obowiązku. Nie chodziło wyłącznie o to, by nie uczyły się historii WKP(b) i wujka Stalina, ale także by nieopatrznym słowem nie narobiły sobie i rodzicom kłopotów. Danka szybko wydoroślała. Z trzpiotki zmieniła się w poważną panienkę. Stara się pomagać w domu. Wypytuje ojca o wszystko, chce zrozumieć, co się dzieje. Zamiast policji utworzono milicję z miejscowych białoruskich chłopów i żydowskiej młodzieży. Nie mieli mundurów – na cywilnych ubraniach nosili czerwone opaski.

Bogusław Łabędzki dotarł do wewnętrznych dokumentów NKWD, w których wręcz przestrzegano przed gorliwością nowych towarzyszy w tropieniu kułaków, zwolenników sanacji i innych wrogów ludu. Dla wielu był to czas załatwiania osobistych porachunków, odpłaty za lata, ich zdaniem, gorszego traktowania oraz możliwość wzbogacenia się. Narewka, Olchówka i okolice weszły w skład Białorusi Zachodniej. 22 października 1939 roku odbyły się na zajętych terenach Rzeczypospolitej wybory do Zgromadzenia Ludowego Białorusi Zachodniej. Choć zdecydowana większość Polaków głosowała przeciwko, a zamiast kart wyborczych wrzucano do urn kartki z epitetami pod adresem Stalina i patriotycznymi hasłami, wkrótce ogłoszono, że poparcie dla nowej władzy jest niemal jednogłośne. 27 i 28 października „wybrani przedstawiciele ludności tych terenów zwrócili się do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o przyjęcie w skład ZSRR”. 2 listopada 1939 roku prośby te zostały uwzględnione.

Poczta Radziecka wydała serię znaczków upamiętniającą „oswobodzenie Zachodniej Ukrainy i Białorusi”. Przedstawiały ludność entuzjastycznie witającą żołnierzy sowieckich oraz tychże ściskających uradowane dzieci. 29 listopada dekretem Rady Najwyższej obywatelom polskim na terenach włączonych do ZSRR przymusowo nadano obywatelstwo sowieckie. Mężczyzn w wieku poborowym natychmiast wcielono do bolszewickiej armii.

Wacław Siedzik na razie tylko stracił pracę. O jego dobrej posadzie też marzyło wielu miejscowych. Jak wspomina jedna z mieszkanek:

– Na leśników mianowano pastuchów od bydła.

***

Zima była mroźna, ciężka i smutna. Śnieg zasypał wszystko, drogi wydawały się nieprzejezdne. W styczniu zachorowała Wiesia, a zaraz po niej Danka i Irenka – doktor stwierdził odrę. Pojono je rosołem, ale dla innych domowników nie było już tego smakołyku. Czasy zaczynały się robić ciężkie. Rodzina gromadziła się przy lampie, czytano na głos. Razem się modlono.

– Myślę, że to wtedy, w tym domu, z Danki wykluwała się „Inka” – mówi Basia Konarska, producentka i pomysłodawczyni płyty Panny Wyklęte. Jest na niej i piosenka o „Ince”. Konarska podkreśla, że pisząc o Dance, absolutnie nie mogę odpuścić sobie wymiaru duchowego. Ona sama z postacią „Inki” zetknęła się w dramatycznym, jak mówi, momencie. U dwojga jej dzieci zdiagnozowano autyzm, rodzina straciła mieszkanie. – Zaczęłam sobie zadawać pytanie, ważne też dla mnie, skąd ta dziewczyna brała siłę na to wszystko, co potem ją spotkało w życiu. I choć to zabrzmi moherowo, to tak musiało być: z wiary, z miłości rodziny, z wpojonego w domu patriotyzmu. Nie inaczej.

10 lutego 1940 roku nad ranem Siedzików obudziło walenie kolbami w drzwi. Sołdaci. Ojca postawili pod ścianą. Zrobili rewizję. Początkowo wszyscy myśleli, że Wacław ma być aresztowany, ale oficer kazał pakować się na drogę… Enkawudzista odczytał dekret o deportacji. Wolno mu było zabrać trochę odzieży, pościeli, naczyń kuchennych i stołowych, niewielki zapas żywności, drobnego sprzętu rolniczego i domowego, pieniądze. Wyjazd – w nieznane.

Sowieci w pierwszej kolejności postanowili wywieźć spiecpieriesielienców, jak nazywali polskich osadników wojskowych, pracowników leśnych, pracowników PKP czy niższych urzędników państwowych. Wyższych – aresztowano. Do bydlęcych wagonów pakowano też Białorusinów zbyt spolonizowanych i niechętnych władzy ludowej. Deportowano całe rodziny.

„Leśniczych i gajowych wywożono w pierwszej kolejności, nie tylko za polskość. Przecież oni znali tutaj każdą ścieżkę, każdy dukt” – tłumaczyła Zofia Szujska, którą wraz z rodziną zabrano z sąsiedniej leśniczówki. W swojej książce Sybiraczka opisuje dezorientację i naiwność wywożonych. Gdy jej matka zaczęła odsypywać z wielkiej torby trochę cukru, „żeby było na drogę”, patrzący dotąd z politowaniem enkawudzista nie zdzierżył: „Chazjajka, bieri wsio!” – wykrzyknął.

Deportacje prowadziły trójki obwodowe, na których czele stali enkawudziści, ale członkami byli lokalni aktywiści partyjni, milicjanci i inni ochotnicy. Sąsiedzi. W dokumentach NKWD odnotowano z żalem, że skutkiem tej pomocy było rozgrabienie i zniszczenie prawie wszystkiego, co osadnicy pozostawili w domach i budynkach gospodarczych.

Sowieckiego oficera zaniepokoiły czerwone plamy u młodszych dziewczynek – Wiesia już się zdążyła wychorować. Z sąsiedniej wsi ściągnięto felczera. Taki felczer to była wtenczas instytucja: znał się na wszelkich dolegliwościach ludzkich i bydlęcych. Spojrzał tylko i orzekł: szkarlatyna, bardzo, bardzo zaraźliwa. I tak z lęku przed zarazą Sowieci zostawili rodzinę leśniczego Siedzika w domu. Zabrali tylko ojca.

Kobiety miały jechać kolejnym transportem, ale zawsze jakoś o nich zapominano. Jakaś dobra dusza, gdzieś w urzędzie, przekładała fiszki w bolszewickiej kartotece. Dobra i nieznana. Więc żeby nie było tak, że dobro w tej historii zostaje anonimowe, Danuta Ciesielska opowiada rodzinną anegdotę. Jej mama, Wiesia, zastrzegała, że sama nie wie, ile w tym prawdy. Podobno za rodziną Siedzika wstawiał się jeden z marynarzy floty bałtyckiej, który służył na słynnym pancerniku „Aurora”. Załoga w czasie rewolucji stanęła po stronie bolszewików. Marynarz wrócił do Polski jako ubogi repatriant, obarczony liczną rodziną, i wtedy Wacław miał mu dać pracę przy wyrębie lasu. Nie jest to, wbrew pozorom, niemożliwe. W okolicy mieszkało kilka osób pasujących do tej opowieści. W Nowym Berezowie koło Hajnówki żył nawet były marynarz, który twierdził, że to właśnie on ładował do działa „Aurory” pocisk, którego odpalenie miało dać początek rewolucji bolszewickiej.

– Wiesia zawsze była pierwsza, by podać rękę na zgodę – opowiada Łabędzki. – Wolała pamiętać to, co dobre, nie co złe. Przed śmiercią zdążyła jeszcze na wiejskim zebraniu powiedzieć, że wszystko, co złe spotkało Siedzików w czasie wojny, darowuje. A tym, którzy im pomagali, dziękuje.

Najstarsza z Siedzikówien wspominała, jak kilka dni po deportacji Wacława wyrzucono je z leśniczówki. Gospodarstwo rolne wraz z ziemią i wyposażeniem, zgodnie z dekretem o deportacji, miało być przekazane władzom. Mogły zabrać tylko rzeczy osobiste. Popakowały się w kilka worków. Przede wszystkim suchary. Kiedyś każdy kawałek chleba suszyło się, żeby było dla koni czy innej żywiny. I na tych sucharach, i na tym, co dostały od innych, żyły przez kilka miesięcy 1940 roku. Spały po dobrych ludziach, krążąc po okolicznych wsiach.

Jedyną pociechą były listy od ojca. Wacław przesyłał pozdrowienia serdeczne, ale poza tym pisał konkretnie, po męsku. „Paczka dotarła, pracuję w kopalni złota, może niebawem zmienię kwaterę. Przyślijcie ołówek kopiowy i materiał jakiś, żeby można było łaty na spodniach zrobić. Oby nie czerwony”.

***

Wandzia Górska, zwana Dziunią, która wkrótce miała zostać najserdeczniejszą przyjaciółką Danki, przybyła do miasteczka wraz z matką w 1939 roku. Dosłownie w ostatnim momencie, by zobaczyć Narewkę, jaką była kiedyś. Miasteczko liczyło sobie ponad tysiąc mieszkańców, kilkaset domów. Zadziwiająco dużo, prowadzonych przede wszystkim przez Żydów, sklepików – takich, gdzie nabyć można chleb, mydło i powidło. Były terpentyniarnia, młyn wodny i wiatrak. Wcześniej, co ludzie wspominali z sentymentem, była jeszcze huta szkła Hackiela produkująca wielobarwne szkło – do dziś trochę go stoi w narewkowskich domach – ale zbankrutowała w czasach wielkiego kryzysu. Ulice utwardzone, w domach elektryczność. Oprócz kościoła katolickiego, drewnianego, inspirowanego stylem zakopiańskim, do którego zjeżdżali w niedziele parafianie z wszystkich okolicznych wiosek i wioseczek, była też okazała, murowana cerkiew Świętego Mikołaja. I cmentarz prawosławny. Drewniana synagoga i kirkut, gdzie pod macewami chowano starozakonnych. Przed wojną miasteczko ożywiało się szczególnie w dni targowe oraz podczas jarmarku.

Jedenastoletnia Dziunia z matką uciekały z Białegostoku, bojąc się wywózki na Sybir. Fala uchodźców zmierzała na południe. Gdy furmanka na chwilę się zatrzymała, weszły na plebanię poprosić o szklankę wody. Po chwili podwody już nie było.

– Ksiądz Wagner bez wahania zaoferował nam schronienie – wspominała po latach. – To był ciepły człowiek, dobroduszny, oddany swojej posłudze. Niestety, słabego zdrowia. Moja energiczna mama zaczęła na plebanii gospodarzyć i zajmować się nim jak dzieckiem.

I Dziunia, i Danka, i wszystkie dzieciaki z okolicy księdza Wagnera uwielbiały. Czasami tylko podśmiewały się z jego krótkowzroczności, przez którą wpadał na domowe sprzęty. Mama Wandzi kazała dziewczynkom, by w miarę możliwości usuwać mu z drogi niebezpieczne przedmioty.

(Pracownicy gdańskiego IPN nie kryli zaskoczenia, gdy otrzymali ciepłe wspomnienie o „Ince” autorstwa Wandy Górskiej, po mężu Artwich. Jak twierdzi Piotr Szubarczyk, Wanda Artwich była żoną znanego w Trójmieście peerelowskiego oficera Służby Bezpieczeństwa. Ot, takie polskie losy…)

We wspomnieniach Wandy jest plebania parafii w Narewce z dużą salką katechetyczną, służącą często za świetlicę dla miejscowych dzieci, które przybiegały tu na wspólne, poobiednie zabawy. Są alejki wysadzane krzakami pachnącego bzu i wysypane żwirem. Zachowany w pamięci obraz kroczącego tą alejką księdza Wagnera, otoczonego gromadką dzieci, które obejmował po ojcowsku.

– Uwielbiał nas, a my odwzajemnialiśmy się tym samym.

Księdza wywieźli jeszcze „za pierwszego Sowieta”.