Tabu w literaturze i sztuce. Wczoraj i dziś - ebook

WERONIKA BIEGLUK-LEŚ, EWA PAŃKOWSKA

W KRĘGU PROBLEMATYKI TABU –
ZARYS WSTĘPNY

Pojęcie „tabu”, znajdujące się w obszarze zainteresowania różnych dyscyplin – antropologii, etnologii, psychologii, językoznawstwa czy filozofii – określa spektrum złożonych postaw i zachowań, które wymykają się precyzyjnemu definiowaniu. Jerzy Wasilewski nazywa tabu „zagadką”1 i upatruje źródła jego siły i żywotności w takich cechach, jak kategoryczność i irracjonalność. Badacz podkreśla, że ma ono fundamentalny, „prymarny” charakter, który trudno wyjaśnić przy pomocy rozumu, oraz aktywizuje złożoną i intensywną reakcję emocjonalną (strach, szacunek, odrazę)2. Prawdopodobnie zjawisko to narodziło się na styku sfer _sacrum_ i _profanum_ jako jeden z regulatorów stosunku człowieka do tego, co święte, niepoznane, niebezpieczne i ambiwalentne. Mircea Eliade wskazywał na niejednoznaczność, zarówno psychologiczną, jak i aksjologiczną, samego charakteru _sacrum_ w kulturach pierwotnych – jednocześnie przyciąga i odpycha, jest „święte” i „skalane”3. Zatem u swoich początków tabu, silnie związane z magią i religią, było pojmowane jako:

(…) coś, co ma nadnaturalną, tajemną moc, jest święte i groźne, a więc budzi lęk. Wierzono, że naruszenie tabu grozi uwolnieniem mocy niebezpiecznych dla człowieka, stąd zakaz kontaktu z przedmiotami nim objętymi, a nawet mówienia o nich4.

Tradycyjnie tabuizacji podlegały kwestie związane ze śmiercią5, chorobą, pożywieniem, określonymi praktykami seksualnymi (kazirodztwo) oraz wszystko to, co obce, inne, nowe i dziwne. Zakazy te spełniały ważną funkcję ochronną – miały zabezpieczyć daną społeczność przed ewentualnym gniewem bóstw, działaniem złowrogich sił czy żywiołów przyrody6.

„Ojciec psychoanalizy” Zygmunt Freud sądził, że tabu jest starsze od bogów i wywodzi się z epoki przedreligijnej7:

(…) jest bardzo pierwotnym zakazem nałożonym z zewnątrz (przez jakiś autorytet) i skierowanym przeciwko najsilniejszym pragnieniom człowieka. Pragnienie, aby je pogwałcić, trwa dalej w nieświadomości; ludzie, którzy są posłuszni wobec tabu, mają ambiwalentną postawę wobec tego, czego tabu dotyczy8.

W świetle Freudowskiej koncepcji psychiki ludzkiej tabu jawi się jako prastary sposób okiełznania niedostępnej części osobowości człowieka – _id_, atawistycznej sfery popędów, kierującej się jedynie zasadą przyjemności9. Tym samym pełni ważną funkcje społeczną – określa granice dozwolonego, wyznaczając normy i zasady postępowania.

Słowo „tabu” przywędrowało na Stary Kontynent w latach 70. XVIII wieku z wysp Polinezji. Angielski żeglarz, odkrywca i kartograf James Cook zetknął się z nim oraz określającym je zjawiskiem podczas jednej ze swych wypraw dookoła świata10.

Stopniowo, dzięki refleksji badawczej poświęconej początkowo opisowi tabu w kulturach pierwotnych i społecznościach tradycyjnych, zdano sobie sprawę, że zjawisko określane tym mianem nie jest bynajmniej wyłączną domeną takich społeczności, redukcjonizmem byłoby więc sprowadzanie go jedynie do określonego etapu rozwoju cywilizacyjnego. Tabu zaczęto postrzegać jako niezbywalny element kultury jako takiej, warunkujący wręcz jej istnienie:

Nie ma społeczeństw czy społeczności, w których nie obowiązywałyby żadne zakazy tabuistyczne. Są one ważne ze względu na utrzymanie w równowadze systemu społecznego, przestrzeganie zasad moralnych, zapobieganie niepotrzebnym napięciom11.

We współczesnym świecie obserwujemy rozbieżne tendencje w rozumieniu i traktowaniu tabu. Z jednej strony następuje rozszerzanie zakresu tego pojęcia i jego uogólnianie, co prowadzi do swoistej „nadprodukcji”:

Do tej samej szuflady wrzuca się szarganie świętości i relacjonowanie spraw prywatnych, intymnych. Słowa „tabu” używa się dziś jako powszechnego zamiennika zwykłego zakazu, powinności unikania, epitetu niestosowności, wstydu i lęku12.

Z drugiej – ponowoczesna kultura, programowo postulująca ostentacyjne naruszanie granic, rozmywanie pojęć, problematyzowanie i znoszenie binarnych (porządkujących) opozycji, dąży do detabuizacji, głosząc tym samym „śmierć tabu”13.

Otaczająca nas rzeczywistość kulturowa dowodzi, że wyrugować tabu z kultury jednak się nie udaje – jedne zakazy znikają, inne się pojawiają; są takie, które niezmiennie trwają, nie tracąc nic ze swej siły, a bywa i tak, że „niszczenie” określonego tabu prowadzi do powstania kolejnego. Uważa się, że obecnie tabu w cywilizacji zachodniej ma charakter głównie językowy, przejawiając się jako zakaz mówienia wprost o pewnych sprawach lub w ogóle zakaz poruszania określonych tematów14. Przede wszystkim dotyczy to kwestii kontrowersyjnych, niewygodnych, krępujących, wzbudzających lęk, strach czy też wstyd15. Grażyna Sawicka uważa, że współcześnie traktujemy tabu jako zjawisko społeczne, a nie magiczne czy religijne, jak miało to miejsce wcześniej, i wyróżnia trzy znaczenia tabu w dzisiejszej kulturze: „1) o rodowodzie magicznym (mającym swój początek w synkretycznych społeczeństwach o kulturze magicznej); 2) o podłożu religijnym (mającym swój początek w obrzędowości religijnej społeczeństw o kulturze „rozwiniętej”); 3) o charakterze potocznym (obowiązujące synchronicznie, mające swoje źródło w kulturze magicznej, bądź religii, ale dziś niewykazujące takiego charakteru); przyjmuje ono np. formę przesądu”16.

W refleksji badawczej konstatującej wieloaspektowość i złożoność tabu pojawia się również świadomość tego, że w przestrzeni kultury (zarówno w wymiarze zbiorowym, jak i jednostkowym) fenomen ten może mieć walor pozytywny lub negatywny.

Reasumując, mechanizm tabuizacji wraz ze swymi konkretnymi realizacjami, stanowiąc immanentną część kultury ludzkiej, zmienia się wraz z nią17 i prowokuje do nieustannych reinterpretacji. Niniejsza monografia jest próbą spojrzenia na omawiane zagadnienia ze współczesnych perspektyw badawczych.

Teksty, które tworzą ten zbiór, poświęcone są eksploracji różnorodnych, podlegających tabuizacji aspektów ludzkiej kultury, które znalazły swoje odzwierciedlenie w literaturze i sztuce. Ich autorzy podejmują próbę „zdiagnozowania” owych „obszarów zakazanych” (zdefiniowania pojęcia tabu) oraz ukazania sposobów, przyczyn i konsekwencji ich naruszania i przekraczania. Literatura i sztuka okazują się niezwykle czułym sejsmografem, skrupulatnie odnotowującym i w sobie właściwy sposób wyrażającym natężenie procesów tabuizacji i detabuizacji w danej społeczności18. Rzeczywistość kulturowa widziana przez pryzmat artystycznej artykulacji tabu jawi się zatem jako dynamiczne pole napięć generowanych przez konieczność ograniczania sfery wolności (w celu zachowania ładu w społeczeństwie) i pragnienie jednostek do jej rozszerzania (perspektywa „ja”, biegun indywidualizmu), a samo zjawisko ulega sproblematyzowaniu i relatywizacji. Niektóre zakazy, z racjonalnego punktu widzenia, straciły swą rację bytu we współczesnym świecie, a naruszenie innych – łamie podstawy moralne funkcjonowania społeczeństwa. Tabu komunikacyjne staje się też często polem manipulacji obrazem rzeczywistości, czemu sprzyja zintensyfikowany dostęp do narzędzi generowania i rozprzestrzeniania przekazu.

Niniejszy tom podzielony został na cztery części na podstawie kryterium tematyczno-problemowego.

Pierwsza część dotyka kategorii cielesności i seksualności, które od samych początków (historii pojęcia), są silnie związane ze sferą tabu. Otwierający monografię tekst JOANNY DZIEDZIC _Ciało i cielesność w poezji Afanasija Feta (z perspektywy somatopoetyki)_ pozwala zajrzeć w przeszłość poezji rosyjskiej i spojrzeć na wybrane utwory poetyckie w szerszej, innej niż dotychczas perspektywie badawczej. Autorka, rozpatrując relacje między cielesnością a poetyckością, zauważa, iż Fet ukazuje ciało i nagość jako zjawiska naturalne, których wstydzić się nie należy, ale jednocześnie rosyjski poeta koncentruje swoją uwagę jedynie na konkretnych („dozwolonych”) elementach ciała, by w ten sposób nie przekroczyć dopuszczalnej w XIX wieku granicy przyzwoi­tości. Motyw nagości pojawia się również w tekście MARTY ZAMBRZYCKIEJ _Tabu ciała i seksualności w cyklach fotograficznych Arsena Sawadowa „Донбас-Шоколад” i „Марксизм де Сад”_. W tym wypadku ekspozycja seksualności (nagość modeli, ich wieloznaczność płciowa, wyraźnie erotyczny kontekst fotografii), jak podkreśla Autorka, stanowi nie tyle narzędzie szokowania, ile środek artystyczny służący ukazaniu zdecydowanie szerszej, pozasomatycznej problematyki społeczno-politycznej – to forma wyrażenia wolności jednostki w warunkach rzeczywistości posttotalitarnej, a także przykład zamierzonej dekonstrukcji sztuki socrealistycznej. Należy dodać, że Arsen Sawadow jest jednym z najważniejszych przedstawicieli ukraińskiej sztuki okresu niepodległości, artystą, którego interesuje zarówno kondycja człowieka w systemie opresyjnym, jak i skutki, jakie doświadczenie totalitarnego reżimu pozostawiło w postkomunistycznym społeczeństwie.

Tekst PAULINY CHARKO-KLEKOT, _Doświadczenie kobiecości w dramaturgii Natalii Błok_, poświęcony został twórczości współczesnej dramatopisarki ukraińskiej, przedstawicielki teatru feministycznego, która w swoich utworach porusza tematy niewygodne i kontrowersyjne, takie jak: niepełnosprawność, imigracja zarobkowa, praca seksualna, niechciana ciąża i aborcja, molestowanie, homoseksualność, przyzwolenie na przemoc ze strony mężczyzn (kwestia przemocy patriarchalnej), a więc eksponuje patologiczność w relacjach kobieta–mężczyzna, nierówność płci. Z kolei ANNA MAROŃ (_«Голубое табу» – тема однополой любви в современной русской драматургии_) podejmuje temat miłości osób nieheteronormatywnych we współczesnej dramaturgii rosyjskiej, postrzegając to zagadnienie w perspektywie przełamywania tabu oraz zwrócenia uwagi na problem homofobii, szczególnie stygmatyzację osób LGBT w Rosji. Przedmiotem analizy stały się następujące utwory: _Proca_ (_Рогатка_) Nikołaja Kolady, _Gay. Love story_ (_Гей. Love story_) Siergieja Kałużanowa i Aleksandra Wartanowa, _Wszystkie odcienie_ _niebieskiego_ (_Все_ _оттенки голубого_) __ Władimira Zajcewa, _Marmolada_ (_Мармелад_) Olgi Pogodinej-Kuzminej.

Na uwagę zasługuje refleksja ukraińskiej badaczki OLGI SZAF (_Гомоеротика як колоніальний «сюжет»: Гнат Михайличенко та його «блакитний роман» з революцією_), poświęcona twórczości Hnata Michajliczenki (_Блакитний роман_, _Історія одного замаху_, _Місто_ i inne utwory), który do tej pory pozostaje niezwykle zagadkową postacią literatury ukraińskiej. Ten pisarz i działacz polityczny uznawany jest za „siewcę” modernizmu ukraińskiego i literackiej awangardy19. Autorka rozpatruje specyfikę artystycznej prezentacji przez Michajliczenkę rozmaitych dylematów, które stały się udziałem społeczności ukraińskiej w momencie kształtowania się państwa radzieckiego. Okres „radziecki” w historii Ukrainy postrzega pisarz, zdaniem Szaf, jako zespół relacji psychopatologicznych. Zdesakralizowany obraz Matki-Ukrainy zostaje zestawiony z obrazem imperialnego Ojca-zdobywcy (bolszewizmu). Tę złożoną więź/zależność buduje całe spektrum zjawisk natury psychologicznej i intelektualnej, prezentowanych w symboliczno-metaforycznym kluczu (np. narcyzm, homoseksualizm, rozdwojenie jaźni).

Teksty składające się na drugą część monografii skoncentrowane są wokół zachowań i działań postrzeganych w kategoriach wynaturzeń i dewiacji.

Przedmiotem rozważań ANNY ALSZTYNIUK (_Табуізаваныя тэмы ў рамане Юрыя Станкевіча „П’яўка”_) jest utwór ultraprawicowego współczesnego pisarza białoruskiego Jurija Stankiewicza _Pijawka –_ przykład antyutopii. Stankiewicz odnosi się do wielu palących problemów współczesności (alkoholizm, narkomania), ale jednocześnie prezentuje postawę jawnie homofobiczną, opresyjną nie tylko w stosunku do mniejszości seksualnych, ale i do imigrantów.

Z kolei MARIUSZ M. LEŚ (_Kanibalizm w literaturze fantastycznonaukowej_) porusza temat kanibalizmu jako „zjawiska ekstremalnego i granicznego” w kontekście kwestii istoty człowieczeństwa w obliczu nieustannej (i nieuniknionej) metamorfozy świata, analizując różnorodne wymiary kanibalizmu w literaturze fantastycznej.

ANNA STRYJAKOWSKA (_Trauma przemocy kazirodczej w opowieści „Сестренка” Kristiny Gepting_) materiałem badawczym czyni nowelę współczesnej rosyjskiej pisarki Kristiny Gepting _Сестренка_ (2019). Utwór ten reprezentuje nurt współczesnej literatury zaangażowanej i można go potraktować jako swego rodzaju deklarację wsparcia dla ofiar przemocy i ich prawa do walki o sprawiedliwość. W centrum zainteresowania Autorki znalazł się patriarchalny model rodziny i wynikające zeń nieprawidłowości i patologie, w tym: eskalacja przemocy20 (przemocy seksualnej – gwałt dokonany przez starszego brata) i kulturowo reprodukowana strategia pokory w obliczu cierpienia (cierpienie w milczeniu). Ważne miejsce w analizie zajął również proces przepracowywania traumy i odzyskiwania podmiotowości przez ofiarę.

Rozważania na temat rozmaitych aspektów pojmowania i funkcjonowania estetycznego wymiaru tabu zostały zawarte w trzeciej części monografii. Przeważają w niej teksty, które z różnych perspektyw badawczych przybliżają kwestie „zakazanych tematów” we współczesnej dramaturgii rosyjskiej.

ANNA TYKA (_Tradycje teatru antyliterackiego Carmela Benego w „Dysmorfofobii” Władimira Sorokina_) analizuje specyfikę strategii artystycznej reprezentatywnego przedstawiciela rosyjskiego postmodernizmu Władimira Sorokina przez pryzmat koncepcji teatru minorytarnego (teatru bez spektaklu) Carmela Benego. W wypadku obu twórców przekraczanie granic, nie tylko estetycznych, staje się manifestacją wolności twórczej. Bunt przeciw teatrowi tradycyjnemu, „szokowa estetyka” Sorokina łączą się w omawianym dramacie z parodystyczną grą z Szekspirowskim _Hamletem_ oraz demaskacją opresyjności postradzieckiej rzeczywistości, w której wciąż żywe są zakazy i normy poprzedniej epoki. Metaforą i modelem współczesnego społeczeństwa staje się szpital psychiatryczny, którego „mieszkańcy” ukazani zostali jako ofiary „systemu represji pragnień”.

AGNIESZKA JUCHNIEWICZ (_Naruszenie tabu a gry językowe w dramatach Olega Bogajewa_) pokazuje, jak obszary kultury i życia społecznego objęte w czasach radzieckich cenzurą stają się w postmodernistycznej dramaturgii istotnym przedmiotem refleksji dzięki określonemu użyciu środków językowych. Różnorodne gry ze stereotypami, utrwalonymi sądami i przesądami u twórczości dramaturgicznej Bogajewa prowadzą do ich transgresji.

Natomiast KATARZYNA WASIŃCZUK (_Światy na opak. O (nie)istnieniu tabu we współczesnej rosyjskiej dramaturgii. Na przykładzie wybranych utworów I._ _Wyrypajewa i W. Sigariewa_) dowodzi, że „całkowita destrukcja tabu”, postrzegana jako główna tendencja współczesnej dramaturgii rosyjskiej, nie jest wcale kwestią tak oczywistą, jakby się wydawało. Badaczka pokazuje, jak – paradoksalnie – detabuizacja może stać się elementem procesu ponownej tabuizacji.

JADWIGA GRACLA (_O tym nie mówi się głośno – historia jako maska. Uwagi o spektaklu Teatru.doc „Szaleńcza wędrówka po święte dary”_) zestawia ze sobą pojęcia: tabu, cenzura i wstyd, wskazując, że Teatr.doc w Rosji staje się wyrazistą platformą artykulacji wszystkich tych zjawisk, uderzając w tabu społeczne – poruszając tematy, „o których się nie mówi, nie dostrzega, nie komentuje”.

GRETA RINKEVICIUTE (_Экзистенциальные параметры вневременного присутствия героев в пьесах М. Арбатовой «Алексеев и тени» и С. Медведева «Представление о любви»_) wskazuje, że niszczenie tabuizowanych obszarów w sztukach Marii Arbatowej i Siergieja Miedwiediewa manifestuje się w formie „teatralizowanych procesów identyfikacji świadomości bohaterów”. Niestety, próby odnalezienia się w świecie i budowania własnej indywidualności przez bohaterów skazane są na niepowodzenie ze względu na to, że stereotypowa moralność środowiska, w którym funkcjonują, uniemożliwia im pokonanie doznanych wcześniej traum i krzywd.

Tekst JELENY LEPISZEWEJ (_Неконвенциональная стратегия Змитра Вишнëва как табу «высокой» прозы)_ jako jedyny w tej części monografii poświęcony został utworowi prozatorskiemu. Autorka analizuje „antypowieść” białoruskiego twórcy postawangardowego Zmitra Wiśniowa _Если присмотреться – Марс синий_ (2018). Artystyczne eksperymenty Wiśniowa, oparte m.in. na gatunkowej dyfuzji (pamiętnikarska medytacja i pamflet polityczny), łączą się w utworze z dekonstrukcją szeroko rozumianego, nie tylko estetycznego, tabu.

Ostatnią część niniejszej monografii tworzą teksty poświęcone tabu w powiązaniu z kategoriami narodowymi i kulturowymi.

ELEONORA SZESTAKOWA (_Национальные литературные мотивы: табу, нормы, сдвиги, трансформации_) na wybranym materiale literatury europejskiej XVII–XIX wieku podejmuje próbę uchwycenia „istoty” pojęcia „motyw literacki”. Ukraińska badaczka poprzez ujęcie komparatystyczne (zestawienie literatury rosyjskiej z literaturą, przede wszystkim francuską i angielską) opisuje „motyw literacki” również jako zjawisko kulturowe. Istotnym narzędziem wyróżnienia i charakterystyki staje się kryterium narodowe. Autorka koncentruje swoją uwagę na specyficznych dla danej literatury narodowej motywach, zwłaszcza tych, które podlegają tabuizacji.

MARINA ZAGIDULLINA (_Публичное осмеяние табуированных форм как знак преодоления культурных запретов_) śledzi złożoność kulturowych mechanizmów, które z jednej strony „normatywizują” przestrzeń społeczną (różnicują formy wypowiedzi: „norma” – „nie-norma”), z drugiej zaś – w dyskursie publicznym próbują dyskredytować formy tabuizowane. Badaczka podkreśla, że – paradoksalnie – wyśmiewanie „nie-normy” aktywizuje uwagę audytorium i przynosi efekt odwrotny od zamierzonego. Na materiał, którego analiza pozwala Autorce dojść do prezentowanych w tekście wniosków, składają się: reakcja na zjawisko neoprymitywizmu w Rosji na początku XX wieku, ukryta perswazyjność radzieckich filmów dla dzieci oraz propagandowe wyborcze reklamy wideo z lat 2018 i 2020.

KATARZYNA ANNA DROZD-URBAŃSKA (_Sytuacja języka białoruskiego po 1991_ _roku i jej odzwierciedlenie w literaturze. Język_ _jako_ _kulturowe_ _tabu_) analizuje utwory współczesnych prozaików białoruskich: Artura Klinaua, Alhierda Bacharewicza, Ihara Babkoua, Wiktara Marcinowicza (powstałe w drugim dziesięcioleciu XXI wieku), które dotykają trudnej kwestii sytuacji języka białoruskiego, tożsamości narodowej i doświadczenia wykluczenia ze względu na odrębność narodową. Utwory te egzemplifikują różne oblicza tabuizacji języka białoruskiego. Poruszana problematyka jest szczególnie istotna w kontekście aktualnej sytuacji na Białorusi.

ALEKSANDR IWANICKIJ (_Нечистый как воплощение национального табу в «Фаусте» И.В. Гете и «Докторе Фаустусе» Т. Манна: трансформация ролей и позиций_) rozpatruje obraz „nieczystego” jako wcielenie narodowego tabu w dwóch arcydziełach literatury niemieckiej, rozwijających i interpretujących mit faustyczny oraz obecność zła w świecie. Badacz pokazuje intelektualny dialog Thomasa Manna z wizją artystyczną Goethego, koncentrując swoją uwagę na ewolucji tabuizowanego obszaru „zakazanego” w kulturze niemieckiej.

LILIANA KALITA w tekście _Terminacja ciąży a tabu językowo-społeczne (Anna Starobiniec «Посмотри на него»)_ czyni przedmiotem analizy kontrowersyjną i wciąż „nieoswojoną” w społeczeństwie rosyjskim kwestię terminacji ciąży. Na materiale książki Anny Starobiniec _Посмотри на него_ (2017), bardzo osobistego tekstu rosyjskiej „Królowej Horroru”, przynależącego do nurtu prozy dokumentalno-artystycznej oraz literatury zaangażowanej społecznie, Autorka charakteryzuje tabu dotyczące aborcji z przyczyn medycznych (aborcja eugeniczna), a także ukazuje trudny proces przepracowywania traumy straty w kontekście mentalności współczesnego społeczeństwa rosyjskiego. Tabuizację tego obszaru życia determinują, według Starobiniec, nie tylko zasady religijne i normy etyczne, ale i specyfika funkcjonującego w Rosji systemu medycznego. Brak procedur i standardów postępowania powoduje reakcje unikania konfrontacji z problemem, utrwalając jego tabuizację. Należy zauważyć, że zamykający monografię tekst wpisuje się w rozważania poświęcone tabuizacji śmierci we współczesnej kulturze.

Teksty tworzące niniejszą monografię włączają się w permanentny dyskurs naukowy dotyczący fenomenu tabu, ilustrując wielowątkowość, żywotność i złożoność tego zjawiska w kulturze. Oprócz analizy poszczególnych aspektów i sfer podlegających tabuizacji, w tomie znalazły się również ujęcia przekrojowe, ukazujące transformację pojmowania „zakazanego” w perspektywie historycznej i narodowej. Zdecydowana większość materiału badawczego reprezentuje przestrzeń kulturową XXI wieku.

1 „Tabu to enigma” – J. Wasilewski, _Tabu_, Warszawa 2010, s. 9.

2 Tamże, s. 10.

3 M. Eliade, _Traktat o historii religii_, przeł. J. Wierusz-Kowalski, Warszawa 2000, s. 32.

4 _Słownik pojęć i tekstów kultury_, red. E. Szczęsna, Warszawa 2002, s. 293. Por. też: M. Eliade, _Traktat o historii religii_, dz. cyt., s. 34 – „Mechanizm tabu jest wszędzie zawsze taki sam, pewne przedmioty; osoby lub obszary uczestniczą w całkiem innym porządku ontycznym, skutkiem czego kontakt z nimi powoduje jakieś przełamanie płaszczyzny ontologicznej, co może się okazać fatalne”.

5 O tabuizacji śmierci we współczesnej kulturze europejskiej oraz o historycznych i społecznych uwarunkowaniach tego zjawiska, patrz – Ł. Kałużny, _Tabu śmierci w perspektywie socjologicznej. Problemy konceptualizacji i operacjonalizacji,_ „Zeszyty Naukowe WSOWL” 2011, nr 4 (162), s. 167–179.

6 „Karą za złamanie tabu może być nieurodzaj, choroba czy śmierć” – W. Kopaliński, _Słownik mitów i tradycji kultury_, Warszawa 1991, s. 1163.

7 Z. Freud, _Totem i tabu_, tłum. J. Prokopiuk i M. Poręba, oprac. R. Reszke, Warszawa 1993, s. 23.

8 Z. Freud, _Człowiek, religia, kultura_, tłum. J. Prokopiuk, wstęp B. Suchodolski, Warszawa 1967, s. 44.

9 W _Nowych wykładach wprowadzających do psychoanalizy_ z 1933 roku Freud nazywa _id_ „chaosem, kotłem pełnym wrzącego podniecenia”. Cyt. za M. Czarnocka, _Podmiot poznania a nauka_, Toruń 2012, s. 161.

10 Notabene, według jednej z wersji śmierć Cooka (1779, Hawaje) była właśnie konsekwencją naruszenia tabu. Kontrowersje i niejasności związane z tym wydarzeniem, które obrosło już legendami, pozostawiają wciąż otwarte pytania o to, dlaczego początkowa życzliwość i niezwykła gościnność Hawajczyków przekształciła się podczas kolejnego pobytu Europejczyków na wyspie w niechęć i jawną wrogość; zgon Cooka to tragiczny zbieg okoliczności czy morderstwo rytualne; kapitana zjedzono, czy też rozczłonkowanie zwłok było sposobem pozyskania kości do celów magiczno-rytualnych? Patrz np. P. Wieczorkiewicz, M. Urbański, _Dlaczego Aborygeni zjedli Cooka?_, audycja z cyklu „Piękny i bestia” (Polskie Radio, 2004), https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1540856,Dlaczego-Aborygeni-zjedli-Jamesa-Cooka (dostęp: 12.02.2021).

11 A. Dąbrowska, _Tabu, czyli zakaz_, __ „Filozofuj!” 2021, nr 2 (38), s. 8.

12 J. Wasilewski, _Tabu_, dz. cyt., s. 13. Por. też: „W kulturze współczesnej – nienaruszalność sfery wierzeń religijnych i spraw egzystencjalnych budzących lęk, jak choroby, kalectwo, śmierć, ale także rzeczy i zachowania niestosowne. (…)” – _Słownik pojęć i tekstów kultury_, __ dz. cyt., s. 293. Specyfikę tabu we współczesnym świecie (jego modyfikację i rozwój w czasie) odzwierciedla wyraźnie terminologia, którą posługują się badacze, wyróżniając np. „tabu pierwotne” i „tabu nowożytne” (S. Widłak, _Zjawisko_ _tabu językowego_, „Lud” 1968, nr 52, s. 11; K. Rogodzińska, M. Obrębska, _Współczesne tabu językowe, czyli o czym nie mówią Polacy_, „Człowiek i Społeczeństwo” 2018, (XLV), s. 127–149, „quasi-tabu” i „tabu religijne” (K. Seibel, _Zum Begriff des Tabus: eine soziologische Perspektive_, Frankfurt am Main 1990), „tabu antropologiczne” i „tabu przenośne” (L. Polkowska, _Tabu – wartość czy antywartość, czyli o pojęciu tabu we współczesnych polskich tygodnikach opinii_, „Studia Medioznawcze” 2017, nr 3 (70), s. 117–130).

13 Leszek Kołakowski, który traktował tabu jako gwarant stabilności kultury, z niepokojem pisał: „Kiedy próbuję odnaleźć jedną, najbardziej niebezpieczną stronę nowoczesności, mam ochotę streścić swoje obawy w jednym wyrażeniu: zanik tabu”. L. Kołakowski, _Cywilizacja na ławie oskarżonych_, __ „Aneks” 1985, nr 40, s. 15. Trafne zdają się konstatacje Izabeli Łuc i Małgorzaty Bortliczek, które uznają, że jednym z elementów dominującej w dyskursie ponowoczesnym gry językowej jest „gra z tabu” – I. Łuc, M. Bortliczek, _Język uwikłany w ponowoczesność_, __ Katowice 2011, s. 19.

14 Zob. np. K. Rogodzińska, M. Obrębska, _Współczesne tabu językowe, czyli o czym nie mówią Polacy_, __ dz. cyt, s. 127–149.

15 Dobrym wskaźnikiem stref tabuizowanych w danej społeczności jest na przykład analiza eufemizmów. Patrz np.: M. Szwecow-Szewczyk, _Tabu i eufemizmy językowe dawniej i dziś_, „Poradnik Językowy” 1974, z.6, s. 285–293; _Tabu językowe i eufemizacja w dialektach słowiańskich_, red. F. Czyżewski i A. Tyrpa, Lublin 2008; M. Nowak, _Tabu językowe i eufemizm w sytuacji religijnej_, „Roczniki Humanistyczne” 2001–2002, t. 49–50, nr 6. Zenon Leszczyński nazywa eufemizmy „tabu w planie wyrażania” – Z. Leszczyński, _Szkice o tabu językowym_, __ Lublin 1988, __ s. 28–33. Z kolei leksyka nienormatywna (przekleństwa, wulgaryzmy, obscenizmy) wiąże się z naruszaniem różnych sfer tabu kulturowego. Zob. np. A. Będkowska-Kopczyk, _Przekleństwa jako przykład łamania tabu (na podstawie języka polskiego i słoweńskiego oraz innych języków słowiańskich)_, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2009 (seria „Język a Kultura”), t. 21, s. 209–224.

16 G. Sawicka, _Konwencja a tabu językowe_, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2009 (seria „Język a Kultura”), t. 21, s. 39.

17 Zdaniem Karin Seibel tabu „codzienne” (quasi-tabu) ma charakter historyczny – podlega zmianom i transformacjom, natomiast tabu „prawdziwe” (religijne) jest ahistoryczne, pozostaje zatem niezmienne. Więcej na ten temat patrz: M. Zubiel-Kasprowicz, _Fenomen przekraczania tabu seksualności w kontekście norm społecznych_, „Heteroglossia” 2019, nr 9, s. 216–217.

18 Warto w tym momencie wspomnieć, dlaczego według Freuda sztuka tak często porusza kwestie związane z tabu. Badacz traktuje sztukę jako współczesny odpowiednik rytuału, który w społecznościach pierwotnych rozładowywał napięcie generowane przez tabu. W ujęciu psychoanalitycznym sztuka podlega sfunkcjonalizowaniu – jej rola polega na sublimacji popędów. Patrz: Z. Freud, _Totem i tabu_, dz. cyt., s. 23.

19 А. Музычук, _Первый из украинских модернистов. Вспомним забытого Игната Михайличенко_, https://day.kyiv.ua/ru/article/kultura/pervyy-iz-ukrainskih-modernistov (dostęp: 31.08.2021).

20 Co ciekawe, we współczesnej kulturze kwestia przemocy domowej stosowanej przez kobiety wobec mężczyzn również należy do sfery tabu.JOANNA DZIEDZIC

Uniwersytet w Białymstoku

CIAŁO I CIELESNOŚĆ W POEZJI AFANASIJA FETA (Z PERSPEKTYWY SOMATOPOETYKI)

Temat ciała i cielesności w badaniach twórczości Afanasija Feta (1820–1892) nie był dotąd szeroko omawiany przez badaczy, chociaż pojawiał się na marginesie rozważań poświęconych liryce miłosnej i antologicznej autora _Ogni wieczornych_ (_Вечерних огней_), czy w refleksji na temat muzyczności i impresjonistycznego charakteru jego wierszy21.

Na ukształtowanie światopoglądu poetyckiego Feta, w tym na jego postrzeganie ciała, wpłynęło kilka czynników. Pierwszym stały się kultura i literatura antyczna, którą twórca znał bardzo dobrze (przełożył na język rosyjski między innymi tom wierszy Horacego, wiele utworów Owidiusza, Juwenalisa, Wergiliusza, sztuki Plauta). W wierszach antologicznych poety, inspirowanych kulturą starożytnej Grecji i Rzymu, cielesność i ciało nie stanowią tematów tabu. Fet, pod wpływem filozofii antycznej, traktuje owe kategorie jako naturalny element ludzkiego istnienia. W utworach tych opiewa piękno i harmonię ludzkiego, głównie kobiecego, ciała. Nagość postaci niekoniecznie musi łączyć się z erotyką. W tej grupie utworów temat miłości fizycznej jest sygnalizowany przez Feta subtelnie, często z wykorzystaniem motywów antycznych (obecność mitologicznych bóstw – Erosa, Satyra).

Drugim czynnikiem była literatura romantyczna, która najczęściej unikała bezpośredniego odwoływania się do zagadnienia cielesności. Romantyzm, nakierowany na ukazanie świata wewnętrznego człowieka, podkreślał antytezę pomiędzy „duchem” a „materią” (przy czym „materia” traktowana była jako sfera trywialna, podrzędna). Odsunięcie ciała na drugi plan związane było także ze specyfiką gatunkową liryki romantycznej:

По утверждению Г.И. Кабаковой и Ф. Конта, жанровый канон лирической поэзии затрудняет «доступ» к телу (…). Прежде всего это касается, конечно, любовной лирики, в которой тело возлюбленной не более чем вместилище прекрасной и чистой души, к которой испытывает стремление душа (не тело!) лирического героя22.

Postać kobiety w tej epoce często idealizowano i „odcieleśniano”. Cielesność bohatera lirycznego, jeśli w ogóle była ukazywana, miała charakter metaforyczny, zaś gest czy spojrzenie stanowiły przejaw duszy i jej działań23.

Zagadnienie percepcji sensorycznej, które dziś stanowi szczególny przedmiot zainteresowania badaczy, rozpatrujących kategorię cielesności, w dobie romantyzmu zostało sprowadzone przede wszystkim do zmysłu wzroku i słuchu:

Zadaniem romantyków – pisze Anna Kubicka – było widzenie tego, czego nie widzieli inni i słyszenie tego, o czym inni nie słyszeli. Zupełnie szczątkowo – co trzeba podkreślić – występowały na gruncie literatury romantycznej kolejne zmysły: dotyku, smaku i węchu. Refleksja filozoficzna i psychologiczna nad tą szczególną reakcją człowieka na bodźce zewnętrzne szła raczej w kierunku realizacji przeżycia estetycznego czy metafizycznego. Bezpośredni odbiór wrażenia zmysłowego był więc tylko pretekstem do oglądu, niedostępnego dla psychofizycznych receptorów. Romantyzm stronił od zmysłowości, ponieważ utożsamiał ją z przyziemnością, małostkowością człowieka, skazanego na zmaterializowany odbiór świata24.

Echo romantycznego postrzegania kobiecego ciała jako uduchowionego, pięknego i niewinnego pojawia się w przede wszystkim w liryce miłosnej Feta. Jednak już od początku swej drogi twórczej autor _Fantazji_ wprowadza do opisu bohaterek lirycznych elementy realistyczne w postaci wybranych elementów ciała, wśród których najczęściej pojawiają się oczy, włosy/ loki/ warkocze, głowa, pierś, czoło, lico, ramiona (глаза/очи, волосы/ локоны/ косы, голова, грудь, чело, ланиты, плечи). Fet stosuje takie określenia, jak na przykład „малютка”, „млечный младенческий волос”, dzięki którym w jego poezji utrwalił się wizerunek młodej, dziecięco niewinnej kobiety. Obok przedstawienia uczucia miłości ważną rolę odgrywa w jego poezji intymna, często pełna erotycznego napięcia, atmosfera. Przedmiotem uwagi twórcy staje się nie tyle samo ciało, co jego fizyczna reakcja (wzburzony oddech, nieśmiały oddech, błysk oczu, nierówne bicie serca) na rozgrywające się w danym momencie wydarzenia.

Nie sposób nie wspomnieć o jeszcze jednym istotnym dla ukształtowania się Feta jako poety czynniku, jakim była epoka realizmu, w której działał i tworzył. Druga połowa XIX wieku to w Rosji okres burzliwych przemian społecznych, polemiki wokół roli rodziny i kobiety w społeczeństwie, narodzin nowej grupy społecznej – inteligencji raznoczyńskiej, i pojawienie się „nowego człowieka” w literaturze rosyjskiej. Wtedy to właśnie w prozie realistycznej kategoria cielesności coraz bardziej zaznacza swoją obecność. Motyw chorego i cierpiącego ciała pojawia się w wielu powieściach Fiodora Dostojewskiego. Pytania związane z poczuciem tożsamości i cielesnej odrębności, pytania o to, kim jestem ja, a kim ten „drugi”, stawia Obłomow – tytułowy bohater utworu Iwana Gonczarowa. U schyłku realizmu w 1886 roku powstaje wstrząsające studium chorego i umierającego ciała – nowela _Śmierć Iwana Iljicza_ Lwa Tołstoja. Nowe, odmienne od romantycznego podejście do kategorii cielesności zaznaczyło się również w poezji Afanasija Feta.

Bogata literatura naukowa szczegółowo i wieloaspektowo rozpatruje specyfikę poezji autora _Wenery Milońskiej_, brak jednak do tej pory prac poświęconych wyłącznie kategorii ciała i cielesności. Najbardziej interesujące przemyślenia, które łączą się z tytułowymi zagadnieniami, odnoszą się do sensualizmu i impresjonizmu liryków Feta, albowiem te właśnie zagadnienia wiążą się z percepcją zmysłową i kwestią cielesności25. Warto odnotować także monografię Emily Klenin, w której omówiona została interakcja pomiędzy nadawcą i adresatem wiersza. O dyskursie pomiędzy „uczestnikami tekstu” uczona pisze tak: „Poezja Feta jest niezwykła nie tylko dzięki subtelności, z jaką twórca reprezentuje stany psychiczne, ale także dzięki temu, że wzbudza pewne stany mentalne w czytelnikach, którzy doświadczają tego tekstu (…)”26.

Refleksja o ciele jest jednym z istotnych problemów filozoficznych już od starożytności. We współczesnej refleksji humanistycznej zagadnienie cielesności jest jednym ze szczególnie popularnych i istotnych. Nowatorskie spojrzenie na ludzkie ciało proponują między innymi studia genderowe czy też nurt postkolonialny. Inną próbą zbadania kategorii ciała i cielesności jest somatopoetyka, którą Anna Łebkowska definiuje następująco:

Somatopoetykę zamierzam traktować jako – w tej chwili najprościej rzecz ujmując – zasady i sposoby uobecnienia się kategorii cielesności w dyskursach kulturowych i zarazem w literaturze, jako relacje między tym, co werbalne, a tym, co cielesne, między ciałem a literaturą. Literatura szuka sposobów wyrażenia ciała, szuka ich też nauka o literaturze. Tak więc ciało funkcjonuje tu jako kategoria interpretacyjna i jako – by tak rzec – narzędzie badawcze. Instrumentarium łączy się tym samym z przedmiotem badań i uzależnione jest od aktualnej sytuacji epistemologiczno-kulturowej27.

Niniejszy szkic stanowi zaledwie próbę omówienia kilku wybranych aspektów cielesności w poezji Feta z perspektywy somatopoetyki. Przedmiotem refleksji będzie ucieleśnienie w utworze emocji i wrażeń podmiotu mówiącego, jego fizyczne, cielesne stany i reakcje. Na przykładzie wybranych utworów postaram się ukazać rolę ciała podmiotu lirycznego jako element dzieła literackiego oraz percepcję sensoryczną jako dominujący w fetowskiej liryce sposób obrazowania poetyckiego. Omówione zostaną także związane z kategorią cielesności opozycje ciało żywe – martwe, ciało ludzkie – nieludzkie, ciało–maska. Zasygnalizowany zostanie także problem przekraczania granic ludzkiej cielesności, co będzie niejednokrotnie wiązało się z naruszaniem społecznego i religijnego tabu.

21 Patrz: Б. Бухштаб, _А. Фет. Очерк жизни и творчества_, Ленинград 1974; Л.А. Озеров, _А.А. Фет (О мастерстве поэта)_, Ленинград 1970; B. Stawarz, _Rosyjska poezja antologiczna XIX wieku_, Kraków 1999.

22 Cyt. za: Э.В. Кельтмер, _Поэтика телесности в лирике Иннокентия Анненского. Диссертация на правах рукописи_, Тюмень 2015, с. 40.

23 Tamże, s. 40.

24 A. Kubicka, _Poetyckie konkretyzacje zmysłów w wierszach Cypriana Norwida_, Warszawa 2013, s. 8–9.

25 Patrz: Д. Благой, _Мир как красота (о Вечерних огнях А.А. Фета)_, Москва 1975; R. Gustafson, _The imagination of Springs. The poetry of Afanasy Fet_, New Haven 1966.

26 E. Klenin, _The Poetics of Afanasy Fet_, „Bausteine zur Slavichen Philologie und Kulturgerschichte” 39, Köln–Weimar–Wien 2002, p. 103. Tłumaczenie własne.

27 A. Łebkowska_, Somatopoetyka – afekty – wyobrażenia. Literatura XX i XXI wieku_, Kraków 2019, s. 13.