Tańcząca Eurydyka. Anna German we wspomnieniach - ebook

Wstęp

Śpiew był jej ży­ciem. W jed­nym z wy­wia­dów po­wie­dzia­ła: „My­ślę, że każ­dy z nas ma swo­ją gwiaz­dę. Może nią być mi­łość, pra­ca, ma­cie­rzyń­stwo… Tyl­ko trze­ba zro­bić wszyst­ko, żeby nie gasł jej blask. Moja gwiaz­da – to pio­sen­ka”.

Była nie tyl­ko wspa­nia­łą pio­sen­kar­ką, ale tak­że in­te­li­gent­nym, wraż­li­wym, peł­nym cie­pła czło­wie­kiem.

Los nie szczę­dził An­nie Ger­man nie­szczęść już w dzie­ciń­stwie. A po­tem, u pro­gu mię­dzy­na­ro­do­wej ka­rie­ry, w sierp­niu 1967 roku, ule­gła po­waż­ne­mu wy­pad­ko­wi na Au­to­stra­dzie Słoń­ca we Wło­szech. Za­ku­ta w gip­so­wy pan­cerz, dłu­gie ty­go­dnie wal­czy­ła o ży­cie, a na­stęp­nie o po­wrót do zdro­wia i śpie­wa­nia. Za­sko­czy­ła wte­dy nie­zwy­kłym mę­stwem, opty­mi­zmem, siłą woli i wal­ki. Kil­ka­na­ście lat póź­niej tej siły już jej nie wy­star­czy­ło…

Zo­sta­ła pa­mięć i mi­łość tych, któ­rzy ją ko­cha­li. Zo­sta­ły pio­sen­ki, wśród nich te nie­za­po­mnia­ne – Tań­czą­ce Eu­ry­dy­ki i Czło­wie­czy los. Po­zo­stał głos o nie­po­wta­rzal­nej bar­wie. Głos, za któ­rym tę­sk­nią mi­lio­ny wiel­bi­cie­li Anny Ger­man na ca­łym świe­cie.

Ste­fan Ra­choń po­wie­dział, że „była naj­lep­szą pio­sen­kar­ką swe­go po­ko­le­nia”, Je­rzy Fi­cow­ski twier­dził, że „za­miast du­szy mia­ła mu­zy­kę”, a Ire­na San­tor przy­zna­ła, iż „całe ży­cie była jej fan­ką”.

Anna Ger­man była ko­bie­tą z kla­są. Na jej nie­na­gan­ne ma­nie­ry, za­cho­wa­nie, po­dej­ście do dru­gie­go czło­wie­ka mia­ło wpływ pro­te­stanc­kie wy­cho­wa­nie. W każ­dym czło­wie­ku sta­ra­ła się do­strzec do­bro. Po­ma­ga­ła, uspra­wie­dli­wia­ła, wy­ba­cza­ła.

Od roku 1987 Anna Ger­man ma swo­ją uli­cę w ro­dzin­nym Urgen­czu, a od lu­te­go 2012 ta­bli­cę na domu we Wro­cła­wiu, w któ­rym spę­dzi­ła mło­dość.

Wo­kół Słoń­ca, mię­dzy Mar­sem a Jo­wi­szem, krą­ży od­kry­ta przez Ta­ma­rę Smir­no­wą, za­re­je­stro­wa­na pod nu­me­rem 2519, nie­wiel­ka aste­ro­ida o na­zwie an­na­ger­man.

W uzna­niu wy­bit­nych za­sług pio­sen­kar­ki dla kul­tu­ry ro­syj­skiej w maju 2003 roku przed salą kon­cer­to­wą Ro­sja w Mo­skwie od­sło­nię­to gwiaz­dę z jej na­zwi­skiem.

Uwiel­bie­nie w Związ­ku Ra­dziec­kim to­wa­rzy­szy­ło An­nie przez wszyst­kie lata jej ka­rie­ry. W Ro­sji i na Ukra­inie wciąż jest iko­ną, a dla wie­lu miesz­kań­ców tych kra­jów – sy­no­ni­mem Pol­ski. Dla nich Pol­ska to… Anna Ger­man.

Ro­sja­nie uwa­ża­ją Annę Ger­man za swo­ją. To tam po­wstał (i ist­nie­je do tej pory) Mię­dzy­na­ro­do­wy Klub Wiel­bi­cie­li Anny Ger­man Je­steś moją mi­ło­ścią. Wy­da­no dzie­siąt­ki płyt CD i DVD, zre­ali­zo­wa­no wie­le pro­gra­mów wspo­mnie­nio­wych i fil­mów do­ku­men­tal­nych. W 2010 roku po­wstał film fa­bu­lar­no-do­ku­men­tal­ny Anna Ger­man. Echo mi­ło­ści, a w 2012 se­rial Anna Ger­man. Ta­jem­ni­ca Bia­łe­go Anio­ła.

Była mię­dzy­na­ro­do­wą gwiaz­dą – w Pol­sce naj­pierw ko­cha­ną, a po­tem nie­co za­po­mnia­ną, po­pu­lar­ną i ce­nio­ną we Wło­szech, uwiel­bia­ną i czczo­ną w kra­jach by­łe­go Związ­ku Ra­dziec­kie­go. Dla Ro­sjan Anna Ger­man jest kimś wy­jąt­ko­wym do dziś. Dla mnie rów­nież. Od daw­na mnie fa­scy­nu­je. Jest moim ide­ałem, nie­do­ści­głym wzo­rem.

Tań­czą­ca Eu­ry­dy­ka jest zbio­rem wspo­mnień ro­dzi­ny, przy­ja­ciół i zna­jo­mych pio­sen­kar­ki prze­pla­ta­nym frag­men­ta­mi pierw­szej bio­gra­fii Anny Ger­man pió­ra ro­syj­skie­go dzien­ni­ka­rza, au­to­ra tek­stów pio­se­nek, tłu­ma­cza Alek­san­dra Ży­ga­rio­wa. Mia­łam oka­zję go po­znać. W maju 1987 roku w cza­sie uro­czy­sto­ści nada­nia am­fi­te­atro­wi w Zie­lo­nej Gó­rze imie­nia Anny Ger­man. W tym­że am­fi­te­atrze w la­tach 2002–2007 od­by­wał się Fe­sti­wal im. Anny Ger­man Tań­czą­ce Eu­ry­dy­ki.

Na kar­tach książ­ki śle­dzi­my trud­ny i barw­ny „czło­wie­czy los” Anny Ger­man: dzie­ciń­stwo spę­dzo­ne w Azji Środ­ko­wej, mło­dość we Wro­cła­wiu, po­cząt­ki ka­rie­ry w Es­tra­dach: Wro­cław­skiej, Rze­szow­skiej i Olsz­tyń­skiej. Suk­ce­sy na fe­sti­wa­lach pio­sen­ki w Opo­lu, So­po­cie i Osten­dzie, wy­stę­py we Wło­szech, a po­tem tra­gicz­ny wy­pa­dek, dłu­gą re­ha­bi­li­ta­cję i trium­fal­ny po­wrót na sce­nę. Uwiel­bie­nie w Związ­ku Ra­dziec­kim i… po­wol­ne od­cho­dze­nie w cień w Pol­sce.

Wspo­mi­na­ją ją naj­bliż­si – mat­ka i mąż oraz przy­ja­ciół­ka Anna Ka­cza­li­na. Wspo­mi­na­ją ko­le­żan­ki i ko­le­dzy ze śro­do­wi­ska ar­ty­stycz­ne­go, m.in. Krzysz­tof Cwy­nar, Je­rzy Fi­cow­ski, Ka­ta­rzy­na Gärt­ner, Wi­told Gru­ca, Ma­rek Se­wen, Sła­wa Przy­byl­ska, Ire­na San­tor, Ste­fan Ra­choń, Szy­mon Szur­miej, Ro­man Ziem­lań­ski. Obec­ne wy­da­nie Tań­czą­cej Eu­ry­dy­ki uzu­peł­ni­łam m.in. o tek­sty Jo­an­ny Kul­mo­wej, Asji Łam­tiu­gi­ny, Krzysz­to­fa Kraw­czy­ka, Ma­ria­na Licht­ma­na i Wie­sła­wy Tu­chol­skiej-Ro­ze­nek.

Istot­ną czę­ścią książ­ki są nie­zwy­kle bo­ga­te ko­lo­ro­we ma­te­ria­ły ilu­stra­cyj­ne. Więk­szość z nich po­cho­dzi z pry­wat­ne­go ar­chi­wum męża Anny Ger­man, pana Zbi­gnie­wa Tu­chol­skie­go, któ­re­mu skła­dam ser­decz­ne po­dzię­ko­wa­nia.

Dzię­ku­ję tak­że Iwa­no­wi Ili­czo­wo­wi, za­ło­ży­cie­lo­wi i prze­wod­ni­czą­ce­mu Mię­dzy­na­ro­do­we­go Klu­bu Wiel­bi­cie­li Anny Ger­man Je­steś moją mi­ło­ścią, za po­moc w zdo­by­ciu nie­zna­nych w Pol­sce fo­to­gra­fii.

Spe­cjal­ne po­dzię­ko­wa­nia kie­ru­ję do mo­jej przy­ja­ciół­ki Do­ro­ty Ko­man, któ­ra jako re­dak­tor ko­lej­ny już raz wę­dru­je ze mną śla­da­mi Anny Ger­man, słu­żąc zro­zu­mie­niem i cen­ny­mi uwa­ga­mi.

Ma­rio­la Pry­zwan

War­sza­wa, 23.04.2013

IRMA BERNER

Mat­ka Anny Ger­man

Gdy mia­łam sześć, może sie­dem lat, mat­ka opo­wie­dzia­ła mi o na­szym po­cho­dze­niu. Do­wie­dzia­łam się wów­czas, że oj­czy­zną mo­ich przod­ków była Fry­zja, pro­win­cja w pół­noc­nej Ho­lan­dii, skąd pro­to­pla­sta rodu po ką­dzie­li przy­był do Ro­sji jako emi­grant oko­ło 1850 roku. Mój pra­pra­dzia­dek – za­moż­ny hra­bia Jo­han Frie­sen, me­no­ni­ta – opu­ścił Ho­lan­dię wraz z trze­ma sy­na­mi. Czwar­ty syn po­zo­stał we Fry­zji, by za­rzą­dzać go­spo­dar­stwem i dbać o kon­to ban­ko­we. Nie­ste­ty prze­grał cały ma­ją­tek w ka­sy­nie. Pra­pra­dzia­dek, do­wie­dziaw­szy się o tym, miał wy­rzec sło­wa: „Te­raz nie ma dla mnie po­wro­tu i nie je­stem już hra­bią”.

Na szczę­ście pra­pra­dziad przy­wiózł do Ro­sji trzy­na­ście wo­zów naj­szla­chet­niej­szych, bar­dzo cen­nych na­sion, sa­dzo­nek kwia­tów i drze­wek, nie­ma­ły do­by­tek ru­cho­my oraz lu­dzi, któ­rych za­trud­niał w swo­im ma­jąt­ku. Mógł więc upo­wszech­niać wy­so­ko roz­wi­nię­tą ho­len­der­ską kul­tu­rę ogrod­ni­czą.

Przod­ko­wie ro­dzi­ny po mie­czu tak­że byli ho­len­der­ski­mi emi­gran­ta­mi, ale o ich przy­by­ciu do Ro­sji wiem znacz­nie mniej.

Dzię­ki opo­wie­ści mamy zro­zu­mia­łam, dla­cze­go w domu roz­ma­wia­my nie po ro­syj­sku, lecz po ho­len­der­sku.

Ro­dzi­ce miesz­ka­li w za­ło­żo­nej przez Ho­len­drów w 1863 roku ko­lo­nii Wie­li­kok­nia­że­sko­je, w ob­wo­dzie ku­bań­skim, nie­da­le­ko Nie­win­no­my­ska. W na­szej ko­lo­nii chęt­nie osie­dla­li się tak­że lu­dzie in­nych na­ro­do­wo­ści, zwłasz­cza Niem­cy, Po­la­cy i Ro­sja­nie. Praw­do­po­dob­nie za­chę­cał ich do tego po­rzą­dek, do­sta­tek i do­bra or­ga­ni­za­cja ży­cia pra­co­wi­tych miesz­kań­ców. W Wie­li­kok­nia­że­sko­je i oko­li­cach miesz­ka­li, obok me­no­ni­tów i pra­wo­sław­nych, tak­że ad­wen­ty­ści oraz ka­to­li­cy. Wszy­scy ci lu­dzie żyli zgod­nie, nie­za­leż­nie od na­ro­do­wo­ści i wy­zna­nia, sza­nu­jąc i to­le­ru­jąc się wza­jem­nie. Z upły­wem lat zmie­niał się i za­cie­rał pier­wot­ny ho­len­der­ski cha­rak­ter ko­lo­nii.

Ro­dzi­ce Anny – Irma i Eu­ge­niusz

Nad­szedł rok 1934. Prze­nio­sły­śmy się do od­le­głej o ty­sią­ce ki­lo­me­trów, po­ło­żo­nej na wschod­nich ru­bie­żach Uz­be­ki­sta­nu Fer­ga­ny, gdzie od­by­wał służ­bę woj­sko­wą mój brat Wil­mar. Zo­sta­łam za­trud­nio­na w szko­le po­wszech­nej w po­bli­skiej miej­sco­wo­ści Czi­mion, nie­da­le­ko skąd roz­cią­ga­ły się pola naf­to­we.

W Nie­ftien­nych Pro­my­słach pra­co­wał jako księ­go­wy mój przy­szły mąż Eu­ge­niusz Ger­man . Uro­dził się 25 mar­ca 1909 roku w Ło­dzi, w ro­dzi­nie ewan­ge­lic­kie­go pa­sto­ra. Wy­so­ki, przy­stoj­ny, o sza­ro­nie­bie­skich oczach i ciem­nych kę­dzie­rza­wych wło­sach. Nie­gdyś dy­ry­gent chó­ru. Do­sko­na­le mó­wił po nie­miec­ku, ho­len­der­sku i ro­syj­sku. Czy­tał mnó­stwo ksią­żek, na pa­mięć znał nie­zli­czo­ną ilość wier­szy, śpie­wał, grał na gi­ta­rze i skrzyp­cach. Zwie­rzył mi się, że uciekł z Don­ba­su na Ukra­inie, gdyż był na czar­nej li­ście.

Na­sze szczę­ście i upra­gnio­ny spo­kój nie trwa­ły dłu­go. „O wa­sze­go męża py­ta­li – do­nio­sła mi te­le­fo­nist­ka. – Nie wie­cie? W Le­nin­gra­dzie za­bi­li Ki­ro­wa…”.

Po­sta­no­wi­li­śmy wy­je­chać jak naj­prę­dzej i jak naj­da­lej, gdzieś, gdzie nas nie zna­ją i nie znaj­dą. Uda­li­śmy się do Urgen­cza, po­ło­żo­ne­go w pół­noc­no-za­chod­niej czę­ści Uz­be­ki­sta­nu, za­bie­ra­jąc ze sobą tak­że moją mat­kę i sio­strę. Po ukoń­cze­niu służ­by woj­sko­wej miesz­kał tam i pra­co­wał jako zoo­tech­nik mój brat Wil­mar.

Tru­dy po­dró­ży zno­si­łam, bę­dąc w cią­ży.

Do­tar­li­śmy do Urgen­cza, uda­ło nam się wy­na­jąć miesz­ka­nie: izbę w gli­nian­ce z oknem w su­fi­cie. Pręd­ko też zna­leź­li­śmy za­ję­cia: ja w szko­le jako na­uczy­ciel­ka nie­miec­kie­go, mąż zaś w miej­skiej pie­kar­ni jako księ­go­wy.

14 lu­te­go 1936 roku uro­dzi­ła się nam có­recz­ka. Nada­li­śmy jej imio­na Anna Wik­to­ria. Na­sza ra­dość nie mia­ła gra­nic. Anecz­ka była zdro­wym i ład­nym dziec­kiem. Na głów­kę wło­ży­łam jej bia­łą chu­s­tecz­kę. „Wy­glą­da jak mała koł­choź­ni­ca” – pi­sa­łam wów­czas do mamy ze szpi­ta­la. Po kil­ku dniach przy­je­chał po nas Eu­ge­niusz. Dwu­ko­ło­wą „ka­re­tą” za­brał nas do no­we­go, lep­sze­go miesz­ka­nia. Była to rów­nież gli­nian­ka, ale więk­sza i z nor­mal­ny­mi okna­mi ścien­ny­mi, po­ło­żo­na na wzgó­rzu bli­sko pie­kar­ni.

Po krót­kim urlo­pie mu­sia­łam wró­cić do pra­cy. Mama przy­no­si­ła Anecz­kę do szko­ły, bym mo­gła ją na­kar­mić. Moi ucznio­wie krzy­cze­li wów­czas: „Opa, opa! Oje kiel­dy! Se­ne­ke ki­zim­ka dżu­da czo­raj­lek” .

Ania, Urgencz 1936

Na­de­szło upal­ne lato 1937 roku i Anecz­ka za­cho­ro­wa­ła. Do­słow­nie chu­dła w oczach. Po­je­cha­li­śmy całą ro­dzi­ną do le­ka­rza w Tasz­kien­cie. Jego dia­gno­za brzmia­ła: pa­ra­ty­fus. Po­sta­no­wi­łam po­zo­stać z có­recz­ką, mat­ką i sio­strą w Tasz­kien­cie. Wy­na­ję­li­śmy miesz­ka­nie w sta­rej czę­ści mia­sta. Gdy nasz go­spo­darz, Uz­bek, zo­ba­czył Anię, po­wie­dział: „Za­raz przy­nio­sę le­kar­stwo”. Do­sta­łam owoc gra­na­tow­ca, któ­re­go skór­kę, we­dle re­cep­ty Uz­be­ka, na­le­ża­ło za­lać trze­ma szklan­ka­mi wody i go­to­wać, aż po­zo­sta­nie jed­na szklan­ka pły­nu. Otrzy­ma­ny w ten spo­sób wy­war po­da­wa­li­śmy Ani do pi­cia. Wkrót­ce có­recz­ka za­czę­ła po­wra­cać do zdro­wia. Chwa­ła Bogu!

Ma­leń­ka Ania z bab­cią i ro­dzi­ca­mi, 1936

Mąż i brat wy­je­cha­li do Urgen­cza, by po za­ła­twie­niu nie­zbęd­nych spraw po­wró­cić do nas. Po­sta­no­wi­li­śmy bo­wiem osie­dlić się w Tasz­kien­cie. Mia­sto jak na owe cza­sy było dość za­dba­ne. Szcze­gól­nie pięk­ny i ob­szer­ny park Pusz­ki­na, w któ­rym były mów­ni­ce jak w lon­dyń­skim Hyde Par­ku. Uz­be­ko­wie ubra­ni w ko­lo­ro­we, je­dwab­ne cha­ła­ty i mi­ster­nie ha­fto­wa­ne cza­pecz­ki „ciu­bi­ciej­ki” wy­śpie­wy­wa­li tam mi­ło­sne pie­śni: „Oj, opo­dżon men­ga ke­reń syz, dżu­da czo­raj­lek” . Przy ustach trzy­ma­li wte­dy por­ce­la­no­wy ta­le­rzyk i ob­ra­ca­li nim w róż­ne stro­ny, a od­bi­ty od nie­go głos brzmiał nie­zwy­kle, wi­bro­wał i do­cie­rał na prze­mian do słu­cha­czy z róż­nych stron, by chwi­la­mi milk­nąć zu­peł­nie.

Już w sierp­niu 1937 roku roz­po­czę­łam pra­cę wy­kła­dow­cy ję­zy­ka nie­miec­kie­go w tam­tej­szej szko­le śred­niej im. Cza­pa­je­wa. Mama opie­ko­wa­ła się Anią.

Nie­cier­pli­wie wy­glą­da­ły­śmy przy­jaz­du Eu­ge­niu­sza i Wil­ma­ra. Nie­ste­ty, 25 wrze­śnia 1937 roku w Urgen­czu mój mąż i brat zo­sta­li aresz­to­wa­ni. Przez wie­le dni i mie­się­cy ży­łam na­dzie­ją, że ich od­naj­dę, gdzie­kol­wiek by­li­by uwię­zie­ni. Ocze­ki­wa­łam wów­czas dru­gie­go dziec­ka. Tak bar­dzo chcia­łam usły­szeć do­brą wia­do­mość o Eu­ge­niu­szu. Lecz pro­ku­ra­tor ob­wie­ścił mi rzecz naj­okrut­niej­szą: „Wasz mąż zo­stał ze­sła­ny na dzie­sięć lat bez pra­wa ko­re­spon­den­cji z ro­dzi­ną”. „Za co?”.

Od­po­wie­dzi nie otrzy­ma­łam. Nie ze­zwo­lo­no mi na­wet na jed­no wi­dze­nie. O bra­cie rów­nież nie mia­łam żad­nych kon­kret­nych wia­do­mo­ści.

Nad­szedł 28 lu­te­go 1938 roku. Spóź­nio­na ka­ret­ka po­go­to­wia wio­zła mnie do szpi­ta­la. Trze­ba było ją jed­nak za­trzy­mać, gdyż roz­po­czął się po­ród. Nie­spo­dzie­wa­nie moja mat­ka zo­sta­ła po­łoż­ną. Uro­dzi­łam zdro­we­go i du­że­go syna. Otrzy­mał imię Fry­de­ryk – po te­ściu. Po­tem żar­to­wa­łam, że gdy syn pój­dzie do woj­ska, na­pi­sze w ży­cio­ry­sie: „Uro­dzi­łem się w Tasz­kien­cie na uli­cy”. Ży­cio­rys w ZSRR mu­siał być za­wsze bar­dzo do­kład­ny.

I oto do­wie­dzia­łam się, że w Mo­skwie jest biu­ro, w któ­rym moż­na uzy­skać wia­do­mo­ści o aresz­to­wa­nych z ca­łe­go Związ­ku Ra­dziec­kie­go. Po­sta­no­wi­łam tam je­chać. Ma­lu­chy po­zo­sta­wi­łam pod opie­ką mamy i sio­stry. W Mo­skwie, oczy­wi­ście, ni­cze­go się nie do­wie­dzia­łam, choć go­dzi­na­mi, w tłu­mie ko­biet z ca­łej Ro­sji, sta­łam w ko­lej­ce po in­for­ma­cje.

Wra­ca­łam po­cią­giem kom­plet­nie za­ła­ma­na. Sym­pa­tycz­ne kon­duk­tor­ki, czę­stu­jąc mnie her­ba­tą i chle­bem, py­ta­ły, po co przy­je­cha­łam do Mo­skwy. „Ty nie płacz. Je­steś mło­da, a Mo­skwa nie wie­rzy łzom. Nie wiesz o tym? Módl się i proś Boga o po­moc. Przy­jedź do nas, do Sta­liń­ska. Do­oko­ła jest taj­ga i nie­da­le­ko obóz na 18 ty­się­cy więź­niów. Może są tam twoi? Pój­dziesz i do­wiesz się”.

Po­sta­no­wi­li­śmy wszy­scy wy­je­chać z Tasz­kien­tu do Sta­liń­ska, po­ło­żo­ne­go we wschod­niej Sy­be­rii, gdzieś mię­dzy Je­ni­se­jem a Obem.

Nie­ste­ty, Fry­de­ryk za­czął wów­czas cho­ro­wać, za­pew­ne z po­wo­du zbyt upal­ne­go kli­ma­tu. W sierp­niu 1939 roku zre­zy­gno­wa­łam z pra­cy i w koń­cu wy­ru­szy­li­śmy na Sy­be­rię. W mia­rę od­da­la­nia się od upal­nych re­jo­nów sy­nek czuł się le­piej, a koło No­wo­sy­bir­ska za­czął się na­wet uśmie­chać. Anecz­ka też była zdro­wa. Znaj­dę męża i bra­ta, po­ka­żę im moje skar­by – my­śla­łam.

Do­tar­li­śmy do mia­stecz­ka Osin­ni­ki w ob­wo­dzie no­wo­sy­bir­skim, nie­da­le­ko Sta­liń­ska, gdzie przy­ję­to mnie do pra­cy w szko­le śred­niej. Na­le­ża­ło jak naj­prę­dzej roz­po­cząć po­szu­ki­wa­nia Żeni i Wil­ma­ra. Przy­go­to­wa­łam dla nich pacz­kę. Spe­cjal­ną li­nią ko­le­jo­wą, przez taj­gę, do­tar­łam do koń­co­wej sta­cyj­ki w re­jo­nie obo­zu, skąd mo­głam dojść je­dy­nie do obo­zo­wej ad­mi­ni­stra­cji. Po­szu­ku­jąc kan­ce­la­rii, na­tknę­łam się na ob­ce­go męż­czy­znę, jak się oka­za­ło, by­łe­go więź­nia obo­zu. „Od­sie­dzia­łem już swo­je, spro­wa­dzi­łem żonę z Kry­mu i tu­taj pra­cu­ję. Po­mo­gę pani, przej­rzę spi­sy ze­sła­nych”.

Z wiel­kim nie­po­ko­jem cze­ka­łam na ja­ką­kol­wiek wia­do­mość od nie­go i oto do­wie­dzia­łam się, że Wil­mar jest w ósmej ko­lo­nii, a Eu­ge­niu­sza w obo­zie nie ma. Na­to­miast w kan­ce­la­rii od­by­ła się krót­ka, urzę­do­wa (nie pa­trzo­no na­wet na mnie) roz­mo­wa: „Je­śli wasi są w obo­zie, to pacz­kę prze­ka­że­my, ale wi­dze­nia nie damy! Wsio!”.

Ba­łam się na­wet otwo­rzyć usta. Po wyj­ściu spo­tka­łam po­zna­ne­go wcze­śniej życz­li­we­go męż­czy­znę. Przed­sta­wił mi ry­zy­kow­ny plan prze­nie­sie­nia bra­ta do bli­żej po­ło­żo­nej ko­lo­nii. Oczy­wi­ście za duże pie­nią­dze. Na­ma­wiał mnie tak­że na nie­le­gal­ne wi­dze­nie. Rów­nież za od­po­wied­nią opła­tą. Mo­głam na te­ren obo­zu zo­stać wpusz­czo­na jako… pie­lę­gniar­ka. Dzię­ko­wa­łam Bogu, że tak się nie sta­ło. Nie po­tra­fi­ła­bym do­brze ode­grać tej roli. Być może sama sie­bie ska­za­ła­bym na ze­sła­nie.

Kie­dy na­sta­ła zima, do obo­zu wy­ru­szy­ła mat­ka, ma­jąc na­dzie­ję na wi­dze­nie z sy­nem. W kan­ce­la­rii obo­zu usły­sza­ła od star­sze­go męż­czy­zny: „Mat­ko, wra­caj. Wi­dze­nia z sy­nem nie da­dzą, a pacz­kę prze­ka­żę”.

Nad­szedł rok 1940. Jego po­czą­tek świę­to­wa­li­śmy w szko­le. W du­żej sali Ania i Fry­de­ryk pa­trzy­li urze­cze­ni na ol­brzy­mią, ozdo­bio­ną i oświe­tlo­ną cho­in­kę, słu­cha­li tak­że śpie­wu dzie­ci. W pew­nej chwi­li Ania ob­ję­ła bra­cisz­ka i po­ca­ło­wa­ła go. Pa­nie Boże! Moje sie­ro­ty!

Po­sta­no­wi­li­śmy, że mama z Fry­de­ry­kiem i Anią wio­sną po­wró­cą do Tasz­kien­tu. Było tam wię­cej żyw­no­ści, zwłasz­cza owo­ców i wa­rzyw. Przy­jem­ny był rów­nież tam­tej­szy kli­mat, poza la­tem, kie­dy do­ku­czał brak desz­czu i na­le­ża­ło chro­nić dzie­ci przed upa­ła­mi. Ja z sio­strą mia­łam po­zo­stać w Osin­ni­kach do za­koń­cze­nia roku szkol­ne­go. Je­dy­ną po­cie­chą była myśl, że Wil­mar otrzy­mał od nas pacz­ki, a tym sa­mym wie­dział, że od­na­la­zły­śmy go. Pi­sał o tym póź­niej do sio­stry, kie­dy miał moż­li­wość wy­sła­nia kil­ku li­stów.

Nie­spo­dzie­wa­nie otrzy­ma­łam od mat­ki te­le­gram: „Na­tych­miast przy­jeż­dżaj. Dzie­ci cho­re”. W Tasz­kien­cie Ania i Fry­de­ryk za­cho­ro­wa­li na szkar­la­ty­nę i zo­sta­li umiesz­cze­ni w szpi­ta­lu. Nie­zwłocz­nie wy­je­cha­łam do mat­ki, po­zo­sta­wia­jąc w Osin­ni­kach sio­strę, któ­ra była wów­czas uczen­ni­cą. Do­tar­łam do Tasz­kien­tu po pię­ciu dniach. Gdy we­szłam do domu, zo­ba­czy­łam tyl­ko Anecz­kę. Mat­ka z pła­czem wy­krztu­si­ła: „Sy­ne­czek nie żyje!”.

Krzyk i płacz. Nie po­tra­fi­łam wy­po­wie­dzieć ani jed­ne­go sło­wa. Anecz­ka, bla­da po cho­ro­bie, tu­li­ła się do mnie.

Fry­de­ryk zmarł w maju 1940 roku, w dniu, kie­dy miał być wy­pi­sa­ny ze szpi­ta­la wraz z Anią. Mat­ka wła­śnie przy­nio­sła odzież i kie­dy we­szła do sali szpi­tal­nej, Fry­de­ryk le­żał już mar­twy. Mu­sia­ła go na­tych­miast po­cho­wać. Wy­na­ję­ła Uz­be­ka, któ­ry wóz­kiem za­przę­gnię­tym w osioł­ka za­wiózł tru­mien­kę na cmen­tarz.

Z bab­cią, mamą i młod­szym bra­cisz­kiem Fry­de­ry­kiem

Nie po­wró­ci­łam już do Osin­nik. Wró­ci­łam do pra­cy w szko­le, gdzie by­łam za­trud­nio­na przed wy­jaz­dem na Sy­be­rię. Nie­spo­dzie­wa­nie też Wie­czo­ro­wy In­sty­tut Pe­da­go­gicz­ny w Tasz­kien­cie za­pro­po­no­wał mi pro­wa­dze­nie za­jęć z lek­sy­ki, fo­ne­ty­ki i gra­ma­ty­ki ję­zy­ka nie­miec­kie­go. Nie chcia­łam przy­jąć tej pra­cy, ba­łam się zwra­cać na sie­bie uwa­gę. Może wie­dzą, że szu­kam po ła­grach swo­ich bli­skich i chcą mnie mieć na oku? – my­śla­łam. Mat­ka jed­nak na­mó­wi­ła mnie i od wrze­śnia 1940 roku uczy­łam rów­nież w In­sty­tu­cie. Nie­dłu­go po­tem za­trud­nił mnie jako lek­tor­kę nie­miec­kie­go uni­wer­sy­tet w Tasz­kien­cie. Roz­po­czę­łam tak­że przy­go­to­wa­nia do aspi­ran­tu­ry i kurs an­giel­skie­go.

W wy­na­ję­tym od życz­li­wych i uśmiech­nię­tych Uz­be­ków miesz­ka­niu czu­ły­śmy się bez­piecz­nie. Wszyst­ko było lub wy­da­wa­ło się być z gli­ny: dom, na­wierzch­nia po­dwó­rza, ogro­dze­nie po­se­sji. Idąc uli­cą, wzdłuż któ­rej nie­prze­rwa­nie cią­gnę­ły się mury zwa­ne „du­wa­ła­mi”, mia­ło się wra­że­nie, że to wę­drów­ka przez wą­wóz.

Wra­ca­łam kie­dyś do domu wą­ski­mi ulicz­ka­mi, peł­na naj­gor­szych obaw. Przede mną wol­no je­chał sa­mo­chód, któ­re­go nie mo­głam wy­mi­nąć, obok szedł męż­czy­zna w skó­rza­nym płasz­czu. Po­dą­ża­li w na­szym kie­run­ku. By­łam prze­ra­żo­na. Omi­nę­li jed­nak nasz dom. Od kie­dy nie mia­łam wie­ści o Eu­ge­niu­szu, ży­łam w cią­głym stra­chu. Sił do­da­wa­ła mi mat­ka, a moją wiel­ką ra­do­ścią była ma­lut­ka i spo­koj­na Ania. W jej pią­te uro­dzi­ny po­szły­śmy do skle­pu z za­baw­ka­mi – z ra­do­ści Ania po­ca­ło­wa­ła mnie w rękę… i wy­bra­ła tyl­ko jed­ną za­baw­kę.

Pol­ski stu­dent Wła­dy­sław Krau­ze ostrzegł mnie przed aresz­to­wa­niem. A więc nie­szczę­ście nie śpi. Za­wsze mnie znaj­dzie – po­my­śla­łam. Po­ja­wi­ły się oba­wy: co bę­dzie z Anią, mamą i sio­strą? Za­zwy­czaj dzie­ci w ta­kich sy­tu­acjach odłą­cza­no od ma­tek i prze­ka­zy­wa­no do do­mów dziec­ka, zmie­nia­jąc im na­wet imio­na i na­zwi­ska.

Ania z mat­ką, Tasz­kient gru­dzień 1937

W stycz­nio­wą noc 1942 roku zbu­dzi­ło mnie ło­mo­ta­nie do drzwi. Otrzy­ma­łam po­wia­do­mie­nie o li­kwi­da­cji na­sze­go mel­dun­ku i wy­sie­dle­niu. Ania z mamą były aku­rat w Fer­ga­nie i – z bra­ku bi­le­tów ko­le­jo­wych – nie mo­gły do mnie na­tych­miast wró­cić. W dro­dze do Tasz­kien­tu prze­ży­ły strasz­ne chwi­le. „Nie wol­no, nie wol­no!” – krzyk­nę­ła kon­duk­tor­ka, gdy mat­ka z Anią chcia­ły wejść do pu­ste­go wa­go­nu. Po­ciąg wła­śnie ru­szał, a one sta­ły na stop­niach. „Ja mu­szę, nas wy­sie­dla­ją” – po­wie­dzia­ła wów­czas mat­ka. Sie­dzą­ce w pu­stym wa­go­nie kon­duk­tor­ki otwo­rzy­ły drzwi…

Wa­go­na­mi to­wa­ro­wy­mi wy­wie­zio­no nas za Bu­cha­rę, do po­wia­tu Ro­me­tan. Za­miesz­ka­ły­śmy w zie­mian­ce. Z ob­cy­mi ludź­mi. Nie mia­łam pra­cy. Nie było co jeść. Ma­mie uda­ło się sprze­dać reszt­ki bie­li­zny po­ście­lo­wej za szklan­kę ka­szy… a kie­dy za­trud­nio­no mnie w od­le­głej o 15 ki­lo­me­trów szko­le, oka­za­ło się, że ucznio­wie, tak jak i ich ro­dzi­ce, nie zna­li ro­syj­skie­go, na­to­miast ja nie ro­zu­mia­łam uz­bec­kie­go. I zno­wu by­łam bez­ro­bot­na.

Anecz­ka za­cho­ro­wa­ła. Sie­dzia­łam przy niej i czy­ta­łam baj­ki. „Ma­mocz­ka, czy­taj, tyl­ko czy­taj” – pro­si­ła Ania. My­ślę, że w taki spo­sób za­po­mi­na­ła o gło­dzie.

W Ro­me­ta­nie o mało nie zgi­nę­ła moja sio­stra, gdy od­mó­wi­ła współ­pra­cy z NKWD. Cy­nicz­ny en­ka­wu­dzi­sta chciał ją wów­czas za­strze­lić na śmiet­ni­ku w po­dwó­rzu. Sio­stra jed­nak, spa­ra­li­żo­wa­na stra­chem, w ostat­niej chwi­li zdo­ła­ła wy­biec na uli­cę. Na­tych­miast wy­je­cha­ła z Ro­me­ta­nu. Do­tar­ła do Bu­cha­ry. Tam­tej­szy ofi­cer, Uz­bek, ze­zwo­lił jej prze­nieść się do Urgen­cza, gdzie za­czę­ła pra­co­wać na lot­ni­sku.

Mo­jej sio­strze uda­ło się wresz­cie usta­lić, co się sta­ło z Eu­ge­niu­szem i Wil­ma­rem w Urgen­czu. Mo­je­go męża Że­nię spo­tkał los naj­tra­gicz­niej­szy. W 1938 roku zo­stał roz­strze­la­ny i po­cho­wa­ny we wspól­nej mo­gi­le. Nie­wia­ry­god­ny był po­wód jego aresz­to­wa­nia – miej­sce uro­dze­nia: Pol­ska. Wil­ma­ra prze­słu­chi­wa­no aż 82 go­dzi­ny, bez­sku­tecz­nie na­ma­wia­jąc do pod­pi­sa­nia ze­znań szpie­ga. Ze­sła­ny na Sy­be­rię, zo­stał na­stęp­nie prze­nie­sio­ny w re­jon Ar­chan­giel­ska, do obo­zu w Ko­tlas.

Ja rów­nież, za na­mo­wą mat­ki, opu­ści­łam Ro­me­tan. Ucie­kłam z Anią do wsi Or­łów­ka w Kir­gi­zji, gdzie miesz­ka­li po­tom­ko­wie ho­len­der­skich imi­gran­tów. Do­sta­łam pra­cę w szko­le. Wszę­dzie jed­nak pa­no­wa­ła strasz­na bie­da i głód.

W Or­łów­ce po­zna­łam Po­la­ka, Her­ma­na Ber­ne­ra. Po­ma­gał nam prze­trwać naj­cięż­sze chwi­le, dzie­ląc się tym, co sam do­sta­wał. Po­bra­li­śmy się 4 kwiet­nia 1942 roku. Jed­nak już w grud­niu zmo­bi­li­zo­wa­no mnie do „tru­dar­mii”, czy­li do pra­cy przy­mu­so­wej. Czym prę­dzej wraz z Anią mu­sia­łam sta­wić się w Le­nin­po­lu, sie­dzi­bie re­jo­nu. Znów ogar­nę­ła mnie roz­pacz. Nie ma przy mnie mat­ki. Co bę­dzie z Anią? – my­śla­łam. Dano mi mały wó­zek, na któ­rym po­sa­dzi­łam có­recz­kę, i tak po­wę­dro­wa­ły­śmy do re­jo­nu, w któ­rym za­sta­łam tłu­my ko­biet pod eskor­tą kon­nej mi­li­cji. Anecz­ka, ubra­na w be­żo­wy płasz­czyk, za­śpie­wa­ła wów­czas smęt­ną pio­sen­kę: „My pro­stim­sia s to­boj u po­ro­ga i byt’ mo­żet na wsieg­da”. . „O czym to dziec­ko my­śli? Boże!” – wes­tchnę­łam.

Wkrót­ce rze­czy­wi­ście mu­sia­ły­śmy się roz­stać. Có­recz­ka tra­fi­ła na szczę­ście pod opie­kę zna­jo­mej. Gdy że­gna­ły­śmy się, Ania strasz­nie pła­ka­ła i krzy­cza­ła. Do dzi­siaj to pa­mię­tam i bra­ku­je mi słów, by o tym pi­sać.

Mnie wraz z in­ny­mi ko­bie­ta­mi od­tran­spor­to­wa­no do Uz­be­ki­sta­nu, do sta­cji Czi­mion, gdzie pra­co­wa­łam przy bu­do­wie dro­gi. Dzię­ki życz­li­wo­ści i wy­ro­zu­mia­ło­ści le­ka­rza uda­ło mi się po­wró­cić do Or­łów­ki, gdzie cze­ka­ła już Anecz­ka, przy­wie­zio­na przez jej opie­kun­kę, oraz mama i Her­man.

Mąż wkrót­ce wy­je­chał, by wstą­pić do two­rzo­ne­go w ZSRR woj­ska pol­skie­go. Że­gna­li­śmy się, nie prze­czu­wa­jąc, że wię­cej się nie spo­tka­my. Her­man za­gi­nął na woj­nie.

Ży­li­śmy wów­czas w bie­dzie tak strasz­nej, że od­wa­ży­łam się ukraść z koł­cho­zo­wych pól trzci­nę na opa­le­nie zim­ne­go po­ko­ju, w któ­rym miesz­ka­li­śmy. Mama pie­kła wte­dy pla­cusz­ki z otrę­bów. Mnie uda­ło się wy­mie­nić za­pas ze­szy­tów – pa­pier był to­wa­rem de­fi­cy­to­wym – na odzież. Od­tąd woj­sko­wy szy­nel słu­żył mi za płaszcz.

Je­sie­nią 1943 roku Ania po­szła do pierw­szej kla­sy. Wkrót­ce jed­nak za­cho­ro­wa­ła. Le­karz, Ka­ra­cza­jec prze­sie­dlo­ny z Kau­ka­zu, za­le­cił zmia­nę miej­sca za­miesz­ka­nia z po­wo­du kli­ma­tu. Chcia­ły­śmy po­wró­cić do Tasz­kien­tu, ale ostrze­żo­no mnie, że to gro­zi aresz­to­wa­niem, gdyż obo­wią­zy­wał za­ostrzo­ny sys­tem kon­tro­li do­ku­men­tów. Po­zwo­lo­no nam osie­dlić się w nie­da­le­kim Dżam­bu­le, po­ło­żo­nym tuż za gra­ni­cą, w Ka­zach­sta­nie. Pra­co­wa­łam jako na­uczy­ciel­ka ję­zy­ka nie­miec­kie­go.

W 1944 roku nie­spo­dzie­wa­nie do­tar­ła do nas wia­do­mość o śmier­ci Wil­ma­ra. Zmarł na gruź­li­cę 25 grud­nia 1943 roku w obo­zie koło Ko­tlas. Zo­stał po­cho­wa­ny w zbio­ro­wej mo­gi­le, któ­rej nig­dy nie było mi dane od­wie­dzić.

Ko­niec woj­ny za­stał nas w Dżam­bu­le. Jako żona Po­la­ka zło­ży­łam wraz z mat­ką do­ku­men­ty re­pa­tria­cyj­ne. Boże, jak się cie­szy­ły­śmy z otrzy­ma­nia po­zwo­le­nia na emi­gra­cję. 30 mar­ca 1946 roku wrę­czo­no nam za­świad­cze­nia umoż­li­wia­ją­ce wy­jazd do Pol­ski na sta­ły po­byt. I zno­wu na sta­cji czer­wo­no-bure wa­go­ny to­wa­ro­we. Tym ra­zem wsia­da­ły­śmy do nich z ra­do­ścią i już 5 maja je­cha­ły­śmy do no­wej oj­czy­zny. Na gra­ni­cy, po stro­nie so­wiec­kiej, usły­sza­łam: „Wy jesz­cze zo­ba­czy­cie, że tam nie jest tak do­brze”.

Mil­cza­łam. Wie­dzia­łam swo­je: je­ste­śmy wol­ne.

W Pol­sce za­miesz­ka­ły­śmy po­cząt­ko­wo w Szcze­ci­nie-Stoł­czy­nie, skąd w lip­cu 1946 roku wy­je­cha­ły­śmy na Dol­ny Śląsk, do No­wej Rudy. Do­pie­ro w 1949 roku prze­nio­sły­śmy się do Wro­cła­wia, gdzie z ła­two­ścią mo­głam otrzy­mać pra­cę lek­to­ra ję­zy­ków ob­cych. Ania mó­wi­ła już wte­dy płyn­nie po pol­sku.