Tekstologia - ebook

Wstęp

Książka ta przeznaczona jest przede wszystkim dla studentów polonistyki i szerzej – filologii. Jest opracowanym od nowa zapisem wykładów i ćwiczeń z tekstologii, jakie odbywaliśmy ze studentami filologii polskiej w UMCS w Lublinie w latach 2000–2009 oraz w PWSZ (obecnie PWSW) w Przemyślu w latach 2001–2003 (zob. Sylabus 2003). Chcielibyśmy jednak trafić z nią także do humanistów zainteresowanych problemami komunikacji językowej i wszystkich osób, które z racji swego zawodu mają do czynienia z tekstami należącymi do różnych stylów i gatunków (nie tylko literackich). Wyróżnionymi przez nas adresatami książki są nauczyciele pracujący na różnych poziomach edukacji, zarówno szkolnej, jak uniwersyteckiej.

Każda filologia opiera się na studiowaniu tekstów, podejmuje analizy ich formy, ich poetyki, zawartości treściowej, ich intencji i funkcji komunikacyjnych, komentuje i interpretuje (hermeneutyka), ustala reguły ich poprawnego wydawania (edytorstwo), dokonuje ich typologii i klasyfikacji (genologia) itd. Analiza dyskursu rozwinęła się w osobną interdyscyplinarną dziedzinę.

Każdy program edukacyjny, od szkoły podstawowej poczynając, a na uniwersytetach kończąc, zakłada pracę z tekstem: słuchanie i mówienie, czytanie i pisanie, tworzenie tekstów, ich odbiór, analizę i interpretację. W grę wchodzą przede wszystkim teksty werbalne, ale w coraz większym stopniu także teksty multimedialne i elektroniczne. W edukacji uprzywilejowane miejsce zajmują teksty kultury, wzorcowe, o szczególnej doniosłości społecznej (więcej o tym Bartmiński 2004, 2005, 2006b).

Biorąc pod uwagę szerszy krąg adresatów, zajmujemy się w książce zarówno budową tekstów i ich złożoną semantyką, jak regułami ich tworzenia i odbioru, a także ważnymi w dydaktyce językowej problemami analizy i interpretacji (szczególnej uwagi i staranności wymaga interpretacja tekstów artystycznych). Chcemy wyraźnie zaznaczyć, że w kręgu naszych zainteresowań znajdą się nie tylko najciekawsze kulturowo teksty literackie, lecz również użytkowe, urzędowe, publicystyczne, naukowe, a także – traktowane jako najbardziej elementarne – teksty potoczne, zarówno mówione, jak i pisane. Będziemy też korzystać z bogatego tekstologicznego dorobku folklorystyki, starając się pokazać jego językową i kulturową wartość (lekceważoną w niektórych kręgach cierpiących na swoistą demofobię). Pragmatyki dotyczą kwestie sposobów posługiwania się tekstami i reguł ich przetwarzania czy inaczej mówiąc – działania na ­tekstach.

Jeśli chodzi o sposób językowego ujęcia problematyki, kierowaliśmy się zaleceniem nestora krakowskiej polonistyki, Henryka Markiewicza, który w Dekalogu badacza literatury radził:

Pisz tylko o tym, co interesujące, a więc nowe (chyba że piszesz podręcznik) i dostatecznie ważne…

Z rygorów postępowania naukowego rezygnuj tylko wtedy, gdy już wyczerpałeś wszystkie ich możliwości…

Pamiętaj, że bałaganiarstwo to wielka wada; większą od niej jest tylko perfekcjonizm…

Jasność to uprzejmość uczonego…

Nie jesteś Tomaszem Mannem; nie łudź się, że czytelnik będzie miał czas i cierpliwość do twoich dłużyzn…

Nie popisuj się niepotrzebną erudycją i nie powołuj się na autorytety, gdy piszesz o sprawach oczywistych (za: Fijałkowski 2002).1. Ku tekstologii integralnej

1.1. Tekstologia i jej działy

Tekstologia jest nauką o tekstach, podobnie jak fonologia jest nauką o fonemach, morfologia – nauką o morfemach, a wersologia, genologia czy teatrologia – naukami odpowiednio: o wierszu, o gatunkach mowy, o teatrze. Jest integralną częścią nauk filologicznych, zajmujących się językiem i literaturą w różnych kręgach narodowych i cywilizacyjnych.

Tekst stał się dziś przedmiotem zainteresowania nie tylko dyscyplin fi­lologicznych, badaczy języka, literatury i kultury, ale coraz częściej też pra­soznawców, specjalistów od mediów, reklamy, teatru, także socjologów, psycho­logów i politologów; od dawna problemami tekstu zajmowali się bibliści i tłumacze.

Sądzimy, że współcześnie najlepsze ramy dla tekstologii daje antropologia słowa, która pozwala integrować na płaszczyźnie kulturowej, społecznej i psychologicznej różnorodne formy komunikacji, od słowa mówionego, poprzez komunikaty pisane i drukowane po zróżnicowane i dynamicznie się rozwijające – elektroniczne. „Podejście antropologiczne – czytamy we Wstępie do Antropologii słowa – stwarza szansę, by nie poprzestając na rejestracji tego, co zjawiskowe i w swojej zjawiskowości rozproszone, odczytywać sensy i funkcje zjawisk . Siłą antropologii zawsze było to, że do przedmiotu swoich badań podchodziła z pewną hipotezą całości, że w kropli wody – społeczności ogarniającej się wzrokiem – potrafiła dostrzec «cały świat». Siłą antropologii zawsze też było to, że rozpoznaje to, co ludzkie, a we wszystkich ludzkich wytworach ludzki wymiar gruntuje” (Godlewski 2003: 8).

Na użytek naszego opracowania nie ustanawiamy sztywnego podziału między podejściem lingwistycznym i literaturoznawczym do tekstu, przeciwnie, w miarę możliwości łączymy je, zgodnie z integracyjnym nastawieniem współczesnej filologii i antropologii słowa, jakie dominowało na krakowskim Zjeździe Polonistów w roku 2004 (zob. Czermińska i in. red., 2005). Jest to także zgodne z duchem podstawy programowej przyjętej dla przedmiotu „język polski” przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (PP-JP 2008). Nowy program na wszystkich poziomach edukacji ma charakter „tekstocentryczny”.

Autorzy książki wychodzą od najbliższych im ujęć lingwistycznych, ale kierując się inspiracjami współczesnej lingwistyki antropologiczno-kulturowej i lingwistyki kognitywnej (które wyszły poza tradycyjne ramy strukturalizmu i swymi badaniami objęły zagadnienia językowego obrazu świata, podmiotu-nadawcy wypowiedzi, intencji komunikacyjnych, podmiotowego punktu widzenia i perspektywy, profilowania bazowych stereotypowych wyobrażeń w różnych ideologicznie zorientowanych dyskursach publicznych) – podążają w kierunku ujęć integralnych. Zgodnie z przyjętą koncepcją odmian i stylów oraz zaleceniami metodologów humanistyki, w miarę systematycznie odwołują się do naturalnej potocznej praktyki językowej i potocznej wiedzy o tekstach.

Lingwistyczne zainteresowania tekstem rozwijały się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat pod nazwą „lingwistyki tekstu”, „teorii tekstu”, także „gramatyki tekstu”, „tekstologii lingwistycznej” (zob. rozdz. 1.2). Jednak za najwłaściwszy dla określenia pola problemowego niniejszej książki uważamy termin tekstologia, bez dodatkowych przydawek, właśnie dlatego, że respektuje integralny charakter komunikacji językowej i wielowymiarowość komunikatów, nie stwarza sztucznych granic między różnymi wyspecjalizowanymi podejściami do tekstu, zwłaszcza literaturoznawczym i lingwistycznym.

Swoim zakresem tekstologia obejmuje wszystkie szczegółowe aspekty tekstu, które w razie potrzeby można dookreślać odpowiednimi przydawkami i traktować w ramach jednej tekstologii. Na użytek cząstkowych opisów można wydzielać takie działy, jak: fonetyka tekstu, gramatyka tekstu (z dalszym podziałem na morfologię tekstu i składnię tekstu), semantyka tekstu, pragmatyka tekstu.

Ważniejszy jest inny wewnętrzny podział tekstologii „bezprzymiotnikowej”, mianowicie ze względu na cele, jakie sobie stawia. Cele te są historycznie zmienne. Biorąc pod uwagę stan polskiej nauki o tekście na przełomie XX i XXI w., przyj­mujemy podział tekstologii na następujące działy funkcjonalne, „zadaniowe”:

Tekstologia teoretyczna, zwana też teorią tekstu, bada sekwencje zdań, a także słów (czy nawet jedno słowo) jako jednostkę ponadzdaniową, zdolną do samodzielnego funkcjonowania w procesie komunikacji. Zdaniem redaktorki tomu Teoria tekstu. Zbiór studiów dyscyplina ta wyodrębniła się po roku 1960 jako „osobny kierunek badań językoznawczych, znajdując żywy rezonans w językoznawczo zorientowanej poetyce”, i przyjmuje za swój przedmiot „całościowy komunikat językowy, stanowiący jednostkę komunikacji wyższą niż zdanie” (Dobrzyńska red., 1986: 7).

Tekstologia opisowa zajmuje się konkretnymi tekstami i ich klasami (typami) z punktu widzenia struktury, semantyki i pragmatyki, podejmuje ich ­analizę i interpretację, wykorzystując instrumentarium pojęciowe lingwistyki i literaturoznawstwa. W nowszych wersjach uwzględnia szerokie konteksty psychologiczne, socjologiczne i kulturowe.

Tekstologia stosowana (praktyczna) obejmuje działania tekstotwórcze (jak: derywacja, rozwijanie, przekształcanie, indeksowanie, streszczanie i wszelkie sposoby przetwarzania tekstów) oraz działania na gotowych tekstach, do których należy zwłaszcza edytorstwo i systematyka.

Edytorstwo, przez literaturoznawców nazywane ogólniejszą nazwą „tekstologia” (Goliński 1969, Starnawski 1973, Górski 1976, Trzynadlowski 1976), dotyczy krytyki tekstu, zestawia warianty rękopiśmienne i wydawnicze, wskazuje i poprawia błędy, ustala autentyczność tekstów autorskich, ich stosunek do tekstów oryginalnych (rękopisów) i zasady wydań krytycznych. Według STL (1998: 120, artykuł Teresy Kostkiewiczowej) zajmuje się najczęściej tekstami nieżyjących twórców.

Systematyka tekstów opracowuje zasady grupowania według zróżnicowanych kryteriów, katalogi rzeczowe, indeksy, klasyfikacje, typologie i ich praktyczne realizacje.

Literatura: Goliński 1969; Starnawski 1973; Górski 1976; Trzynadlowski 1976; Pawłowski 1978; ­Dobrzyńska 1986, red. 1986; STL 1998; Godlewski 2003; Czermińska i in., red. 2005; PP-JP 2008.

1.2. Główne kierunki i szkoły badań nad tekstem

Zainteresowania tekstem jako całością językową zorganizowaną na poziomie ponadzdaniowym rozpoczynają się w połowie XX w. od rozprawy Zelliga Harrisa Discourse Analysis (1952), a ich coraz intensywniejszy rozwój następuje w miarę wyczerpywania się paradygmatu strukturalistycznego i obejmowania refleksją naukową także użycia języka w aktach mowy i w całym złożonym procesie komunikacji społecznej oraz w szerokim kontekście antropologiczno-kulturowym. Badania nad tekstem są dziś – w ramach dyscyplin nazywanych ling­wistyką tekstu, teorią tekstu, analizą dyskursu itp. – prowadzone na szeroką skalę w Ameryce i w Europie: we Francji, Holandii i Niemczech, od dawna też w Czechach, Słowacji i w Rosji, także w kilku ośrodkach w Polsce. O rozmachu i randze tych prac świadczą choćby same dane ilościowe. Hasło discourse należy do najobszerniejszych w 4-tomowej International Encyclopedia of Linguistics pod red. Williama Brighta, wydanej w Nowym Jorku (IEL 1992). Międzynarodowy informator bibliograficzny Linguistics and Language Behaviour Abstracts notuje za okres 1973–1996 pod hasłem text 24 578 pozycji bibliograficznych, pod ­discourse – 19 098 (dla porównania: grammar – 17 343), pod text grammar – 163, pod ­textology – 45, pod Textwissenschaft – 13.

Od pewnego czasu pojawiają się próby zbilansowania i systematyzacji dotychczasowych dokonań w omawianym zakresie.

Teresa Dobrzyńska (1993a, 1993b), aktywna uczestniczka badań nad strukturą i semantyką tekstu rozpoczętych przez Annę Wierzbicką i Marię Renatę Mayenową, podsumowała bogaty dorobek głównie środowiska warszawskiego (czerpiącego też z prac czeskich, ze szkoły praskiej, i rosyjskich, ze szkoły tartusko-moskiewskiej). Omówiła problemy dotyczące mechanizmów spójności tekstu, aktualnego rozczłonkowania zdań w tekście, delimitacji wypowiedzi, typów tekstów i miejsca teorii tekstu wśród dyscyplin humanistycznych, zwłaszcza literaturoznawczych. Przypomniała, że „pierwsze przesłanki dla współczesnej teorii tekstu” stworzyła starożytna retoryka i poetyka. Dobrze sproblematyzowany przegląd opracowań tekstologicznych (głównie anglojęzycznych), nastawionych na interdyscyplinarne analizy „zachowań komunikacyjnych”, przyniosła książka Anny Duszak Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa (1998). Najnowsze polskie dokonania na polu lingwistyki tekstu w powiązaniu z problemami genologii i stylistyki omówiła Bożena Witosz (1998, 2005a, 2005b, 2007).

Na gruncie rosyjskim problem tekstu znalazł się w centrum zainteresowań semiotyków ze słynnej szkoły tartusko-moskiewskiej, którzy wypracowali koncepcję „tekstu kultury” (Jurij Łotman, Borys Uspienski, Władimir Toporow i inni); ich dokonania podsumowuje i prezentuje Borys Gasparow (1991). Koncepcje te na grunt polski przeniósł Stefan Żółkiewski w książce pt. Teksty kultury (1988). Pozycję międzynarodową zdobyły prace M. Bachtina (1979/1986). W Rosji pojawiło się kilka syntetycznych ujęć tekstologii lingwistycznej z przeznaczeniem już głównie dydaktycznym: Konstantin Filipov, Lingvistika teksta. Kurs lekcij (2003), Elena A. Selivanova, Osnovy lingvističeskoj teorii teksta i kommunikacii (2002), Ludmiła G. Babenko i Jurij B. Kazarin, ­Filologičeskij analiz teksta (2004). Trwałe miejsce w badaniach tekstologicznych w Rosji zajęła książka I.R. Gal’perina Tekst kak ob”ekt lingvističeskogo issledovanija (1981; wznowienie w 2004). Wcześniej fragmentaryczne podsu­mowanie „gramatyki tekstu” nawiązujące do prac niemieckich dała Olga Moskal’skaja (1981).

Problematykę badawczą bardzo zaawansowanej w rozwoju tekstologii niemieckiej podsumował Gerhard Helbig (1986), podkreślając, że stanowi ona samodzielną gałąź lingwistyki (Textlinguistik), odpowiadającą na pytania, na jakie nie jest w stanie odpowiedzieć gramatyka kończąca swoje analizy na zdaniu. Autor zestawił definicje tekstu, omówił płaszczyzny jego organizacji, środki utekstowienia wypowiedzi, relację tekstu do sytuacji aktu mowy, a także problemy zróżnicowania tekstów na typy i gatunki. Nowy etap dokumentuje tom Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy. Antologia tłumaczeń pod redakcją Zofii Bilut-Homplewicz, Waldemara Czachura i Marty Smykały (2009).

Badania francuskie spod znaku „szkoły dyskursu” na użytek czytelnika polskiego przedstawiła syntetycznie Halina Grzmil-Tylutki w książce Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu (2007), wcześniej tekstologiczne prace z tego kręgu przybliżyła polskiemu czytelnikowi Ewa Miczka (2002). Prace te są we Francji rozwijane wielokierunkowo, na pograniczu ze stylistyką, genologią i filozofią języka. Uznanie w Polsce zdobyły zwłaszcza prace dotyczące interpretacji (hermeneutyka Paula Ricoeura, 1989, dekonstrukcjonizm Jacques’a Derridy), prace poświęcone strukturze mitów i przekazów narracyjnych, nb. wykorzystujące pierwszą gramatykę narracyjną jaką była Morfologia bajki Władimira Proppa (Lévi-Strauss, Bremond, Barthes), rozprawy Algirdasa Greimasa o parach izotopicznych (1966), Oswalda Ducrota o presupozycji (1975) i polifonii wypowiedzi (1989), studia o modalności zdania i tekstu Charles’a Bally’ego (1942/2008) i Émila Benveniste’a (1966/ 2008), zastosowanie pojęcia prototypu do modelowania struktur tekstowych Jean-Michela Adama (1992), analizy pokazujące swoistość poetyckich tekstów ustnych (Paula Zumthora, 1983, 1986, 1987) i mówionych (Ivana Darrault, 1989), teoria przestrzeni mentalnych Gilles’a Fauconniera (1984).

Amerykańskie badania nad tekstem i dyskursem i stosowane w nich metody analizy podsumowała Deborah Shiffrin (1994), która zreferowała i porównała sześć różnych koncepcji: teorię aktów mowy Austina i Searle’a; socjolingwistykę interakcyjną Johna Gumperza; etnografię mowy Della Hymesa; pragmatykę Paula Grice’a; etnometodologię Alfreda Schutza i Harolda Garfinkela i analizę wariancyjną Williama Labova. Autorka postawiła podstawowe pytanie o teoretyczną i konceptualną jedność tych badań. Za problemy centralne dla analizy dyskursu, podejmowane w ramach różnych koncepcji („podejść”), uznała relację między strukturą a funkcją, między tekstem a kontekstem, między dyskursem językowym a komunikacją społeczną w szerokim sensie.

W tych syntetycznych prezentacjach interesującej nas problematyki powtarza się jeden wątek myślowy, który jest różnie akcentowany. Jest nim stwierdzenie istnienia dwu biegunów, między którymi rozwijają się badania ­tekstologiczne: „formalnego” i „funkcjonalnego” (Shiffrin), „propozycjonalnego” i „komunikacyjnego” (Helbig). Przy tym do niedawna wyrażano przekonanie, że postęp w badaniach nad tekstem polega na przechodzeniu od opisu struktury tekstu do pokazywania jego pragmatyki, a więc do dawania pierwszeństwa koncepcji tekstu jako zdarzenia komunikacyjnego, związanego z intencjonalnym aktem mownym, jednak od pewnego czasu te dwa ujęcia uważa się za komplementarne i równoważne.

Deborah Shiffrin porównała oba paradygmaty badawcze, formalny i funkcjonalny, i sprowadziła różnice między nimi do siedmiu następujących ­punktów:

-------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------
opis formalny: opis funkcjonalny:
1) nastawiony na kod nastawiony na mówienie
2) kod stawiany przed użyciem użycie i kod są integralnie powiązane
3) dominacja funkcji referencjalnej cała gama funkcji społecznych i stylistycznych
4) elementy i struktury są uniwersalne elementy i struktury są zrelatywizowane kulturowo
5) języki są ekwiwalentne i równoprawne języki są zróżnicowane i nierównoprawne
6) społeczeństwo wytwarza kod homogeniczny, zunifikowany społeczeństwo stwarza repertuar kodów i stylów
7) podstawowe pojęcia (akt mowy, użytkownik, funkcje mowy) są dane i oczywiste podstawowe pojęcia są problematyczne
-------------------------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------

Deborah Shiffrin – inaczej niż Helbig, który (podobnie jak Anna Duszak) zdecydowanie preferuje funkcjonalno-komunikacyjną koncepcję tekstu (dyskursu) – podkreśla zalety wcześniejszego ujęcia formalnego. Jej zdaniem ujęcia funkcjonalne włączają do opisu wiele takich elementów, które są realizowane nie tylko poprzez język (podtrzymywanie interakcji), są często zbyt szerokie, gubią specyfikę dyskursu językowego. Za najwłaściwsze uważa takie analizy tekstu (dyskursu), które pokazują zależności zachodzące między funkcjami a strukturą. To stanowisko jest bliskie autorom niniejszego opracowania.

Teun A. van Dijk, autor fundamentalnych opracowań z zakresu tekstologii i redaktor założonego przez siebie pisma „Text”, prezentując w 10. roczniku program badań na najbliższe lata, podkreślał interdyscyplinarny charakter analiz dyskursu, wskazywał na potrzebę współpracy lingwistyki z antropologią i socjologią, psychologią kognitywną i społeczną, także politologią i badaniami nad sztuczną inteligencją, a równocześnie zwracał uwagę na potrzebę specjalizacji i dyferencjacji zainteresowań (van Dijk 1990).

Ważne perspektywy badań nad tekstem otworzyły – by wymienić przykładowo – prace Jurija Łotmana, dotyczące struktury tekstu artystycznego, Alberta Lorda o specyfice komunikacji ustnej, samego Teuna van Dijka o mentalnościowych uwarunkowaniach dyskursu; dały one asumpt do podjęcia studiów nad problematyką wzorca tekstu w szerszym kontekście kulturowym, w perspektywie etnolingwistycznej (Niebrzegowska-Bartmińska 2007).

Jurij Łotman wysunął i udokumentował tezę głoszącą, że struktura tekstu jest kulturowym odwzorowaniem struktury świata: „Struktura przestrzeni tekstu staje się modelem struktury Wszechświata, a wewnętrzna syntagmatyka elementów wewnątrz tekstu – językiem modelowania przestrzennego”. „Odbijając odrębne wydarzenie jednocześnie przedstawia on cały obraz świata, opowiadając o tragicznym losie bohaterki, mówi o tragizmie świata jako całości. Dlatego tak ważny jest dla nas dobry albo zły koniec: świadczy on nie tylko o zakończeniu tej czy innej fabuły, ale i o konstrukcji całości świata” (Łotman 1984: 309–311).

Albert Lord (1960), twórca teorii formulizmu oralnego, pokazał związek struktury tekstu z mechanizmami przekazu ustno-pamięciowego. Modele tekstów ustnych są dostosowane do mechanizmów percepcyjnych człowieka „naturalnego”, tj. uczestnika tradycyjnej kultury oralnej.

W pracach Teuna van Dijka (2001), pojawiła się teza inspirowana przez kognitywizm psychologiczny i lingwistyczny, głosząca, że model tekstu jest odwzorowaniem modelu ludzkiego myślenia. W ramach modeli mentalnych ludzie budują reprezentacje zdarzeń i działań, o których tekst opowiada. To, co zapamiętujemy z konkretnego przekazu, i to, co chcemy komuś przekazać, zawiera się w modelach – reprezentacjach wyobrażeń o zdarzeniu lub sytuacji. Model mentalny jest więc punktem wyjścia dla „produkcji” i „interpretacji” tekstu.

1.2.1. Sytuacja tekstologii polskiej

W Polsce badania lingwistyczne nad właściwościami tekstu zakiełkowały dość wcześnie, bo już w latach 30., kiedy to zainteresowano się „psychologiczną” podzielnością zdania na człon wyjściowy i rozwijający (Szober 1932, Jodłowski 1934, Misz 1967), a więc problematyką rozwiniętą później w szkole praskiej przez Mathesiusa (1947) i jego kontynuatorów. O nawiązaniach międzyzdaniowych pisał jako jeden z pierwszych lingwistów Zenon Klemensiewicz (1949), miejscem cytatu i różnymi formami przytaczania cudzych myśli i słów zajęli się językoznawcy w Lublinie (Górny 1961, 1966, Brajerski 1966, Kaczmarkowski 1974), skąd wyszła pierwsza próba naszkicowania całościowego programu rodzącej się dyscypliny, przedstawiona w rozprawie Wojciecha Górnego Struktura tekstu na tle struktury języka (1961).

Jednak w sposób systematyczny badania nad tekstem zaczęły być prowadzone dopiero w kręgu badaczy skupionych wokół Marii Renaty Mayenowej, autorki Poetyki teoretycznej (1974). Inspirujący wpływ wywarły studia Anny Wierzbickiej na temat spójności tekstu (1968, 1969), roli elementów metatekstowych (1971b) oraz aktów i gatunków (genry’ów) mowy (1973, 1983, 1986), a także koncepcje Andrzeja Bogusławskiego jako autora studiów o presupozycji (1976, 1978b) i książki Problems of the Thematic-Rhematic Structures of Sentences (1977). W najbardziej konsekwentny sposób zajęła się problematyką tekstu Teresa Dobrzyńska, spod której pióra wyszły kolejne książki, takie jak Delimitacja tekstu literackiego (1974a), Tekst. Próba syntezy (1993b), Mówiąc przenośnie (1994), Tekst – styl – poetyka (2003). Równolegle do prac własnych rozpoczęto wydawanie serii zbiorowych tomów pokonferencyjnych (w których od początku uczestniczyli też autorzy pozawarszawscy, w tym także czescy i rosyjscy): O spójności tekstu (1971), Semiotyka i struktura tekstu (1973), Tekst i język. Problemy semantyczne (1974), Semantyka tekstu i języka (1976), Tekst. Język. Poetyka (1978), Teoria tekstu (1986), Tekst w kontekście (1990), Typy tekstów (1992), Tekst i jego odmiany (1996) – redagowane początkowo przez samą Marię Renatę Mayenową, a po jej śmierci w roku 1982 przez Teresę Dobrzyńską z udziałem Elżbiety Janus (1983).

Przez długi czas odrębny nurt badań tekstologicznych tworzyli literaturoznawcy ze środowiska Instytutu Badań Literackich PAN (Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Teresa Kostkiewiczowa, Janusz Lalewicz, Danuta Danek, Włodzimierz Bolecki), którzy zaistnieli jako szkoła teorii komunikacji literackiej. Globalne wyobrażenie o ich pracach daje znakomity Słownik terminów literackich (STL; wyd. 3 – 1998), w którym szereg haseł jest ujętych w sposób korespondujący z podejściem lingwistycznym.

Własne tradycje stworzył ośrodek krakowski. Pionierskie prace Jodłowskiego (1934) i Klemensiewicza (1949), o których wspomnieliśmy wyżej, poszły na pewien czas w zapomnienie, a przedmiotem zainteresowania stały się zagadnienia z pogranicza tekstologii, stylistyki i komunikacji językowej, co dokumentują prace Krystyny Pisarkowej o rozmowie telefonicznej (1975), Anny Kałkowskiej o strukturze listu (1982), Aleksego Awdiejewa o pragmatyce wypowiedzi (1987) i gramatyce interakcji werbalnej (2004), Doroty Szumskiej o remacie (1996), Kazimierza Ożoga (1990a) i Macieja Kawki (1990) o metatekstowych elementach w mowie potocznej i w literaturze dla dzieci, Janiny Labochy o komunikacji folklorystycznej (1990) i językowej w ogóle (2008). Michał Rusinek i Aneta Załazińska powrócili do problemów tekstu w kontekście praktycznej edukacji retorycznej (2005). Autorzy krakowscy pierwsi wprowadzili rozdziały poświęcone tekstowi do opisów gramatyki języka polskiego (Labocha 1996a, Strutyński 1998). W środowisku literaturoznawczym UJ problemy tekstologiczne pojawiają się w kontekście ogólnych zagadnień antropologii i poetyki. Rozważano zwłaszcza problemy intertekstualności w nawiązaniu do prac J. Kristevej i in. (Nycz 1984, 1993/2000, Balbus 1996).

Wiele interesujących prac tekstologicznych powstało też w innych ośrodkach uniwersyteckich.

W dynamicznym ośrodku katowickim opublikowano rozprawy na temat organizacji i spójności tekstu (Ostaszewska 1991, Wilkoń 2002), dialogu potocznego i artystycznego oraz rozmowy (Warchala 1991b, Skudrzykowa 1994, Żydek-Bednarczuk 1994, 2005, Kita, Grzenia red., 2003) i wywiadu prasowego (Kita 1998). Doskonałą syntezę lingwistycznych badań nad gatunkami mowy opublikowała Bożena Witosz (2005a).

W Opolu problemy tekstu podejmował Stanisław Gajda w książce o stylu naukowym (1982), umieszczał też prace tekstologiczne w redagowanym przez siebie roczniku „Stylistyka” (t. 1–19, 1992–2008), także osobno w tomie Styl a tekst (Gajda, Balowski red., 1996).

We Wrocławiu ukazały się książki Zdzisława Wawrzyniaka (1980), Juranda Banacha (1984) i Waldemara Żarskiego (2008). W Rzeszowie wyszła książka Marii Krauz (1996).

W Lublinie wydano książki na temat organizacji tekstu potocznego (Mazur 1986), wypowiedzi dziecięcych (Boniecka 1995, 1997, 1999), wzorców tekstów ustnych (Niebrzegowska-Bartmińska 2007), także wybranych aspektów tekstów prasowych (Wojtak 2004a, 2008) i poetyckich (Tokarski 1987, 1995, Pajdzińska 1993b, Skubalanka 1995). Z licznych wydanych tomów zbiorowych w polu tekstologii mieszczą się zwłaszcza kolejne tomy: Tekst ustny – text oral (Abramowicz, Bartmiński red., 1989), Kreowanie świata w tekstach (Lewicki, Tokarski red., 1995), Tekst. Problemy teoretyczne (Bartmiński, Boniecka red., 1998b) oraz Tekst. Analizy i interpretacje (Bartmiński, Boniecka red., 1998a), Profilowanie w języku i w tekście (Bartmiński, Tokarski red., 1998), Semantyka tekstu artystycznego (Pajdzińska, Tokarski red., 2001), Punkt widzenia w tekście i w dyskursie (Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska, Nycz red., 2004). W „zielonej serii” dydaktycznej Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań ukazała się dwuczęściowa antologia pt. Tekstologia, zawierająca przedruki 36 prac (ich fragmentów) (WP-WO, t. 4–5 Tekstologia, 2004).

Praktyką ostatnich lat stało się publikowanie polskich przekładów ważnych książek autorów obcych. Wyszła sztandarowa dla semiotycznej szkoły tartusko-moskiewskiej książka Jurija Łotmana o strukturze tekstu artystycznego (1984), teoretyczne prace Michaiła Bachtina (1986), podręcznik tekstologii Robert-Alai­na de Beaugrande’a i Wolfganga Ulricha Dresslera (1990), Borysa Uspienskiego o poetyce kompozycji (1997), zwarty kompozycyjnie i pojęciowo tom zbioro­wy o dyskursie, przygotowany przez Teuna van Dijka (2001). Postępy w nie­mieckich badaniach nad tekstem u progu XXI w. przybliża wspomniana antologia przekładów Lingwistyka tekstu w Niemczech (Bilut-Homplewicz, Czachur, Smykała red., 2009), a Instytut Germanistyki UW rozpoczął publikowanie polsko-niemieckiej serii pt. „Text i dyskurs. Text und Diskurs” (t. 1–2, 2008–2009).

Badania polskie nad tekstem rozwijają się w kręgu inspiracji zagranicznych, płynących najpierw ze szkoły praskiej (Mathesius, Daneš, Firbas), a w kolej­ności ze Wschodu (Propp, Łotman, Bachtin) i z Zachodu (van Dijk, de Beaugrande i Dressler, Halliday; narratolodzy Barthes, Todorov; francuska szkoła analizy dyskursu i hermeneutyka filozoficzna Ricoeura). Recepcja tych idei w Polsce jest bardzo zróżnicowana w zależności od środowiska i specjalności naukowej. Szybciej na impulsy zagraniczne reagują literaturoznawcy niż lingwiści, silniej – co zrozumiałe – neofilolodzy niż poloniści.

Uderzającą prawidłowością, jeśli idzie o odwołania do autorów obcych, jest ich wybiórczość. Z literatury naukowej angielskiej korzystają angliści, z niemieckiej – germaniści, z francuskiej – romaniści itd. Dorobek tekstologii rosyjskiej jest wykorzystywany głównie w pracach powstających w ośrodku warszawskim (Wierzbicka, Mayenowa, Dobrzyńska), katowickim (Ostaszewska), lubelskim (Mazur, Niebrzegowska-Bartmińska).

Drugą uderzającą cechą polskich badań tekstologicznych jest ich nieciągłość, będąca poniekąd pochodną od ich wybiórczości. Ceni się wyżej koncepcje obce niż własne, bardziej liczy się prestiż nauki zagranicznej (w ostatnich latach zdecydowanie zachodniej, a nie wschodniej) niż rodzimej. Znamienny jest fakt, że rysująca się około roku 1960 lubelska szkoła badań tekstu w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (Górny, Brajerski, Kaczmarkowski i inni) poszła niemal w zapomnienie. Podobny los wcześniej spotkał pionierskie prace Szobera, Jodłowskiego i Klemensiewicza.

W naszej książce, jako że jej autorami są poloniści, będziemy się starali w miarę szeroko wykorzystywać obok klasyków o pozycji międzynarodowej prace autorów polskich, które są już bardzo liczne. Przygotowana w ramach naszych seminariów magisterskich Bibliografia tekstologii polskiej liczy w roboczej wersji ponad 700 pozycji.

Literatura: de Saussure 1916; Propp 1928/1976; Szober 1932; Jodłowski 1934; Bally 1942/2008; Mathesius 1947; Klemensiewicz 1949; Harris 1952; Lord 1960, 1975; Górny 1961, 1966; Ben­veniste 1966/2008; Brajerski 1966; Greimas 1966; Misz 1967; Wierzbicka 1968, 1969, 1971a, 1973, 1983, 1986; Uspienski 1970/1997; Dobrzyńska 1974a, 1993b, 1994, 2003, red.: 1986, 1990, 1992, 1996; Kaczmarkowski 1974; Mayenowa 1974, red.: 1971, 1973, 1974, 1976, 1978, 1983; Ducrot 1975, 1989; Pisarkowa 1975; Bogusławski 1976, 1977, 1978b; van Dijk 1980, 1990, 2001; Wawrzyniak 1980; Gal’perin 1981/2004; Moskal’skaja 1981; Gajda 1982; Kałkowska 1982; Dobrzyńska, Janus red., 1983; Zumthor 1983, 1986, 1987; Banach 1984; Fauconnier 1984; Łotman 1984; Nycz 1984, 1993/2000; Helbig 1986; Mazur 1986; Awdiejew 1987, 2004; Tokarski 1987, 1995; Żółkiewski 1988; Abramowicz, Bartmiński red., 1989; Darrault 1989; Kita 1989, 1998; Ricoeur 1989; de Beaugrande, Dressler 1990; Kawka 1990; Labocha 1990, 1996a, 1996b, 2008; Ożóg 1990a; Gasparow 1991; Ostaszewska 1991; Warchala 1991a, 1991b; Adam 1992; Pajdzińska 1993a, 1993b; Shiffrin 1994; Skudrzykowa 1994; Żydek-Bednarczuk 1994, 2005; Boniecka 1995, 1997, 1999; Lewicki, Tokarski red., 1995; Skubalanka 1995; Balbus 1996; Gajda, Balowski red., 1996; Krauz 1996; Szumska 1996; Bartmiński 1998b; Bartmiński, Boniecka red., 1998a, 1998b; Bartmiński, Tokarski red., 1998; Duszak 1998; STL 1998; Strutyński 1998; Witosz 1998, 2005a, 2005b, 2007; Pajdzińska, ­Tokarski red., 2001; Miczka 2002; Selivanova 2002; Wilkoń 2002; Filipov 2003; Kita, Grzenia red., 2003; Babenko 2004; Babenko, Kazarin 2004; Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska, Nycz red., 2004a, 2004b; Kazarin 2004; Wojtak 2004a, 2008; WP-WO t. 4, 5, 2004; Gładysz 2005; Rusinek, Załazińska 2005; Grzmil-Tylutki 2007; Niebrzegowska-Bartmińska 2007; Żarski 2008; Bilut-Homplewicz, Czachur, Smykała red., 2009.Przypisy

Rozdział 1

Wedle założeń szkoły logicznej lwowsko-warszawskiej tworzenie terminów naukowych powinno odwoływać się do potocznych sposobów rozumienia odnośnych słów i przebiegać metodą ich uściślania (eksplikacji). Zdaniem Tadeusza Pawłowskiego „przeistaczanie się niedoskonałej wiedzy potocznej w wiedzę naukową” jest jednym z istotnych postulatów rozwoju nauki (Pawłowski 1978: 145).

Należą tu także osobno publikowane książki: L.G. Babenko, Filologičeskij analiz teksta. Osnovy teorii, principy i aspekty analiza (2004), J.B. Kazarin, Filologičeskij analiz poetičeskogo teksta (2004).

Materiały do takiej bibliografii zostały wstępnie przygotowane w formie prac magisterskich (na kierunku bibliotekoznawstwa i informacji naukowej UMCS), wykonanych przez Barbarę Zgnilec (1991), Annę Budniewską (1998), Jarosława Packa (2001) i Kamilę Gładysz (2005). Zob. Bibliografia.Rozdział 2

Zestawiamy tylko znaczenia podane jako pierwsze, podstawowe.

Podrozdział oparty na książce S. Niebrzegowskiej-Bartmińskiej, 2007: 23–31.

Takie pytania stawiały w swoich pracach Jolanta Maćkiewicz (1999: 89–102) i S. Niebrzegowska-Bartmińska (2007: 23–31).

Definicja określana mianem definicji kognitywnej ma na celu „zdanie sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotu przez mówiących danym językiem, tj. ze sposobu utrwalonej społecznie i dającej się poznać poprzez język i użycie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania” (Bartmiński 1988: 169–170). Definicja ta ma nie tyle odpowiadać na pytanie „co znaczy X”, lecz „jak ludzie rozumieją X”.

Systematycznemu przeglądowi poddano przykłady wybrane z następujących słowników ogólnych języka polskiego: ISJP Bań, MSJP Skor, PSJP Dun, SJP Dor, SJP Szym, USJP Dub, oraz ze słowników frazeologicznych: Skor SFJP i Bąba SFWP.

W znaczeniu podstawowym snuć to ‛skręcać nitkę z przędziwa, prząść’, wątek to ‛układ nici biegnących w poprzek tkaniny, przeplatający się z osnową’.

Tekst bywa również wiązany z nazwami utworu muzycznego, np. pieśni, opery, rock-opery. Zob. drugie znaczenie słowa w MSJP Skor: 824, też SJP Dor t. 9: 84, SJP Szym t. 3: 487.

Często nawet przy sukcesie piosenki nie pamiętamy nazwiska tekściarza, utożsamiając go z wykonującym utwór artystą (PSWP Zgół t. 42: 338).

W PSWP Zgół t. 42: 337 zaznaczono, że tekściarka jest synonimem autorki.

Po spotkaniu wokalisty tej grupy rockowej rzucił studia dla tekściarstwa i dziś jego nazwisko widnieje na okładkach płyt (PSWP Zgół t. 42: 338).

Bliski znaczeniowo teksterowi jest copywriter PSWP Zgół t. 42: 334, też USJP Dub t. 4: 785.

USJP Dub t. 4: 785.

Udokumentowała to szczegółowo w swojej pracy Ewa Pacławska (2006).

Korzystamy tu częściowo z pracy Jolanty Maćkiewicz Słowo o słowie. Potoczna wiedza o języku (1999).

Jego źródłem pierwotnym jest łac. wyraz discursus, będący imiesłowem dokonanym biernym od discurrere ‛dyskutować’, dosłownie ‛biec w różne strony’, zatem pierwotne znaczenie dyskursu to ‛rozmowa, dyskusja’.

Zob. więcej na ten temat w antologii opublikowanej przez Lotara Rasińskiego Język, dyskurs, społeczeństwo. Zwrot lingwistyczny w filozofii społecznej (2009).

W takim kierunku zmierzają też omówienia i definicje dyskursu w pracach Labochy 1996b, Grzegorczykowej 1998, Duszak 1998.

SWJP Dun (1996): ‛rozmowa, dyskusja, przemowa’.

PSWP Zgół (1997): ‛ustna albo pisemna wymiana poglądów na jakiś temat’.

SJP Bań (2000): ‛dyskusja lub wypowiedź, w której jakiś poważny temat omawiany jest w sposób uporządkowany i logiczny’.

Na niedocenianie kategorii celu komunikacji przez autorów amerykańskich w przeciwieństwie do szkoły praskiej zwracał uwagę Stanisław Grabias (1994: 231).

Perspektywę taką zresztą brał pod uwagę sam van Dijk, ale jej nie zastosował, uznając porządek analizy za „raczej arbitralny” (zob. van Dijk 2001: 14). W naszym rozumieniu za porządkiem „od góry do dołu” przemawiają argumenty ogólne (antropologiczne: zgodność z potoczną, naturalną percepcją zachowań językowych) i szczegółowe (dydaktyczne: łatwość przyswajania przez uczniów); w takim porządku ułożony jest opis języka w Bartmiński red.: 1993a, 2001 oraz tomiki dydaktyczne „zielonej serii”, odpowiednio do układu zagadnień w programie przedmiotu „wiedza o współczesnym języku polskim” realizowanego na filologii polskiej UMCS.

37 wg EJP 1999 (R. Laskowski).

Przykładowo: SJP Lin (1807–1814) zawierał ok. 60 tys. wyrazów; SWil (1861) – ok. 110 tys.; SW (1900–1927) – ok. 280 tys.; SJP Dor (1958–1969) – dokładnie 125 632 wyrazy; SJP Szym (1978) – ok. 70 tys., SWJP Dun (1996) – ok. 65 tys., ISJP Bań (2000) – ok. 100 tys. (o czym zob. Piotrowski 2001: 601–618.); PSWP Zgół (1994–2005) dokładnie 132 814 haseł (według informacji w ostatnim tomie słownika).

Poziom tekstowy do opisu gramatyki języka polskiego wprowadzają jako pierwsi autorzy krakowscy: Labocha 1996a i Strutyński 1998.

W taki właśnie sposób ułożony został materiał w encyklopedycznym tomie Współ­czesny język polski (Bartmiński red.: 1993a, 2001) i tak jest na filologii polskiej UMCS od lat realizowany program przedmiotu „Wiedza o współczesnym języku polskim” (zob. WP-WO t. 1).

O potrzebie operowania rozbudowanym, trzyczłonowym modelem języka, obejmującym system, normę i użycie, pisali Luis Hjelmslev (1942/1979) i Eugenio Coşeriu (1975).