Teleepistemologia. Analiza rozszerzonych systemów poznawczych - ebook

Wprowadzenie. Czym jest teleepistemologia?

Do ufundowania teleepistemologii jako osobnej dyscypliny teoriopoznawczej przyczyniło się wiele różnych czynników. Sprzyjał temu postęp w dziedzinie Internetu i robotyki, co wyraźnie wzmogło konieczność pogłębienia i usystematyzowania badań dotyczących kwestii zapośredniczenia poznania i wiedzy. Można uznać, że pierwszy poważny krok ku nowemu otwarciu w badaniach epistemologicznych stanowił projekt o nazwie Telegarden, zapoczątkowany na Uniwersytecie Południowej Kalifornii w 1995 roku. Rok później ten stworzony przez Kena Goldberga i Josepha Santarromanę system robotyczny został przeniesiony do Ars Electronica Center w Linzu i pozostał tam do całodobowej dyspozycji internautów aż do 2004 roku. Kamieniem milowym projektu okazała się wydana w 2001 roku zbiorowa publikacja uczonych z całego świata The Robot in the Garden. Telerobotics and Telepistemology in the Age of Internet. Monografia stanowiła jedno z niewielu źródeł podejmujących badania nad zapośredniczeniem poznania i wiedzy. Podobnie jak projekt Telegarden, przywołaną publikację Massachusetts Institute of Technology można postrzegać jako ilustrację interdyscyplinarnego spotkania filozofii, sztuki i nowoczesnej robotyki. Jest to również klarowny przykład potrzeby prowadzenia badań w obrębie wielu dopełniających się wzajemnie dziedzin naukowych.

Interdyscyplinarność badań jest podyktowana złożonością fenomenów współczesnego świata. Postęp techniczny w coraz większym stopniu odpowiada za reżyserię dynamicznego i pełnego niespodziewanych zwrotów akcji spektaklu życia człowieka. Technika wpływa przy tym powszechnie na poznawczą relację podmiotu ze światem zewnętrznym, odpowiadając za relewantne zmiany w kwestiach dotyczących poznawania i wiedzy. W wyniku wzrostu popularności oraz złożoności pośredników poznawczych zadania badawcze powinny ulec modyfikacji, a następnie pogłębieniu w ramach nowo budowanej dyscypliny. Podmiotu poznania nie należy rozpatrywać jedynie w kategoriach jednostkowego, samodzielnego bytu, ale również jako zintegrowany system poznawczy, będący rezultatem ścisłego sprzężenia człowieka z zewnętrznymi, sztucznymi komponentami. W wyniku integracji elementów rozszerzonego systemu poznawczego wyłaniają się nowe, niespotykane wcześniej własności i zjawiska, które wymagają rzetelnego opisu i nowych podejść badawczych. Jednym z takich zjawisk jest teleobecność, szeroko komentowana przez uczonych, którzy powołali do życia teleepistemologię. Teleobecność jest jednak zaledwie jednym z wielu unikalnych fenomenów, jakie wyłaniają się dzięki ścisłej synergii w obrębie rozszerzonych systemów poznawczych.

Ken Goldberg, jeden z pomysłodawców teleepistemologii, utożsamia przedmiot badań nowej dyscypliny teoriopoznawczej z narzędziami telerobotycznymi oraz ich wpływem na poznawanie i wiedzę. W odpowiedzi na twierdzenie Goldberga uznaję, że przedmiotem dociekań teleepistemologii powinny być pojęte całościowo, rozszerzone systemy poznawcze oraz ich oddziaływanie na poznanie i wiedzę. Telerobotyka nie wyczerpuje całego bogactwa przedmiotowego nowej dyscypliny teoriopoznawczej, co staram się potwierdzić i należycie uzasadnić. Za właściwy przedmiot teleepistemologii uznaję zatem czynności i wytwory poznania oparte na pełnym zakresie rozszerzonych systemów poznawczych, tym samym również na szeroko rozumianej rzeczywistości wirtualnej. Chcąc wesprzeć swoje hipotezy badawcze, dokonuję syntezy dokonań w obrębie teleepistemologii i koncepcji rozszerzonego umysłu, które najpełniej zostały wyartykułowane w pracach Andy’ego Clarka, Davida Chalmersa, Marka Rowlandsa i Richarda Menary’ego. Operacja ta wiąże się z włączeniem w krąg zainteresowań teleepistemologii zarówno problematyki zapośredniczonego, jak i rozszerzonego poznania. Kiedy mowa o zapośredniczeniu ludzkich procesów poznawczych, uchybieniem byłoby nie wspomnieć o możliwości ich rozszerzenia. Jest to jedna z istotnych tez, do której prowadzą moje dociekania. Wydaje się, że dotychczasowe badania w obrębie teleepistemologii w znacznym stopniu pomijały tę podstawową kwestię. Co ważne, teoretycy rozszerzonego umysłu, poświęcając wiele uwagi rozszerzeniu procesów pamięciowych, zbyt małą uwagę skupili na procesach rozszerzenia percepcji. Dotychczasowe badania staram się uzupełnić o relewantne dla teleepistemologii, pominięte lub niewystarczająco opisane zagadnienia.

Fenomen zapośredniczonego i rozszerzonego poznania analizuję przez pryzmat poznania ucieleśnionego. Jako najważniejszy czynnik warunkujący funkcjonowanie rozszerzonego systemu poznawczego uznaję podmiot ucieleśniony podejmujący działania w świecie. Ciało stanowi zatem podstawę, dzięki której zaistnienie zapośredniczonych i rozszerzonych procesów poznawczych jest w ogóle możliwe. Problematyka ta ma również związek z próbą odpowiedzi na pytanie o możliwość rozszerzonego ucieleśnienia.

Budowany przeze mnie projekt teleepistemologii jako osobnej dyscypliny teoriopoznawczej opiera się na wyodrębnieniu trzech podstawowych obszarów tematycznych, które staram się ze sobą uzgodnić:

• określeniu dziedziny przedmiotowej teleepistemologii wraz z całym dorobkiem dotychczasowych badań w jej obrębie,

• analizie rozszerzonych systemów poznawczych, do czego wykorzystuję koncepcje rozszerzonego umysłu i poznania ucieleśnionego,

• ustaleniach dotyczących prawdy, wiedzy i podmiotu w rozszerzonych systemach poznawczych.

W rozdziale pierwszym staram się odpowiedzieć na pytanie o to, czym jest teleepistemologia oraz co doprowadziło do jej powstania. Korzystam tu przede wszystkim z intuicji pomysłodawcy projektu Telegarden, Kena Goldberga, a także intuicji uznanych filozofów: Huberta Dreyfusa, Catherine Wilson, Alberta Borgmanna, Jeffa Malpasa i Alvina Goldmana. Ich dociekania stanowią rdzeń dalszych analiz, dotyczących kwestii sceptycyzmu, doświadczeń telerobotycznych i telefikcyjnych czy transfiguracji w obrębie pojęcia dystansu. Modyfikuję jednak nieco intuicję Goldberga w obszarze zadań teleepistemologii. Pierwotna intuicja odnosi się do pytań o to, w jakim stopniu epistemologia może nam pomóc w rozumieniu telerobotyki i w jakim stopniu telerobotyka dostarcza nam nowego wglądu w kwestię natury i możliwości naszej wiedzy. Stawiam tezę, że telerobotyka jest zbyt wąską dziedziną, aby wyczerpać bogactwo przedmiotowe teleepistemologii. W tym celu korzystam z dość popularnego pojęcia rozszerzonego systemu poznawczego, aby ukazać, jak wielowymiarowe mogą być badania w obrębie teleepistemologii. Kontynuując rozważania, dokonuję analizy zjawiska teleobecności, któremu autorzy monografii The Robot in the Garden poświęcają wiele uwagi. Wspieram się przy tym badaniami Lva Manovicha, Williama Shermana i Alana Craiga, Thomasa Sheridana, Jonathana Steuera, Kristine Nowak i Franka Biokki oraz Olivera Graua. Następnie poruszam kwestię związków między teleepistemologią a klasyczną teorią poznania. Spośród podstawowych zagadnień epistemologii wyróżniam te, które są istotne z punktu widzenia teleepistemologii: problem granic poznania, zwłaszcza zaś problem prawdy i analizę wiedzy. Pierwszy rozdział podsumowuję, odnosząc się do kwestii naturalizacji teleepistemologii. Wysuwam tezę, że mimo konieczności prowadzenia badań interdyscyplinarnych i wymogu korzystania z dorobku nauk szczegółowych teleepistemologia, podobnie jak epistemologia, powinna zachować autonomię.

W rozdziale drugim skupiam uwagę na rozszerzonych systemach poznawczych, aby ukazać przedmiot teleepistemologii w szerszym ujęciu. Po wstępnej analizie pojęcia systemu, przechodzę do problematyki rozszerzonego umysłu, którą uznaję za spójną z podstawowymi intuicjami wyrażonymi przez twórców teleepistemologii. Dokonuję analizy koncepcji rozszerzonego umysłu należącej do tak zwanej pierwszej fali, reprezentowanej przez Clarka i Chalmersa, skupionej wokół zasady równorzędności. Następnie odnoszę się do drugiej fali koncepcji rozszerzonego umysłu, odwołującej się do zasady komplementarności, której przedstawicielami są Mark Rowlands, Richard Menary i John Sutton. Po zaprezentowaniu obu podejść w kwestii rozszerzonego umysłu przedstawiam argumenty wobec nich krytyczne, a także możliwości obrony przed zarzutami krytyków. Zajmuję stanowisko krytyczne wobec pojęcia rozszerzonego umysłu, uznając za właściwsze stosowanie pojęcia rozszerzonego systemu poznawczego. Następnie rozważam możliwości rozszerzenia poznania, opierając się na środowiskach wirtualnych, i dokonuję klasyfikacji środowisk wirtualnych, biorąc pod uwagę takie fenomeny jak rzeczywistość wirtualna oraz rzeczywistość rozszerzona. Puentę rozdziału stanowi odwołanie do eksperymentu myślowego o mózgach w naczyniu Hilary’ego Putnama. Czy mózg w naczyniu może sensownie orzec, że jest mózgiem w naczyniu? Korzystając ze wsparcia analiz teleepistemologicznych, próbuję odpowiedzieć na to pytanie.

Trzeci rozdział stanowi klamrę spajającą całość dotychczasowych dociekań. Odwołując się do paradygmatu poznania ucieleśnionego, analizuję kwestię podmiotowości w rozszerzonym systemie poznawczym. Korzystając z klasycznego dorobku fenomenologów, między innymi Edmunda Husserla, Maurice’a Merleau-Ponty’ego, Jeana-Paula Sartre’a oraz ekologicznej teorii percepcji Jamesa Gibsona, wysuwam tezę, że ucieleśnienie stanowi jeden z warunków zapośredniczenia i rozszerzenia poznania. Fenomenologia ciała i ekologiczna teoria percepcji antycypują podstawowe założenia paradygmatu poznania ucieleśnionego. Zamysł, jaki przyświecał klasykom i współczesnym przedstawicielom nurtu poznania ucieleśnionego, powinien znaleźć odbicie w rzetelnych dociekaniach w obrębie teleepistemologii. Zarówno nasza źródłowa, jak i zapośredniczona relacja ze światem jest warunkowana sensomotorycznymi zdolnościami naszych ciał. Badania Rowlandsa i Menary’ego ukazują z kolei możliwość synergii między założeniami poznania ucieleśnionego i rozszerzonego. Odwołując się do wskazanych prac oraz artykułu Toma Ziemkego, analizuję możliwość ucieleśnienia rozszerzonego i podmiotowości w rozszerzonym systemie poznawczym. Traktuję te rozważania jako wstęp do ważnych kwestii teleepistemologicznych, jakimi są problematyka prawdy (w tym prawdy w symulacji) i analiza wiedzy. W kwestii prawdy w symulacji odwołuję się do semantycznej koncepcji prawdy Alfreda Tarskiego. Rzetelna analiza wiedzy w rozszerzonych systemach poznawczych wymaga zaś uwzględnienia zarówno wiedzy propozycjonalnej w formie wiedzy-że, jak i wiedzy jako umiejętności, czyli wiedzy-jak. W kwestii wiedzy jako umiejętności odwołuję się do koncepcji „pięciu kroków nabywania umiejętności” braci Dreyfusów. Analizę wiedzy propozycjonalnej opieram z kolei na przedstawieniu klasycznej koncepcji wiedzy, zarzutów podniesionych wobec niej przez Edmunda Gettiera oraz prób uporania się z tym problemem na gruncie eksternalistycznych koncepcji wiedzy, a konkretnie reliabilizmu Freda Dretskego i Alvina Goldmana. Nie rozstrzygam przy tym jednoznacznie, która z koncepcji wiedzy jest najbardziej adekwatna z punktu widzenia problematyki rozszerzonych systemów poznawczych. Wydaje się jednak, że zarówno internalistyczne, jak i eksternalistyczne koncepcje wiedzy mają wiele mankamentów. Klasyczna koncepcja wiedzy nie radzi sobie z kontrprzykładami Gettiera, z kolei wobec reliabilizmu są formułowane zarzuty z ogólności, demona czy rzetelnego jasnowidza. W związku z tym formułuję definicję wiedzy, aby następnie odnieść się do niej krytycznie i wskazać trudności w definiowaniu wiedzy (zwłaszcza w odniesieniu do wiedzy w rozszerzonych systemach poznawczych).

Całość pracy kwituję analizą możliwych kierunków rozwoju teleepistemologii. Mam na uwadze oczywisty postęp w takich dziedzinach jak sztuczna inteligencja, nanotechnologia czy bionika. Odnoszę się również do zauważalnej polaryzacji między zwolennikami (transhumanizm) i adwersarzami (na przykład postmodernizm) postępu technicznego. Uważam, że teleepistemologia może stać się rzetelnym i bezstronnym arbitrem, który pozwoli na całościowe uchwycenie technologicznego wymiaru ludzkiego poznania bez piętrzenia niepotrzebnych i skrajnych emocji.

Wydaje się, że nie przeprowadzono do tej pory próby całościowego ujęcia przedmiotu dociekań teleepistemologii – nie tylko w Polsce, ale także na świecie. Można powiedzieć, że publikacja dotycząca teleepistemologii z początku nowego milenium jest jedyną próbą unifikacji zagadnień rozpatrywanych w obrębie nowej dyscypliny teorii poznania. W pozostałej dostępnej literaturze (zarówno anglojęzycznej, jak i polskiej) można spotkać jedynie wzmianki dotyczące teleepistemologii (Wilson, Weltman, Hetmański, Zawojski). Nadal nie ma także pełnej zgodności co do terminu, którego należałoby używać do określenia nowego podejścia badawczego. W różnych publikacjach używa się różnych terminów: „telepistemology” (Goldberg), „tele-epistemology” (Wilson, Weltman), a w języku polskim „telepistemologia” (Zawojski) czy „teleepistemologia” (Hetmański). Osobiście skłaniam się ku rozwiązaniu zaproponowanemu przez Marka Hetmańskiego.

Według mnie pierwotny projekt teleepistemologii jako osobnej dyscypliny teorii poznania nie wywołał odpowiedniego rezonansu i nie uzyskał należnego mu uznania. Przyczyny tego stanu rzeczy można upatrywać w rozproszeniu badań, które są prowadzone w obrębie osobnych dyscyplin (epistemologii, filozofii umysłu, kognitywistyki, robotyki). Za wzorzec unifikacji rozproszonych badań interdyscyplinarnych może posłużyć kognitywistyka. Teleepistemologia, wzorem nauk kognitywnych, ma szansę zjednoczyć rozproszone prądy badawcze wraz z ich instrumentarium pojęciowym i metodologicznym. Problematyka zapośredniczonego i rozszerzonego poznania jest powodowana dynamicznymi i globalnymi zmianami biotechnologicznymi oraz przeobrażeniami kulturowymi. Gwałtowność metamorfoz współczesnego świata wpływa na kwestie podmiotu poznania, procesów poznawczych oraz na problematykę prawdy i wiedzy. Stanowi również o konieczności podjęcia rzetelnych badań teleepistemologicznych, gdyż w wyniku integracji w obrębie rozszerzonych systemów poznawczych wyłania się wiele niespotykanych wcześniej własności. Problematyka ta bez wątpienia wymaga ujednolicenia badań w tym zakresie.

Głównym celem prezentowanej pracy jest rekonstrukcja dotychczasowych badań w obrębie teleepistemologii, a także próba ich uzgodnienia z klasyczną problematyką epistemologiczną oraz problematyką ucieleśnionego i rozszerzonego poznania. W niniejszej książce stosuję metodę fenomenologiczną do opisu czynności poznawczych, zakładając, że źródłem aktywności poznawczej w świecie jest żywe ciało podmiotu (odwołuję się zwłaszcza do fenomenologii Merleau-Ponty’ego). Stosuję ponadto metodę analizy porównawczej, aby wskazać możliwość syntezy rozproszonych kierunków badawczych. Mam tutaj na myśli podstawy teleepistemologii jako osobnej dyscypliny zarysowane w publikacji The Robot in the Garden. Telerobotics and Telepistemology in the Age of Internet oraz koncepcje rozszerzonego umysłu i paradygmat poznania ucieleśnionego. W pracy wykorzystuję także metodę analizy pojęciowej, kiedy rozważam pojęcia istotne z punktu widzenia teleepistemologii, spotykane również w innych wymienionych przeze mnie nurtach badawczych. Analizę pojęciową wykorzystuję ponadto przy formułowaniu autorskiej klasyfikacji fenomenów rzeczywistości wirtualnej.Spis treści

Wprowadzenie. Czym jest teleepistemologia?

1. Narodziny teleepistemologii

1.1. Robot w ogrodzie, robot na Marsie – początki teleepistemologii

1.2. Doświadczenia telerobotyczne i telefikcyjne

1.3. Bliskość i dalekość – osłabione przeciwieństwa

1.4. Zjawisko teleobecności

1.5. Klasyczna problematyka teoriopoznawcza a teleepistemologia

1.6. Teleepistemologia znaturalizowana – konieczność czy przypadłość?

2. Rozszerzony system poznawczy

2.1. System – definicja, klasyfikacje

2.2. Andy’ego Clarka i Davida Chalmersa koncepcja umysłu rozszerzonego

2.3. Pozostałe ujęcia rozszerzonego systemu poznawczego

2.4. Krytyka koncepcji umysłu rozszerzonego

2.5. Obrona koncepcji umysłu rozszerzonego i jej rezultaty

2.6. Rozszerzenie w wirtualu – rozszerzone systemy poznawcze oparte na rzeczywistości wirtualnej

2.7. Rozszerzenie w naczyniu – teleepistemologiczna interpretacja eksperymentu myślowego Hilary’ego Putnama

3. Podmiot i wiedza w rozszerzonych systemach poznawczych

3.1. Ciało jako warunek posiadania świata – klasyczne koncepcje ucieleśnienia

3.2. Paradygmat poznania ucieleśnionego

3.3. Podmiot ucieleśniony a rozszerzenie

3.4. Czy w świecie symulacji możliwa jest prawda?

3.5. Wiedza w rozszerzonych systemach poznawczych

3.6. Reliabilistyczne koncepcje wiedzy a problematyka rozszerzonych systemów poznawczych

Zakończenie. Cóż po teleepistemologii? Metamorfozy nowego elektronicznego świata

Bibliografia

Spis ilustracji

Wykaz skrótów

Streszczenie

Abstract

Indeks osób