Teorie rozwoju człowieka - ebook

TEORIE ROZWOJU CZŁOWIEKA

Ten bestsellerowy podręcznik stanowi zajmujące wprowadzenie do jedenastu głównych teorii rozwoju człowieka. Teorie te od dawna wyznaczają kierunki badań naukowych, interwencji i praktyki psychologicznej. Można je podzielić na trzy grupy zwane rodzinami: te, które akcentują biologiczną podstawę rozwoju, te, które skupiają się na roli czynników środowiskowych w rozwoju, oraz te, które uwzględniają interakcję pomiędzy tymi dwoma czynnikami. Taka struktura prezentacji poszczególnych teorii zachęca czytelnika do oceniania, porównywania i kontrastowania ze sobą ich kluczowych tez, zarówno w ramach danej rodziny, jak i pomiędzy nimi. Sprzyja również myśleniu krytycznemu i aktywnemu studiowaniu psychologii rozwoju.

Przedstawianie każdej rodziny teorii zaczyna się od krótkiego wstępu, który charakteryzuje jej unikatową perspektywę rozwoju człowieka i uzasadnia, dlaczego te teorie określono jedną rodziną. Potem następuje omówienie każdej teorii poprzez prezentację kontekstu kulturowo-historycznego, w którym się rozwinęła, jej kluczowych pojęć i idei, przykładów poszerzania i rozwijania tez w nowych, współczesnych modelach rozwoju oraz przykładów badań i jej aktualnych zastosowań praktycznych. Zawsze towarzyszy temu analiza tego, w jaki sposób teoria odpowiada na sześć podstawowych pytań, na które powinna odpowiedzieć teoria rozwoju człowieka. Każdy rozdział zaczyna się od przykładu – opisu przypadku i powiązanego z nim zastosowania teorii. W celu udoskonalenia i rozszerzenia kluczowych pojęć danej teorii zawsze prezentowany jest rozbudowany materiał wizualny.

W trzecim wydaniu podręcznika:

• zamieszczono nowy rozdział Teoria sprawiedliwości społecznej, który omawia definicje sprawiedliwości społecznej, rozwój rozumowania dotyczącego sprawiedliwości społecznej, założenia leżące u podstaw doświadczeń emocjonalnych i zachowań związanych z aktywizmem, ze szczególnym uwzględnieniem społecznych warunków, w tym przywilejów i ograniczeń, które powodują nierówności społeczne i wpływają na rozwój człowieka;

• uwzględniono rozważania na temat sprawiedliwości społecznej w innych teoriach, w których stopniowo to zagadnienie jest doceniane;

• szerzej niż dotychczas omówiono zagadnienie różnic indywidualnych i wartości różnorodności dla adaptacji człowieka do zmieniających się środowisk;

• zwrócono uwagę na płeć i tożsamość seksualną w różnych teoriach;

• w ramach każdej z teorii więcej uwagi poświęcono roli kultury, rozumianej jako istotny element makrośrodowiska, który jest internalizowany w procesach socjalizacji;

• poprawiono epilog, skupiając się na powiązaniach między teorią a praktyką i na następstwach, jakie te powiązania powodują w zakresie dynamiki zmian zachodzących w rodzinie.

Podręcznik jest przeznaczony dla studentów zaawansowanych kursów licencjackich i magisterskich dotyczących rozwoju, w tym rozwoju w biegu życia lub rozwoju dziecka, gdyż omawia teorie, które wywarły największy wpływ na badania nad rozwojem człowieka. Kursy takie są zwykle prowadzone w ramach nauczania psychologii rozwoju, nauki o rozwoju, nauki o rodzinie, pedagogiki i pracy socjalnej.PRZEDMOWA

Bardzo się ucieszyliśmy, że poproszono nas o przygotowanie trzeciego wydania podręcznika Teorie rozwoju człowieka. Myśl, że praca polegająca na zgłębianiu i stosowaniu teorii w badaniach i praktyce dotarła do nowej i rosnącej grupy studentów, daje nam poczucie osobistej satysfakcji, ponieważ zawsze czerpaliśmy przyjemność z pływania w oceanie teoretycznych pomysłów. W sensie praktycznym praca nad nowym wydaniem podręcznika spowodowała, że czuliśmy się aktywni i zajęci w tym dziwnym i niepewnym czasie, jakim był okres pandemii COVID-19.

Celem naszej książki jest przedstawienie pobudzającego ciekawość czytelnika wprowadzenia do teorii na temat rozwoju człowieka. Wierzymy, że teorie wciągną Cię w świat idei i skłonią do ponownej, ale i nowej refleksji nad relacjami społecznymi, procesami, czasem, kulturą i nad samym sobą. Mamy nadzieję, że rozważysz nowe sposoby ujmowania tych zagadnień i poznasz metody badania ludzkich zachowań. Jedenaście zaprezentowanych w tym podręczniku teorii wyznacza kierunki badań, interwencji i praktyki w wielu dziedzinach, w tym psychologii rozwojowej, psychologii rozwoju człowieka w biegu życia, edukacji, medycynie i pielęgniarstwie, pracy socjalnej, usługach społecznych, poradnictwie, rodzicielstwie, terapii i zdrowiu psychicznym.

Skupiamy się na trzech głównych rodzinach teorii: teoriach, które kładą nacisk na rolę czynników biologicznych w rozwoju; tych, które akcentują znaczenie czynników środowiskowych; oraz tych, które uznają za ważną dynamiczną interakcję między siłami biologicznymi, środowiskowymi i podmiotowymi w wyznaczaniu kierunku rozwoju. W obrębie każdej rodziny opisujemy kilka wpływowych teorii. Teorie te dzięki nowym spostrzeżeniom prezentowanym we współczesnych pracach naukowych zmieniały naukę o rozwoju i nadal ewoluują. Mamy nadzieję, że badając pojęcia i perspektywy tych teorii, studenci zaczną myśleć krytycznie o koncepcjach teoretycznych, oceniać ich mocne strony i ograniczenia oraz zrozumieją, jak dane spojrzenie na rozwój wpływa na badania nim inspirowane, ale również ich zastosowanie, politykę i opinię publiczną, która zapoznaje się z wynikami tych badań.

W książce podkreślono rolę teorii w budowaniu bazy wiedzy. Teorie ukierunkowują badania, pomagają interpretować zachowania i wspomagają projektowanie interwencji. Studenci docenią sposób, w jaki teorie są weryfikowane i poszerzane w momencie pojawiania się nowych zagadnień i problemów badawczych. Będą obserwować na przykładach, jak proces badawczy przyczynia się do oceny i modyfikacji teorii. Zrozumieją również, jak z biegiem czasu idee wprowadzone przez jedną z teorii są ponownie analizowane w innych ramach teoretycznych oraz w jaki sposób pojawiające się problemy społeczne lub nowe możliwości badawcze prowadzą do ponownej oceny znaczenia koncepcji teoretycznej, która powstała w przeszłości. Studenci będą zachęcani do rozważenia kontekstów historycznych i kulturowych, w których powstała każda teoria. Perspektywa ta sugeruje, że wysiłkom każdego badacza–twórcy teorii w jego drodze do wyjaśnienia i przewidywania ludzkich zachowań w sposób nieunikniony zawsze towarzyszą uprzedzenia. Jest on bowiem osadzony w określonym środowisku naukowym, działa pod wpływem konkretnego wykształcenia naukowego, które zdobył, oraz własnych przekonań i wartości.

Nasza książka przeznaczona jest dla studentów wyższych uczelni oraz studentów rozpoczynających naukę na studiach magisterskich, którzy ukończyli już jeden kurs na temat rozwoju człowieka lub z zakresu psychologii rozwojowej. Składa się z trzynastu rozdziałów: wprowadzenia, jedenastu rozdziałów poświęconych trzem rodzinom teorii oraz epilogu. Wprowadzenie omawia rolę, jaką odgrywają teorie w kierowaniu rozwojem wiedzy i projektowaniu interwencji. Podkreśla także niektóre wyzwania związane ze zrozumieniem rozwoju człowieka na przestrzeni jego życia. W rozdziale tym przedstawiono sześć pytań, na które teoria rozwoju człowieka powinna odpowiedzieć. Pytania te są omawiane przy każdej teorii, zapewniając studentom narzędzie do porównywania i kontrastowania jej wkładu w naukę o rozwoju. Opis każdej rodziny rozpoczyna się od najważniejszych informacji na jej temat, ukazania jej unikatowej perspektywy oraz wyjaśnienia, dlaczego teorie w danej sekcji zostały zgrupowane razem. Natomiast omówienie każdej teorii obejmuje następujące sekcje:

• pytania i zagadnienia wprowadzające – każdy rozdział rozpoczyna się od małego zestawu pytań, które mogą pomóc czytelnikowi w zwróceniu uwagi na kilka wielkich idei danej teorii, oraz omówienia jej kluczowych zagadnień;

• opis przypadku i krótka narracja łącząca ten opis z podstawowymi tezami teorii;

• kontekst historyczny i kulturowy, w którym teoria została opracowana;

• przegląd kluczowych pojęć i ważnych idei teorii;

• nowe kierunki poszerzające tezy oryginalnej teorii i osadzające je w pracach współczesnych badaczy;

• przykład badań pokazujący, jak teoria została zweryfikowana;

• przykład zastosowania teorii, prezentujący, w jaki sposób wpływała ona na projektowanie interwencji lub tworzenie programu badawczego, którego wyniki zostały wykorzystane w praktyce;

• analiza tego, w jaki sposób teoria odpowiada na sześć podstawowych pytań, na które powinna odpowiadać każda teoria rozwoju;

• krytyka teorii ze wskazaniem jej mocnych stron i ograniczeń oraz tabela, w której można znaleźć ich podsumowanie;

• zestaw pytań i ćwiczeń skłaniających do krytycznego myślenia w odniesieniu do poznanej teorii;

• słowa kluczowe;

• polecane materiały dodatkowe.

Głównym celem tej książki jest wspieranie krytycznego myślenia i aktywnego podejścia do uczenia się. Napisana jest jasnym i zrozumiałym językiem. Pisząc ją, nie zrezygnowaliśmy jednak z rzetelności naukowej w prezentowaniu złożonych idei. Pojęcia są precyzyjnie wyjaśniane, tak aby uczący się mogli zrozumieć logikę leżącą u podstaw teorii i jej wkład w wiedzę o rozwoju. Każdy rozdział ma taką samą strukturę, co pozwala studentom na dokonywanie własnych porównań i przewidywanie problemów, które prawdopodobnie zostaną poruszone w dalszej części książki. Mamy nadzieję, że kładąc nacisk na trzy rodziny teorii i wybierając kilka przykładów każdej z nich, pomożemy studentom zrozumieć podstawowe cechy rodziny teorii i docenić, w jaki sposób nowe teorie, o których czytają, wpisują się w tę czy inną orientację teoretyczną. Prezentując opis przypadku w każdym rozdziale, zachęcamy do zastosowania pojęć danej teorii w rzeczywistych sytuacjach. Wracając do sześciu pytań, na które powinna odpowiedzieć teoria rozwoju człowieka, studenci mogą zacząć gromadzić szeroki i porównawczy obraz teorii oraz jej znaczenia dla zrozumienia złożoności ludzkich zachowań. Po zapoznaniu się z krytyką każdej teorii i podkreśleniu jej mocnych stron i ograniczeń studenci mogą zacząć dodawać własne pomysły, ewentualnie łączyć pomysły z kilku teorii, aby wyeliminować dotychczasowe ograniczenia danej teorii.

Epilog, czyli rozdział trzynasty, zawiera opis przypadku, który jest interpretowany przy użyciu każdej z jedenastu teorii przedstawionych w naszym podręczniku. Podejście to ma na celu wspieranie złożonego myślenia poprzez pokazanie, jak różnorodność teoretycznych pomysłów i zasad może rzucić wyjątkowe światło na typową sytuację. Epilog podsumowuje także niektóre podobieństwa i różnice między teoriami, ponieważ dotyczą one zasadniczych kwestii powiązanych z rozwojem, czego zwieńczeniem jest tabela porównująca teorie w odniesieniu do podstawowych procesów rozwoju. Zawiera również konceptualizacje dotyczące okresów życia, wynikających z teorii zasad mających charakter uniwersalny oraz ograniczony do określonego kontekstu czy obszaru. Dodano w nim również wyjaśnienia wynikające z różnic indywidualnych oraz skali czasowej, do jakiej dana teoria się odnosi, gdy wyjaśnia rozwój. W tym rozdziale mocny nacisk zostanie położony na implikacje teorii dla praktyki.

Właściwości naszego podręcznika sprzyjające uczeniu się

Sprzyjające uczeniu się cechy tekstu mają umożliwiać jego lepsze rozumienie i stymulować rozwój poznawczy osób uczących się. Zaprezentowany zarys podręcznika zawiera jego plan, czyli zestaw tematów, które będą poruszane w kolejnych rozdziałach. Pytania mają pomóc uczącym się jasno sformułować swoje pojmowanie teorii i zachęcić do krytycznej analizy każdej z nich. Kiedy studenci zapoznają się z kilkoma teoriami, pytania te staną się coraz bardziej przydatne w kierowaniu wysiłkami mającymi na celu porównywanie i kontrastowanie teorii. Opis przypadku, prezentowany zawsze na wstępie rozdziału, przedstawia sytuację z życia codziennego, która pomaga zilustrować, w jaki sposób teoria może być użyteczna w radzeniu sobie z konkretną, niepowtarzalną sytuacją – indywidualną, rodzinną i/lub związaną z pracą w jakiejś instytucji. Narracja następująca po opisie przypadku zapewnia powiązanie przypadku z pojęciami danej teorii, nawet zanim student dogłębnie zrozumie teorię. Każdy rozdział zawiera dyskusję na temat mocnych stron i ograniczeń teorii, aby ułatwić ich porównywanie i ocenę ich przydatności w realizowaniu konkretnych celów edukacyjnych, doradczych, usług społecznych i politycznych.

Wszystkie rozdziały zamyka zestaw pytań i ćwiczeń wymagających krytycznego myślenia, mających na celu promowanie analitycznego przeglądu pojęć danej teorii, powiązania jej z doświadczeniami osobistymi oraz zachęcających uczących się, aby powrócili do opisu przypadku na początku rozdziału z nabytą wiedzą, a więc uwzględniając swoje spostrzeżenia na temat danej teorii. W każdym rozdziale wyróżniono słowa kluczowe, a ich definicje można znaleźć w słowniku internetowym oraz w zasobach elektronicznych dla studentów. Terminy te ułatwiają prowadzącemu ocenianie studentów i efekty kształcenia. Dodatkowo opracowano polecane materiały, które poszerzają idee danej teorii poprzez wykłady, filmy, strony internetowe i dodatkowe lektury. Zasoby te sugerują, w jaki sposób zmotywowani studenci mogą kontynuować zgłębianie teorii, badając jej przeszłość, a także obecne trendy i zastosowania.

Nowości w trzecim wydaniu podręcznika

Oddawane do rąk czytelnika trzecie wydanie podręcznika zachowuje podstawową organizację i styl wydania poprzedniego. Zostało ono jednak gruntownie zaktualizowane o nowe odniesienia i współczesne przykłady rozszerzenia idei zawartych w teoriach, przykłady badań inspirowanych teoriami i zastosowań teorii w praktyce. Jeśli chodzi o treść, większy nacisk położono na omówienie opisów przypadków, które otwierają każdy rozdział, podstawowe pytania o praktyczne implikacje każdej omawianej teorii oraz pytania skłaniające do krytycznego myślenia, które skupiają się na wykorzystaniu teorii do interpretacji przypadku i osobistych doświadczeń życiowych. Nowym elementem obecnego wydania podręcznika jest uwzględnienie różnic indywidualnych i teoretycznych podejść, które służą do wyjaśniania tych różnic. Większą uwagę poświęcono rozwojowi motorycznemu, sensorycznemu/percepcyjnemu, społecznemu i emocjonalnemu, wtedy gdy odniesienia do tych obszarów rozwoju występują w danej teorii. Dodano również nowy rozdział, ósmy, poświęcony teorii sprawiedliwości społecznej, aby pokazać znaczenie czynników historycznych i makrosystemowych, które warunkują tworzenie przywilejów lub ograniczeń w odniesieniu do określonych grup społecznych, mających później wpływ na wszystkie obszary rozwoju człowieka. Konsekwencje sprawiedliwości/niesprawiedliwości społecznej pokazano również w wielu innych rozdziałach teoretycznych.

Epilog, czyli rozdział trzynasty, zawiera rozszerzoną sekcję poświęconą implikacjom praktycznym teorii. Do innych rozdziałów dodane są nowe tematy. Oto kilka przykładów: dyskusja dotycząca darwinizmu społecznego i eugeniki w rozdziale drugim; nowe badania nad skutecznością psychoanalitycznej terapii rozmową w rozdziale trzecim; pojęcie egocentryzmu poznawczego w rozdziale czwartym; przykład dzieci oddzielonych od rodzin na granicy Stanów Zjednoczonych w kontekście omawiania wyuczonej bezradności w rozdziale piątym; przypadek dotyczący wprowadzenia transpłciowego dziecka do środowiska szkolnego i poszerzona dyskusja na temat ról płciowych w rozdziale szóstym; badania dotyczące pracy z domu w czasie pandemii Covid-19 w rozdziale siódmym; analiza nierówności w opiece zdrowotnej w rozdziale ósmym; konstrukt nakładania się kategorii społecznych/ról społecznych i jego implikacje dla praktyki w teorii psychospołecznej w rozdziale dziewiątym; zabawa symboliczna jako wiodąca aktywność i bodziec rozwoju w rozdziale dziesiątym; media jako kontekst środowiskowy w rozdziale jedenastym; idea rodzicielstwa jako działalności wymagającej wyższego poziomu organizacji i zagadnienie wypalenia rodziców jako przykład braku równowagi spowodowanego nowym poziomem stresu w rozdziale dwunastym; oraz wkład teorii w profilaktykę pierwotną, wtórną i trzeciorzędową w rozdziale trzynastym.

Mamy nadzieję, że nasza książka będzie dobrze służyć nauczycielom psychologii rozwoju we wprowadzaniu teorii w życie. Mamy również nadzieję, że treść podręcznika zachęci studentów do spojrzenia na dziedzinę rozwoju człowieka jako żywą naukę, która zachęca do krytycznego myślenia i inspiruje własny kreatywny wkład w wiedzę naukową.

Podziękowania

Autorzy pragną podziękować wszystkim recenzentom, którzy przesłali swoje uwagi na temat drugiego wydania podręcznika, a także następującym osobom z Wydawnictwa Routledge, które pomogły w opracowywaniu wydania trzeciego: Lakshay Gaba, Georgette Enriquez, Lucy Kennedy i Lauren Ellis.PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

Oddajemy w ręce polskiego czytelnika trzecie – zmienione i poprawione – wydanie podręcznika Barbary i Paula Newmanów poświęconego teoriom rozwoju człowieka. W języku polskim jest to jednak wydanie pierwsze. Przypuszczamy więc, że polski czytelnik nie będzie skupiał się na uzupełnianiach czy poprawkach, ale raczej spróbuje dostrzec – jeśli wcześniej czytał polski podręcznik psychologii rozwoju (np. Trempała, 2011) lub tłumaczenie podręcznika z tego obszaru (np. Schaffer i Kipp, 2015) – co wartościowego wnosi podręcznik Teorie rozwoju człowieka. Być może, przeciwnie, będzie to pierwsza książka z zakresu psychologii rozwoju lub szerszej interdyscyplinarnej dziedziny, czyli nauki o rozwoju (developmental science), po którą sięgnie osoba studiująca nauki społeczne (psychologię, pedagogikę, socjologię) lub medycynę czy nauki o zdrowiu. Może również tę książkę wybrać każdy czytelnik, który poszukuje wiedzy o jakimś zjawisku dotyczącym zmiany rozwojowej – występującej u dzieci, młodzieży, dorosłych czy osób starszych. Myśląc o polskim czytelniku, tytułem wprowadzenia, przedstawię trzy ważne cechy podręcznika Newmanów, które skłoniły mnie do podjęcia się tłumaczenia i redakcji naukowej tej książki. To osobista perspektywa osoby, która uczy psychologii rozwoju od ponad trzydziestu lat i dzięki pytaniom osób studiujących dostrzegła, że podręcznik Newmanów może być dla nich interesujący i zaskakujący.

Po pierwsze, jak napisali Autorzy, „głównym celem tej książki jest wspieranie krytycznego myślenia i aktywnego podejścia do uczenia się”. Krytyczne myślenie to jedna z kluczowych kompetencji XXI wieku. Jak kiedyś pisał filozof John Dewey (1988), jest to „myślenie w jego najlepszym i najwybitniejszym znaczeniu” i oznacza „czynne, wytrwałe i uważne rozważanie jakiegoś mniemania lub przypuszczalnej formy wiedzy – w świetle podstaw, na których się wspiera, oraz wniosków, do których doprowadza” (s. 29–30). Newmanowie rzeczywiście nie tylko przedstawiają teorie rozwoju – poparte dowodami empirycznymi spójne wyjaśnienia rozwoju – ale przede wszystkim porównują je ze sobą, pokazują kontekst historyczny i kulturowy, w którym powstały i nadal powstają, wskazują ich zalety i wady, pytają, jak wykorzystać wiedzę naukową w praktyce. Nie budują w czytelniku przekonania, że nauka jest „wiedzą oświeconą”, przeciwnie pozwalają dostrzec jej kumulatywny charakter i metodologiczny rygor, który nakazuje sprawdzać prawdziwość tez różnych teorii i otwierać się na nowe odkrycia. Rozdział pierwszy i ostatni podręcznika tworzą spójną ramę – od wiedzy, czym są teorie naukowe do analizy tego samego przypadku z perspektywy każdej przedstawionej w książce teorii. Najpierw czytelnik dowiaduje się, jak powstają naukowe twierdzenia, czemu służą, a następnie, mając tę wiedzę, potrafi użyć jej do wyjaśnienia konkretnej sytuacji, do zrozumienia danej osoby w kontekście jej życia, uwzględniając przy tym różne perspektywy teoretyczne. Dzięki podręcznikowi Newmanów odpowiedź psychologa rozwoju na trudne pytania, przed którymi stawia nas wszystkich rzeczywistość (np. jak dzieciństwo wpływa na nasze życie w dorosłości), nie będzie brzmiała standardowo: „To zależy”, ale stanie się odpowiedzią zniuansowaną i pogłębioną. Nauka patrzenia na zjawiska rozwojowe z perspektywy różnych teorii, czyli różnych wyjaśnień, których prawdziwość sprawdzono w badaniach naukowych, to przygoda i wyzwanie. W mojej ocenie podręcznik Newmanów uczy otwartości umysłu, refleksji, umiejętności zdystansowania się wobec prostych i szybkich wyjaśnień, poszukiwania rzetelnych źródeł wiedzy i dostrzegania rozwiązań praktycznych problemów dzięki świadomemu analizowaniu złożonych ludzkich zachowań.

Drugą cechą podręcznika Newmanów, która zaważyła na mojej decyzji, by podjąć wysiłek, aby podręcznik ukazał się w języku polskim, wiąże się z pomysłem Autorów dotyczącym struktury prezentacji wiedzy. Zdarza się, że gdy uczę osoby studiujące psychologię, na wstępie spotykam się z niechęcią do teorii. Bywa, że uważają, iż ważna jest przecież praktyka, niestety tak łatwo przeciwstawiana teorii. Mądre stwierdzenie „Nie ma nic bardziej praktycznego niż dobra teoria” ich nie przekonuje, ale liczę na to, że przekona ich podręcznik Newmanów. Prezentując kolejne teorie, Autorzy wyraźnie pokazują, że naukowe odkrycia służą temu, aby je zastosować. Nauka ma odkrywać, aby być użyteczna. Nauka o rozwoju to nauka również o wspieraniu rozwoju, o jego promowaniu, to udzielanie odpowiedzi na pytanie, jak wzmacniać dobrostan, budować odporność, zmieniać trudności w wyzwania. Dlatego każdy rozdział podręcznika – każda teoria – odpowiada na te same pytania, w tym na pytanie o praktyczne implikacje teorii, o to, jak ją można wykorzystać, w jakich sytuacjach może być użyteczna. Praktyka nie tylko może dostarczyć potwierdzeń lub zaprzeczeń teorii, może również zainspirować podjęcie problemów badawczych. Czytelnik jest stale zachęcany do podawania własnych przykładów, odczytywania teorii przez praktykę i rozumienia, że działając, zawsze interpretujemy, a więc wyjaśniamy z perspektywy jakiejś teorii. Ważne, by nie była to teoria potoczna, tylko właśnie świadomie i adekwatnie wybrana teoria naukowa. Innymi słowy, praktyk to badacz, który opisuje i wyjaśnia. Powinien czynić to, będąc świadomym ograniczeń narzędzi, którymi się posługuje, i szukać wiedzy, głównie tej, która wyjaśnia coś, co wykracza poza jego poziom aktualnej wiedzy eksperckiej.

Natura zawodu psychologia powoduje, że jej przedstawiciele są zmotywowani do nieustannego rozwoju własnego, by podołać wyzwaniom współczesnych czasów – wpływu mediów, sztucznej inteligencji, kryzysu pandemii czy zagrożenia kryzysem klimatycznym, by wymienić tylko ich część. Newmanowie dostrzegają tę myśl i prowadzą czytelnika w rzeczywistość, która ich otacza. I tu nie można pominąć faktu, że podręcznik powstał na gruncie amerykańskim, przykłady omawiane zwykle pochodzą z kultury amerykańskiej, szerzej zachodniej. Pamiętając o tym, polski czytelnik tym bardziej może i powinien rozważać przykłady z życia w polskiej kulturze. Choć nie sposób zaprzeczać globalizacji, odkrycia psychologii międzykulturowej i kulturowej należy również brać pod uwagę, tak jak robią to Newmanowie. Wiedząc, że rozwój jest złożonym i dynamicznym procesem zmian i stałości, który dokonuje się tu i teraz (w tym czasie historycznym, w tej kulturze), ale też z minuty na minutę, z miesiąca na miesiąc i tak dalej, nie pomijajmy tego, że dokonuje się jako współ-rozwój (co-development; Overton i in., 2015), jako proces współkonstruowania i współdziałania. Dzięki wspomnianej na wstępie nauce o rozwoju w psychologii rozwoju następuje zmiana paradygmatu, z rozdzielająco-kartezjańskiego na procesualno-relacyjny, w którym już nie spieramy się o to, czy natura czy kultura ani nawet, w jakim stopniu natura vs kultura lub interakcja tych dwu czynników kształtuje człowieka, ale wreszcie dostrzegamy nierozłączność tych czynników rozwoju. Choć Newmanowie nadal jako sposób porządkowania teorii rozwoju przyjmują kryteria rozdzielające (grupują teorie ze względu na kryterium natura vs kultura vs interakcja obu), to bez wątpienia aspirują, zwłaszcza w bardzo ciekawym i nowym na gruncie polskim omówieniu teorii systemów dynamicznych (rozdział 12), do pokazania dynamiki procesu rozwojowego, jego emergentnej natury. I tu być może się czytelnikowi wydawać, że podręcznik Newmanów jest jednak tylko rodzajem akademickiej dysputy. Przeciwnie, czy nie zdarza się każdemu z nas, zwłaszcza gdy poważnie zachorujemy lub doświadczamy kryzysu, zadać sobie pytania, dlaczego tak się dzieje, czy to natura czy kultura, pytania – jak się okazuje wskazującego na pustą opozycję, a jednak „z życia wziętego”. Uświadomienie sobie, że ten moment, punkt w naszym/naszego dziecka rozwoju to stan – czy jak piszą Newmanowie, rezultat rozwojowy – złożonych, zagnieżdżonych w sobie i stale na siebie wzajemnie działających czynników, które występują na różnych poziomach – od biologicznego do kulturowego, to wyzwanie. Ta myśl zawsze mi towarzyszy, gdy uczę studentów. Chcę pokazać im, jak rozwojowo myśleć, jak nie zapominać, że człowiek to złożony system zanurzony w kolejnych systemach, które cechuje i stałość, i zmiana, ale także własny rytm, tempo, dynamika.

I wreszcie trzeci powód, który skłonił mnie do pracy nad podręcznikiem Newmanów. Było nim, najogólniej mówiąc, dążenie do uporządkowania terminologii. Nauka, w tym każda teoria ma swoje konstrukty, terminy, definiuje własne pojęcia. W Polsce, gdy ukazywały się kolejne tłumaczenia zachodnich podręczników, zdarzało mi się zazdrościć dzisiejszym studentom – materiał wizualny, podkreślenia, wykresy, tabele i ryciny, a wreszcie przepiękne zdjęcia były znacznie bardziej przyjazne dla czytelnika, niż czytane przeze mnie biało-czarne skrypty czy kserokopie artykułów naukowych. Moja zazdrość jednak znikała, gdy przekonywałam się, jak często w tych nowych podręcznikach studenci trafiali na niespójności terminologiczne. Pytali mnie, czy „obca sytuacja” i „nieznana sytuacja” to jest to samo, bo w różnych podręcznikach, gdy mowa o procedurze do pomiaru przywiązania w relacji rodzic–dziecko (oryg. strange situation), pojawiają się te dwie nazwy. Niestety nie ma w nich jednak w nawiasie przywołanego terminu w oryginale. Myślę, że trudno zapoznawać się z jakąkolwiek dziedziną wiedzy, gdy panuje w niej terminologiczny chaos. Dlatego za cenny element podręcznika Newmanów uważam słownik terminów kluczowych kończący każdy rozdział. Terminy przetłumaczono, ale podano także oryginalne wyrażenia, tak aby polski student, czytający w języku angielskim mógł bez trudu pracować w dwu językach. Często także w tekście dodawałyśmy przypisy, gdy trzeba było coś doprecyzować, czy odwołać do innego polskiego tekstu. Jako redaktor naukowy zdecydowałam się również czasami na umieszczanie przypisów w miejscach, w których zauważyłam nieścisłości czy niejasności lub brak odwołań do aktualnych wyników badań. Nie chciałam jednak zmieniać zamysłu Autorów, poprawiać, choć przyznaję, czasami kusiło mnie, by na przykład napisać czytelnikowi, że poznawcza koncepcja rozwoju to nie tylko neo-i postpiagetowskie ujęcia, ale również współczesny natywizm, neo- i neurokonstruktywizm. Tę myśl rozwinę jednak gdzie indziej.

W tym miejscu chcę podziękować moim współtłumaczkom, mojej pierwszej doktorantce, Marcie Szpak, i Magdzie Szmytke, z którą obecnie pracuję. Cenię niezwykle waszą rzetelność i entuzjazm w poszukiwaniu odpowiedzi na trudne rozwojowe pytania. Dziękuję również Pani Redaktor, Aleksandrze Małek, za cierpliwość i nieustanne wsparcie w pracy nad tłumaczeniem, i Pani Redaktor językowej, Jolancie Świetlikowskiej za pokazywania nam, jak pisać precyzyjniej. Jak widać, tłumaczenie podręcznika to praca zbiorowa. Oczywiście, jako redaktor naukowy biorę na siebie odpowiedzialność za wszelkie pominięcia czy błędy, wierząc, że jest ich niewiele. Mam nadzieję, że dzięki podręcznikowi Teorie rozwoju człowieka Newmanów psychologia rozwoju, a nawet nauka o rozwoju staną się dla polskiego studenta i nauczyciela ciekawą przygodą, zachętą do refleksji i badań nad rozwojem człowieka.

Marta Białecka

Toruń, 1 czerwca 2024 roku

Bilbliografia

Dewey, J. (1988). Jak myślimy? Tłum. Z. Bastgenówna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Overton, W. F., Molenaar, P. C. M., i Lerner, R. M. (red.). (2015). Handbook of child psychology and developmental science: Theory and method. Wydanie 7. John Wiley & Sons, Inc.

Schaffer, D.R., Kipp, K. (2015). Psychologia rozwoju. Od dziecka do dorosłości. Tłum. P. Sørensen, M.Wojtaś. Wydawnictwo Harmonia.

Trempała, J. (red.). (2011). Psychologia rozwoju człowieka: podręcznik akademicki. Wydawnictwo Naukowe PWN SA.CZĘŚĆ I
TEORIE AKCENTUJĄCE ROLĘ CZYNNIKÓW BIOLOGICZNYCH W ROZWOJU

W jaki sposób powstają istoty ludzkie, czyli jak wyłaniają się z zapłodnionego jaja i osiągają pełną formę osoby dorosłej? W XVI i XVII wieku niektórzy uczeni wierzyli w ideę homunkulusa, która oznacza, że w plemniku znajduje się w pełni uformowany, miniaturowy człowiek. Konstrukt teoretyczny tak zwanej preformacji pomagał wyjaśnić, w jaki sposób organizm ludzki osiąga dorosłą formę, strukturę i funkcje. Współczesny termin, który odzwierciedla tę ideę, to „epigeneza”, czyli „proces polegający na przechodzeniu kolejnych etapów, w których wyniku informacja genetyczna, modyfikowana przez wpływy środowiska, przekłada się na treść i zachowanie organizmu” (Flexner, 1987, s. 653). Koncepcja ta nawiązuje do analogii między ludźmi i roślinami. Nasiona zawierają wszystkie informacje niezbędne do wyhodowania stokrotek, marchwi lub nagietków. Rolą środowiska jest zapewnienie podstawowego, po prostu „wystarczająco dobrego”, otoczenia tak, aby potencjał zawarty w ziarnie mógł w pełni się ujawnić. Z odpowiednią ilością wody, słońca, gleby i odpowiednią temperaturą w okresie wegetacyjnym los nasion jest z góry przesądzony.

Trzy teorie przedstawione w tej części podręcznika silnie akcentują biologiczny aspekt rozwoju. W literaturze dotyczącej rozwoju badaczy, którzy akcentują rolę „natury” i „wrodzoności”, nazywa się zwolennikami natywizmu. Oczywiście żadna z teorii rozwoju nie stwierdza, że proces rozwoju polega wyłącznie na ujawnianiu wrodzonych predyspozycji. Żaden człowiek, niezależnie od swoich biologicznych możliwości, nie może żyć bez środowiska i wsparcia, w tym zasobów takich, jak powietrze, żywność, woda i schronienie. Ludzie potrzebują także stymulacji społecznej i poznawczej. Jednak zadając pytanie, w jaki sposób następuje rozwój, teorie te podkreślają zdolności uwarunkowane biologicznie, które wyznaczają kierunek i charakter rozwoju.

Teoria ewolucji, teoria psychoanalityczna i teoria rozwoju poznawczego odwołują się do procesu adaptacji. Teoria ewolucji koncentruje się na długoterminowej adaptacji gatunków przez wiele pokoleń. Podkreśla ona znaczenie procesu reprodukcji, w którego wyniku pojawiają się zdolności adaptacyjne, biologicznie przekazywane z pokolenia na pokolenie. Istoty ludzkie żyjące dzisiaj są wytworem tysięcy lat ewolucji biologicznej, niosąc za sobą geny określonych struktur fizycznych, funkcji poznawczych i zdolności sensorycznych, które pozwalają im znaleźć partnera, rozmnażać się i wychowywać swoje młode do wieku rozrodczego.

Teoria psychoanalityczna skupia się na rozwoju psychoseksualnym, analizując, na czym polega osiąganie dojrzałości w ciągu całego życia. Wyjaśnia, jak działają impulsy i popędy seksualne, których doświadczamy na poziomie psychicznym. Napięcie pomiędzy przetrwaniem jednostki a przetrwaniem grupy wyrażone zostało w modelu struktur osobowości, które kolejno pozwalają na pewien stopień zaspokojenia impulsów w społecznie akceptowalnych granicach. Kierunek rozwoju jest z góry określony i ma charakter uniwersalny: od w pełni zależnego od karmiącego opiekuna niemowlęcia aż do dojrzałego płciowo i dobrze uspołecznionego, zdrowego, dorosłego człowieka.

Teoria rozwoju poznawczego koncentruje się na zmianach w zdolności do rozumowania, rozwiązywania problemów i dostosowywania się do wyzwań związanych z radzeniem sobie ze światem fizycznym i społecznym. Pomaga wyjaśnić, jak umysł się rozwija: od występujących na początku zdolności odruchowych noworodka do abstrakcyjnych zdolności hipotetyczno-dedukcyjnych, które umożliwiają rozwiązywanie problemów osoby dorosłej. Tutaj także kierunek rozwoju jest z góry określony i postrzegany jako uniwersalny: od rozumowania opierającego się w dużej mierze na bezpośredniej interakcji i manipulacji obiektami do zdolności mentalnej reprezentacji pojęć i zdolności do „manipulowania zmiennymi”, kierując się zasadami logiki.

Można twierdzić, że trzej ojcowie tych teorii – Karol Darwin, Zygmunt Freud i Jean Piaget – mieli wspólne intelektualne podstawy – kształcili się w naukach przyrodniczych. Darwin jako przyrodnik, Freud jako neurolog i Piaget jako zoolog. Te trzy teorie łączy wspólny nacisk na biologiczne podstawy zachowania, które pozwalają wyjaśnić rozwój poprzez skupienie się na przejściu od stanu niedojrzałego do dojrzałego. Teorie te koncentrują się jednak na różnych obszarach rozwoju. Teoria ewolucji dotyczy zdolności adaptacyjnych, które przyczyniają się do sukcesu reprodukcyjnego i przetrwania gatunków. Teoria psychoanalityczna koncentruje się na rozwoju osobowości, emocjach, motywacji i moralności, które są skutkiem napięć pomiędzy świadomymi i nieświadomymi popędami a ograniczeniami nakładanymi przez rzeczywistość. Teoria rozwoju poznawczego kładzie z kolei nacisk na pojawienie się rozumowania i myślenia logicznego jako podstawowych zdolności adaptacyjnych. Teorie te opisują inne mechanizmy zmiany rozwojowej i inaczej wyjaśniają tę zmianę na poziomie jednostkowym.

Czytając te trzy rozdziały, zastanów się nad następującymi pytaniami:

1. Jak każda teoria przedstawia ideę „umysłu”? Jakie są źródła myślenia? Jakie są cechy aktywności umysłowej? Jak pojawia się umysł i jak zmienia się w trakcie rozwoju?

2. Co każda teoria ma do powiedzenia na temat natury i roli, jaką pełnią podstawowe relacje społeczne w rozwoju?

3. Jakie cechy ma „wystarczająco dobre” środowisko, które wspiera zdrowy rozwój?

BIBLIOGRAFIA

Flexner, S. B. (1987). Random House dictionary of the English language (wyd. 2). New York: Random House.

O’Donnell, K. J., Meaney, M. J. (2020). Epigenetics, development, and psychopathology. Annual Review of Clinical Psychology, 16, 327–350.PRZYPISY

Określenie związane z różnymi formami wyższej edukacji w krajach anglosaskich i krajach zachodnioeuropejskich. Ukończenie college’u oznacza uzyskanie tytułu licencjata (bachelor) lub technika (associate). Odpowiada to kształceniu pomaturalnemu, ale nie studiom wyższym, magisterskim (przyp. tłum.).

ASPCA, American Society for the Prevention of Cruelty to Animals – Amerykańskie Towarzystwo Zapobiegania Okrucieństwu wobec Zwierząt (przyp. tłum.).

W tym miejscu można również użyć formy męskiej. W całym tłumaczeniu przyjęto, że raz w tego typu miejscach będą stosowane przyrostki określające płeć czytelnika, raz feminatywy, a raz maskulinatywy (przyp. tłum.).

Autorzy stale używają terminu human development. W tłumaczeniu zastosowano samo słowo „rozwój”, uznając, że cały podręcznik dotyczy rozwoju człowieka, a nie na przykład rozwoju aglomeracji, linii tramwajowych itd. (przyp. tłum.).

Metafora teorii jako okularów, poprzez które badacze obserwują i intepretują zjawiska, dobrze oddaje zarówno ideę, że obserwacja jest zawsze zapośredniczona i że to samo zjawisko czy proces mogą być inaczej interpretowane (przyp. tłum.).

Począwszy od roku 2006 (Toward a psychology of human agency, Perspectives on Psychological Science, XXX) Bandura określa swoje podejście „teorią społeczno-poznawczą” (social-cognitive theory), choć pierwsza jego całościowa praca na temat modelowania (oryg. 1977, polskie tłumaczenie 2007) nosiła tytuł Teoria społecznego uczenia (przyp. tłum.).

W tłumaczeniu słowa constancy użyto terminu „stałość” lub „niezmienność” (także: consistency), aby ujednolicić nazewnictwo i móc pisać o dwóch rodzajach stałości – ciągłości (continuity) i stabilności (stability) (za: Bornstein, Putnik i Esposito, 2017) (przyp. tłum.).

Nagroda jest rodzajem wzmocnienia pozytywnego. Twórcy behawioryzmu B. Skinner i E. Thorndike wyróżniali wzmocnienia (pozytywne i negatywne) i kary (pozytywne i negatywne). Zob. Zimbardo, Johnson i McCann, 2010 oraz rozdział 5 podręcznika (przyp. tłum.).

To prawdopodobnie dane dla języka angielskiego, dla dzieci amerykańskich, jednojęzycznych. W wypadku dzieci polskich w wieku szesnastu miesięcy większość mówi już około dwudziestu trzech słów, a do trzydziestego miesiąca życia większość ma już w swoim czynnym słowniku około

czterystu słów. Warto podkreślić, że współcześnie przyjmuje się, że dwujęzyczność jest normą (Apel do specjalistów praktyków: Dwujęzyczność jest normą. psych.strony.uw.edu.pl/wp-content/uploads/sites/98/2021/12/APEL_5stron.pdf) (przyp. tłum.)

Autorzy używają terminu „kontekst” zamiennie z terminem „środowisko” (np. „Rozwój zachodzi w kontekście społecznym”, „Dziecko rozwija się w środowisku kulturowym”). W polskiej literaturze Brzezińska (2015) proponuje używanie terminu kontekst, gdy mowa o środowisku subiektywnie spostrzeganym przez podmiot (przyp. tłum.).

Autorzy piszą o tak zwanej epigenezie predeterminowanej, a w świetle współczesnych badań epigenetycznych proces ten ma charakter probabilistyczny; patrz: O’Donnell, Meaney, 2020.

Za opisanie podwójnej helisy DNA w roku 1953 Watson, Crick i Wilkins otrzymali w 1962 roku Nagrodę Nobla. Współautorka badań Rosalind Franklin zmarła w 1958 roku (przyp. tłum.).