Terror oraz terroryzm międzynarodowy i globalny z prawnego punktu widzenia. Tom II: Terroryzm we współczesnym świecie w świetle prawa - ebook

Wprowadzenie

Wymagania co do definicji pojęcia terroryzmu w XXI w. wskazują na istnienie różnic w odniesieniu do definicji, która wpływała na rozumienie tego pojęcia kilkadziesiąt lat wcześniej. Wspomniane różnice wynikają z nowych możliwości – rozwijającej się technologii, technik i technologii komunikacji, w tym internetu; natomiast same zasady wskazujące na zaistnienie aktu terrorystycznego mogą nie ulegać zmianom, Wziąć należy pod uwagę definicje pojęć takich jak wojna i pokój, a łatwo spostrzec, że trudno osiągnąć międzynarodową zgodność w stosunku i do tych zagadnień na świecie.

W terminologii stworzonej w Wielkiej Brytanii¹ określone zostało pojęcie terroru we Francji, który wydarzył się w następstwie rewolucji francuskiej, za czasów rządów jakobinów². Zgodnie ze stanowiskiem B. Hołysta: „jeżeli uzna się, że terror jest wynikiem stosowania przemocy lub innych aktów gwałtu przez osoby prywatne lub też grupy osób, to wówczas to pojęcie będzie określać ekstremalny skutek terroryzmu”³, a gdy „inspiratorem opartych na przemocy jest państwo, to wówczas można mówić o terrorze państwowym”⁴.

W 1926 r. w Brukseli, pod auspicjami Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Karnego, podjęto wysiłki w celu zdefiniowania terroryzmu międzynarodowego. Miał być nim czyn bezprawny polegający na pogwałceniu porządku międzynarodowego. Ten czyn zabroniony miał być ścigany niezależnie od miejsca, w którym został popełniony. Podczas kolejnych konferencji z zakresu prawa karnego potwierdzono, że definicja terroryzmu miała należeć do kompetencji uniwersalnej. Rozszerzono odpowiedzialność na inne postaci współdziałania przestępnego, na ich udział w związkach mających na celu popełnienie aktu terrorystycznego. Nie miał być to przejaw działalności politycznej. Akt terroryzmu miał być czynem przestępnym, mającym na celu wywołanie stanu terroru w świadomości poszczególnych osób, grup osób lub zbiorowości⁵.

Za przykład państwa terroru podaje się nazistowskie Niemcy⁶. Można uznać, że był to specjalny sposób sprawowania władzy – gdy władza wykorzystuje terror jako metodę rządzenia⁷. Rządy Hitlera były przykładem działalności państwa terroru⁸. Nie było to jednak jedyne państwo, w którym pojawił się terroryzm. Zabójstwa znanych osób w Rosji czy Francji stały się podłożem dla stworzenia w 1934 r. wstępnego projektu konwencji dla Ligi Narodów przyjętej w projekcie o zapewnieniu represji oraz współpracy obejmującej przeciwdziałanie popełnianiu przestępstw „z politycznym i terrorystycznym celem”. Konwencję tę uznano za przyczynę napięć międzynarodowych z powodu zbyt wygórowanych ambicji co do zwalczania terroryzmu i braku zgody na zdefiniowanie terroryzmu⁹.

W latach trzydziestych ubiegłego wieku istniała również wola zdefiniowania przestępczości terrorystycznej na szczeblu międzynarodowym, szczególnie po przyjęciu konwencji z 16 listopada 1937 r. o zapobieganiu i karaniu terroryzmu¹⁰ oraz konwencji o utworzeniu międzynarodowego trybunału karnego. Ta pierwsza z wymienionych konwencji rozważała kryminalizację aktów terrorystycznych zgodnie z prawem krajowym umawiających się stron. Konwencja o utworzeniu międzynarodowego trybunału karnego rozważałaby proces prowadzony przez stały trybunał międzynarodowy, który miałby zajmować się osobami oskarżonymi o jakiekolwiek przestępstwo na podstawie Konwencji o zapobieganiu i karaniu terroryzmu. Do jej jurysdykcji przedmiotowej należałaby także zbrodnia terroryzmu.

Po II wojnie światowej pracowano nad stworzeniem Konwencji, która dotyczyłaby i definiowała akt terroryzmu. Brakowało jednak wspólnych koncepcji, skoro spośród państw na świecie nie było zgodności między państwami Zachodu a Wschodu. Etap związany z Komitetem ds. Aktu Terroryzmu działającym w ONZ powiązać można z ruchami narodowościowymi (Organizacją Wyzwolenia Palestyny) i z wydarzeniami na olimpiadzie w Monachium, które przyczyniły się do podpisania międzynarodowych konwencji ONZ dotyczących m.in. lotnictwa cywilnego, bezpieczeństwa żeglugi morskiej. ONZ dopiero w latach siedemdziesiątych XX w. poszerzyła działania zmierzające do ograniczenia zjawiska terroryzmu¹¹. Istotną była niewiążąca Deklaracja Narodów Zjednoczonych z 1996 r. uzupełniająca Deklarację Narodów Zjednoczonych (NZ) z 1994 r. w sprawie środków zwalczania terroryzmu międzynarodowego, załączona do rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 51/210. We wspomnianej deklaracji stanowi się, iż „Czyny kryminalne mające na celu wywołanie terroru w społeczeństwie, u grupy osób lub u konkretnych osób prowadzone w celach politycznych lub na te cele obliczone, są w jakichkolwiek okolicznościach nieuzasadnione, niezależnie od względów politycznych, filozoficznych, ideologicznych, rasowych etnicznych, religijnych lub jakiejkolwiek innej natury, na którą można by się powołać, by je uzasadnić¹². Antonio Cassese zainteresował się tą deklaracją, argumentując, że język tej i innych podobnych deklaracji ONZ „określa akceptowalną definicję terroryzmu”¹³.

Kolejny etap w historii, który powiązać można z działaniami talibów, Al-Kaidy, ISIL, ISIS, skłonił państwa do sformułowania konwencji ONZ dotyczących m.in. ochrony materiałów nuklearnych, konwencji o przeciwdziałaniu czynom bezprawnym przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej, konwencji o znakowaniu plastikowych substancji wybuchowych w celach ich detekcji, konwencji o zwalczaniu terrorystycznych zamachów bombowych. Konwencje dotyczyły sytuacji, z jakimi można było się spotkać przy okazji użycia działań określanych jako terrorystyczne. Pojęcia takie jak „Państwo narodowe” i „Demokracja” są koncepcjami właściwymi dla Zachodu, a nie dla populacji stworzonych od wieków przez wędrownicze (nomadic) grupy, nieopartych na suwerenności¹⁴.

Nie przedstawiono do tej pory definicji aktu terroryzmu uwzględniającej kryteria prawne, mogącej być zaakceptowaną przez wszystkie państwa na świecie. Świat ulega wiecznym zmianom – rozwija się technika, zmieniały i zmieniają się koncepcje związane z terroryzmem. Dlatego terroryzm także podlega ewolucji. Pojawiło się pojęcie: „nowy terroryzm¹⁵, które zostało wprowadzone w 1986 r. przez naukowców z Institute for the Study of Conflict¹⁶. Oznaczało ono „sieciowy charakter organizacji”. Ta zmiana prowadzi do odejścia od klasycznej struktury hierarchicznej – z jednoznacznej, stałej lokalizacji do bezterytorialności. To odejście od hierarchiczności, na rzecz współpracujących ze sobą osób, doprowadziło do komunikacji ze sobą tylko poprzez sieć¹⁷.

Analogie między uzgodnieniami przyjętymi po II wojnie światowej w wieku XX a koncepcjami współczesnymi z XXI wieku mogą prowadzić do stwierdzenia, że obecnie współczesne możliwości informatyczne wydają się prowadzić do utrzymywania kontaktów między nieznanymi sobie osobami wyrażającymi te same ideologie, wśród których będą i przełożeni, i ich podwładni. Trzeba też dodać, że pozostałe okoliczności nie ulegną zmianie.

Rada Bezpieczeństwa wymagała od państw wstrzymania działań z bronią masowego rażenia¹⁸ czy też określenia i wdrożenia środków zapobiegających aktom terrorystycznym¹⁹. Na pewien „nadmiar” sformułowań zwrócił też uwagę J. Alvarez, który napisał, że „problem praw człowieka wiązał się ze stworzoną przez RB listą podejrzanych terrorystów i ich pomocników, która zaczyna przykuwać uwagę” opinii światowej, w tym przedstawicieli prawa. Podał przykład fikcyjnego Mohameda, który w wyniku działań RB może stracić pracę, dochody, podobnie jak jego żona i dzieci, ponieważ zidentyfikowano ich jako osoby związane z terroryzmem²⁰. Powiedziano, że to była „ciemna strona” Rady Bezpieczeństwa (RB)²¹.

Trzeba pamiętać o nowych odsłonach cyber law. Chodzi o terroryzm sieciowy, zwany inaczej cyberterroryzmem, czyli o ataki terrorystyczne, które mają miejsce w sieci globalnej. Tu z kolei trudno może być o zidentyfikowanie osób zajmujących się taką działalnością. Należy wziąć pod uwagę wprowadzanie zakazów przesyłania informacji przez internet czy przekazywania informacji o planowanych katastrofach w państwie, a także prowadzenie działań zapobiegawczych, które powinny należeć do policji państwowej. Z drugiej strony, w odpowiedzi na te problemy, Interpol jest zobligowany chronić prawa człowieka na prośbę RB²².

Funkcjonują na świecie tzw. „samotne wilki”. Indywidualny terroryzm dżihadystyczny częściej dotyczy jednak grupowej afiliacji. Sprawca może działać indywidualnie (przykładem sprawcy indywidualnego jest Theodor Kaczynski w USA). Jednak współdziałanie z innymi osobami na różnym poziomie (np. ze sprawcami polecającymi lub kierowniczymi czy też z pomocnikami) wyklucza z punktu widzenia prawa karnego traktowanie takiej osoby uważanej początkowo za samodzielnego indywidualnego sprawcę (przykładem takiego sprawcy może być żołnierz kalifatu Anis Amri, jednak udział w tym zamachu przypisuje się także Państwu Islamskiemu i jego „żołnierzom). Choć działalność terrorystyczna podejmowana jest przez pojedyncze osoby, które mogą działać z lub poza afiliacją terrorystyczną z organizacją terrorystyczną, oznacza to pojedynczego sprawcę przygotowującego i przeprowadzającego akcję terrorystyczną, która to osoba może współdziałać lub nie z innymi osobami²³. Policja i prokuratura powinny podejmować starania w zwalczaniu terroryzmu, ściganiu terrorystów we współpracy z innymi państwami i Interpolem, by móc efektywnie i szybko ujawniać także powiązania sprawców z siatkami terrorystycznymi.

Roger Clark zwraca uwagę, że przy uwzględnianiu terroryzmu z karnego punktu widzenia w Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego można brać pod uwagę także konwencje ONZ odnoszące się do zakazu terroryzmu. Niemniej jednak to statut sądu w Libanie związany ze zbrodnią terroryzmu przewiduje taką zbrodnię w swoich przepisach. Ponadto, także Stany Zjednoczone przewidziały po atakach z 11 września 2001 r. amerykański Patriot Act. Wspomnieć należy o niemieckiej ustawie o Federalnym Urzędzie Kryminalnym, rosyjskiej ustawie O przeciwdziałaniu Terroryzmowi, polskiej ustawie o działaniach antyterrorystycznych obowiązującej od 2016 r.²⁴

Niektóre państwa podejmują z kolei działania, które przy zastosowaniu targeted killings mają być walką z terroryzmem. Można podjąć rozważania, na ile te działania są zgodne z prawem i na ile w związku z tym taka walka z terroryzmem uznana zostanie za usprawiedliwione działania zgodne z prawem.

Uwzględnić można także różnorodne opinie przedstawicieli nauki, spośród których jedni staną po stronie państw praktykujących targeted killings (np. Jeffrey Scott Bachman²⁵), podczas gdy wielu dostrzega brak legalności użycia dronów (np. Milena Sterio²⁶).

Krzysztof Indecki twierdzi, że trzeba poszukiwać takich sposobów walki z terroryzmem, by kontrolować jednocześnie prawa człowieka²⁷. Podobne zdanie ma Saby Ghoshray, która uważa, że użycie dronów jest naruszeniem praw człowieka²⁸.

W konkretnych sprawach podjęte już zostały krajowe i międzynarodowe postępowania sądowe, by dać podstawy do stworzenia konkretnych definicji terroryzmu dla konkretnych spraw. Do dnia dzisiejszego, generalna, wspólna definicja dla wszystkich państw na świecie nie została jednak sformułowana i przyjęta. Taka próba zostanie podjęta w tym opracowaniu, biorąc pod uwagę istnienie i funkcjonowanie Komitetu ds. Aktu Terroryzmu oraz Międzynarodowego Trybunału Karnego, który także powinien mieć definicję takiego aktu prawnego w swym Statucie.

Dotychczasowe Konwencje ONZ są sektorowe, a nie kompleksowe (comprehensive). Do dnia dzisiejszego definicja o charakterze kompleksowym nie została jednak przyjęta. Próba taka została podjęta w tym opracowaniu, biorąc także pod uwagę funkcjonujący Międzynarodowy Trybunał Karny, który też powinien mieć taki akt prawny w swym Statucie.

Państwa takie jak Indie i Stany Zjednoczone myślały o przyjęciu Statutu MTK do swojego ustawodawstwa, chciały także przyjęcia aktu terroryzmu jako jednego z przestępstw w tym statucie. Państwa te reprezentowali na potrzeby projektu Statutu MTK prof. Rama Rao (przedstawiciel Indii) i prof. Roger Clark (reprezentujący Stany Zjednoczone)²⁹. Wielka Brytania także uwzględniała zagadnienie terroryzmu jako akt prawny, podobnie jak Polska. Państwa te uwzględniły także konwencje ONZ związane z aktem terroryzmu, rezolucję ONZ nr 1566 z 2004 r. i rozwiązania unijne odnośnie do aktu terroryzmu. Oba te państwa przyjęły do swojego ustawodawstwa Statut MTK. Pojęcie „terroryzm” uwzględnione zostało w ich ustawodawstwie.

Ostatnim państwem, które zostanie wzięte pod uwagę, jest Korea Północna, która w odróżnieniu od Korei Południowej, nie przyjęła Statutu MTK do swojego ustawodawstwa. Państwo to może stanowić zagrożenie dla innych krajów, jako że może zagrażać innym państwom użyciem broni atomowej.

Roger Clark wyszedł z założenia w trakcie Konferencji w Kampali, że przy uwzględnianiu terroryzmu można wziąć pod uwagę konwencje ONZ o zapobieganiu terroryzmu, które dotychczas nie były brane pod uwagę podczas uwzględnienia terroryzmu w Statucie MTK. Przy tworzeniu sądu w Libanie uwzględniał powyższe zagadnienia także Antonio Cassese. Uwagi te były brane pod uwagę przy wyrokowaniu przez ten sąd.

Zagadnienia terroryzmu są także przedmiotem zainteresowania Komitetu ds. Aktu Terroryzmu, który pracuje nad projektem aktu terroryzmu postrzeganego kompleksowo. Rozważania te mają ukazać, w jakim zakresie jest szansa na utworzenie samodzielnej definicji przestępstwa terroryzmu. Praca pokazuje działania ISIS oraz innych grup terrorystycznych, które miały miejsce na świecie, wraz z ich konsekwencjami, rozwiązania prawne przyjęte w Trybunale Libanie oraz zaproponowane na potrzeby MTK, rozwiązania państw, które Statutu MTK nie przyjęły (np. Korea Północna, Indie, Pakistan, Stany Zjednoczone).

Hipotezą tej monografii jest stwierdzenie, że tworzenie metod, sposobów na osądzanie aktów terrorystycznych na świecie, przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym oraz Komitetem ds. Aktów Terrorystycznych, który jest sposobem na osądzenie sprawców jedynie w niektórych sprawach, z czym wiążą się także poszukiwania jednolitej definicji aktu terroryzmu. Zasady odnoszące się do osądzania aktów terroryzmu należałyby w pierwszej kolejności do decyzji państwa³⁰. Zwalczanie terroryzmu za pomocą dronów w ramach targeted killings nie wydaje się właściwym rozwiązaniem, nie jest bowiem zgodne z prawem międzynarodowym, prawem karnomiędzynarodowym, prawem praw człowieka. Trafnym sposobem jest zapobieganie terroryzmowi. Nie pojawiła się uniwersalna definicja aktu terroryzmu. Próba zdefiniowania tego pojęcia zostanie podjęta w tym opracowaniu.

Zawartość niniejszej monografii została podzielona na pięć rozdziałów.

W rozdziale 1. stanowi się o podmiotach odpowiedzialnych za terroryzm, organizacjach, w których one funkcjonują, ich działaniach, reakcji na działania osób pokrzywdzonych na kontynentach świata.

W rozdziale 2. omawiane są instrumenty prawne prowadzące do odpowiedzialności za akty terroru.

Rozdział 3. odnieść należy do działalności trybunałów karnych posiadających jurysdykcję przedmiotową w sprawach międzynarodowo-karnych.

Rozdział 4. koncentruje się na opisaniu działalności państw (Indie, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone) w kontekście Rady Bezpieczeństwa, Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych oraz Międzynarodowego Trybunału Karnego oraz potrzebie zajęcia się zbrodnią terroryzmu zwłaszcza w tych państwach.

Rozdział 5 przedstawia poglądy prawno-socjologiczne odnoszące się do broni atomowej i możliwości jej nieużycia, zwłaszcza w kontekście Korei Północnej, zapobiegania zbrodniom międzynarodowym zwłaszcza przez MTK i przez Komitet ONZ zajmującego się aktami terrorystycznymi, które mogłyby być brane pod uwagę w przypadku tego państwa.

Pracę finalizuje zakończenie uwzględniające wnioski biorące pod uwagę sytuację na świecie.

Z uwagi na wielowątkowość problemu i wiele danych faktograficznych trudno uznać, by temat został wyczerpany. Zasygnalizowane są jedynie jego najistotniejsze elementy.

W rozważaniach skorzystano z aktów normatywnych, dokumentów, aktów ustawodawstwa wspomnianych wyżej krajów. Uwzględniono doktrynę. poglądy historyków, politologów, socjologów, psychologów, dziennikarzy, związane z tematyką terroryzmu.

Załączam podziękowania dla wspomnianych tu Profesorów – Krzysztofa Indeckiego, Rogera Clarka, Ramy Rao, za zainteresowanie mnie tematyką aktów terrorystycznych i ich projektów oraz ich życzliwe uwagi. Podziękowania pragnę złożyć ponadto Prof. R. Zawłockiemu, Prof. M. Królikowskiemu³¹ i Panu Pawłowi Kopani – kierownikowi biblioteki Wydziału Prawa, Administracji i Nauk Społecznych Uniwersytetu Łódzkiego za jego życzliwą pomoc w ramach wykonywanej przez niego roli bibliotekarza.Przypisy

¹W XIX w. pojęcia „terror” używano dla opisania działalności rządów rządzących za pomocą strachu i przemocy. K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu i aktu terrorystycznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1998, s. 18. W Wielkiej Brytanii grupa osób pod przywództwem Roberta Gatsby’ego chciała doprowadzić w 1605 r. do zmiany parlamentu i zmiany króla Jakuba I (James I), chcąc wprowadzić do tego państwa katolicyzm jako obowiązującą religię. Zob. N. Britten, The gunpowder plot terror and toleration, http://www.historytoday.com, 21 kwietnia 2005; A. Fraser, The Gunpowder Plot: Terror and Faith in 1605, Weidenfeld & Nicolson 1996.

²K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu…, s. 17.

³B. Hołyst, Terroryzm, LexisNexis, Warszawa 2011, s. 57.

⁴Ibidem.

⁵K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu…, s. 15.

⁶Ibidem, s. 2-4.

⁷Ibidem, s. 17.

⁸Ibidem, s. 26.

⁹Ibidem, s. 19.

¹⁰LN Doc. C.546.M.383.1937. W 1937 roku Liga Narodów przyjęła Konwencję genewską o zapobieganiu i zwalczaniu terroryzmu. Był to wyraz zaniepokojenia wspólnoty międzynarodowej aktami terroryzmu międzynarodowego (impuls bezpośredni stanowiło zabójstwo króla Jugosławii oraz francuskiego ministra spraw zagranicznych w Marsylii w 1934 r.). Konwencja nakładała na państwa-strony obowiązek penalizacji pewnych aktów wymienionych w artykule 2 oraz ścigania, skazywania lub ekstradycji sprawców takich aktów. Bartosz Bolechów, Uniwersytet Wrocławski. Narody Zjednoczone nie uznały tej konwencji za własną. Por. K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu i aktu terrorystycznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1998, s. 64.

¹¹Ibidem, s. 65.

¹² A Res/51/210, środki mające na celu wyeliminowanie międzynarodowego terroryzmu.

¹³A. Cassese, International Criminal Law 2002, s. 1449.

¹⁴Por. L. di Monteforte, Why we are under attack, Al Qaeda, The Islamic State and the „Do-It-Yourself” Terrorism, July 2017, s. 26.

¹⁵T. R. Aleksandrowicz, Nowy terroryzm, Współczesne zagrożenia terroryzmem oraz metody działań antyterrorystycznych, red. J. Szafrański, Szczytno 2007, s. 52-53.

¹⁶Koncepcja „nowego terroryzmu” to koncepcja z przełomu stuleci, w znacznej mierze w rezultacie badań prowadzonych w ramach RAND Corporation.

¹⁷U. Beck, Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 31. T. R. Aleksandrowicz, Nowy terroryzm, J. Szafrański (red.), Współczesne zagrożenia terroryzmem oraz metody działań antyterrorystycznych, Szczytno 2007, s. 52-53.

¹⁸S.C. Res. 1540 (2004).

¹⁹S.C. Res. 1624 (2005). E. S. Podgor, R. S. Clark, Understanding International Criminal Law, second edition, Metthew and Benders 2008, s. 67.

²⁰J. Alvarez, The „Dark Side” of the UN’s War on Terrorism, A. Sajo, (red.) The dark side of Fundamental Rights 163, 2006, s. 172-173. S.C. Res. 1267 (1999) dotyczy sankcji przeciwko Talibom.

²¹E. S. Podgor, R. S. Clark, Understanding International Criminal Law, second edition, Metthew and Benders 2008. s. 67.

²²Ibidem, s. 67.

²³Por. A. Wejkszner, Samotne wilki Kalifatu? Państwo islamskie i indywidualny terroryzm dżihadystyczny w Europie Zachodniej, Difin, Warszawa 2018, s. 33-35.

²⁴Ustawa z dnia 10 czerwca 2016 r., Internetowy System Aktów Prawnych, www.isap.sejm.gov.pl.

²⁵J. S. Bachman, The Lawfullness of US Targeted Killing Operations Outside Afghanistan, Journal Studies in Conflict and Terrorism, vol. 38, 2015 r., s. 899-918.

²⁶M. Sterio, The United States‘ Use of Drones in the War of Terror: The (Il)Legality of Targeted Killings under International Law, Case Western Reserve Journalof International Law, Vol. 45, 2012, s. 209-214.

²⁷K. Indecki, Stosowanie praw człowieka wobec sprawców aktów terrorystycznych, K. Indecki, P. Potejko (red.), Terroryzm. Materia ustawowa, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Warszawa 2009, s. 17.

²⁸S. Ghoshray, Targeted Killings in International Law: Searching for Rights in the Shadow of 9/11, Indiana International and Comparative Law Review, Vol. 24:2, 2014, s. 355.

²⁹Zagadnienia związane z terroryzmem w tych krajach przedstawione zostaną szerzej w tej pracy.

³⁰Z uwagi na ratyfikację Statutu MTK kraje UE osądzają sprawy samodzielnie.

³¹Autorka tej monografii zawdzięcza możliwość napisania rozdziału w Komentarzu utworzonym pod redakcją prof. R. Zawłockiego i prof. M. Królikowskiego.