Thomae Archidiaconi Spalatensis Historia Salonitanorum atque Spalatinorum Pontificium - ebook

WSTĘP

Splicki archidiakon Tomasz jest uważany za jedną z ważniejszych postaci chorwackiego średniowiecza. Był nie tylko aktywnym uczestnikiem wydarzeń, ale również sprawnym obserwatorem życia publicznego, politycznego i kościelnego. Stworzone przez niego dzieło, znane pod tytułem _Historia Salonitana_ zyskało swoją nazwę dzięki innemu wybitnemu chorwackiemu historykowi, nazywanemu ojcem współczesnej chorwackiej historiografii, Janowi Lučićowi, który jako pierwszy wydał dzieło Tomasza w 1666 roku, dzięki czemu mogło trafić do większej publiczności. Tekst, z którego korzystał Lučić jest przechowywany w skarbcu kapituły w Splicie. _Historia Salonitana_ w formie odpisów pojawia się w kilku średniowiecznych kodeksach, których badania pozwoliły na ustalenie ich pochodzenia i autorstwa. Najlepsze efekty przyniosła współczesna praca Olgi Perić.

CHARAKTERYSTYKA

Tekst jest podzielony na 49 rozdziałów, a ponieważ nie posiada wydzielonego zakończenia, przez lata uważany był za niedokończony. Przez lata różne edycje dodawały do oryginalnego tekstu dodatkowe fragmenty jak na przykład tak zwane Pacta Conventa króla Kolomana, które ze swojej wersji usunął Lučić. Wśród badaczy pojawiały się również spory traktujące o oryginalności samego rękopisu Tomasza. Kerubin Šegvić niejednokrotnie w swoich pracach potwierdzał oryginalność tekstu i jego autorstwo. Z kolei Stjepan Gunjača zaprzeczał tej tezie wskazując na rodzaj używanej przez Tomasza czcionki. Według niego, Tomasz powinien spisać swoją kronikę minuskułą benewentyńską, a nie pismem karolińsko-gotyckim. Zainspirowana tą opinią Virginia Brown przeprowadziła analizę paleograficzną rękopisu. Na podstawie własnych badań wykazała, że krój pisma, którym spisano kronikę, jest zgodny z krojami minuskuły benewentyńskiej używanymi w rejonie Splitu i Trogiru w drugiej połowie XIII wieku, czyli za życia Tomasza, co może wskazywać bądź na jego bezpośrednie autorstwo, bądź spisanie tekstu pod jego nadzorem. Analiza Olgi Perić udowodniła, że tekst opublikowany przez Lučicia był wiernym przedrukiem rękopisu Tomasza i na tej właśnie wersji oparte zostały wszystkie współczesne wydania kroniki. W tym również niniejsze.

Spośród istniejących rękopisów najlepiej zachowany i zarazem najładniej spisany znajduje się dzisiaj w Bibliotece Narodowej Széchényi w Budapeszcie i od miejsca znalezienia jest określany jako _Codex Traguriensis_. Badania wykazują, że tekst ten został spisany nie wcześniej niż w latach 80-tych XIII wieku i na pewno nie później niż w latach 20-tych XIV wieku. Również w tym rękopisie znajdują się dołożone fragmenty tekstu jak wspomniane Pacta Conventa czy wzorowana na _Latopisie Popa Duklanina_ legenda o śmierci króla Zvonimira. Tekst ten jest również bogato ilustrowany. Trzy kolejne rękopisy znajdują się w Bibliotece Watykańskiej. Jednak tylko jeden z nich może uchodzić za średniowieczną kopię tekstu Tomasza, spisaną gotycką kursywą. Przez lata ten właśnie egzemplarz uważany był za najstarszy i wywodzący się spod ręki samego Archidiakona. Jednak przeprowadzone nad nim badania podważyły tą tezę. Tekst został spisany na papierze pochodzącym z drugiej połowy XIV wieku, na co wskazywał jego skład i zastosowane znaki wodne. Ponadto w tekście znalazły się dopisane pojedyncze słowa, niejednokrotnie zmieniające sens zdania. Dla przykładu przywołajmy tutaj tytuł królewski dopisany przy imieniu Tomisława. Ponadto podzielono w nim rozdziały XX i XXXV na dwa mniejsze, co dało w sumie 51 rozdziałów. Dwa pozostałe rękopisy znajdujące się w Watykanie zostały spisane w XVIII i XIX wieku.

Jak wspomniano pierwszej edycji tekstu Tomasza dokonał Lučić umieszczając jego obszerne fragmenty w swoim największym dziele _De regno Dalmatiae et Croatiae libri sex_. Tekst opracowany przez Lučicia został następnie wydrukowany w 1748 roku przez Johanna Schwandtnera jako część serii _Scriptores Rerum Hungaricarum, Dalmaticarum, Croaticarum et Slavonicarum_. Na obu wydaniach oparł się z kolei Daniele Farlati publikując serię _Illyricum Sacrum_. Kolejną edycją była publikacja Lothara von Heinemanna włączona do serii _Scriptores Monumenta Germaniae Historica_, która jednak zawierała jedynie części kroniki dotyczące najazdu Tatarów. Dla badaczy najdokładniejszym do tej pory było wydanie krytyczne przygotowane przez Franjo Račkiego, a wydane w 1849 roku przez Tadije Smičiklasa. Wspomniany tekst niestety nie posiadał dokończonego aparatu naukowego, co wynikało ze śmierci Račkiego w czasie prac nad przygotowaniem kroniki. Wyjątkowe w tej edycji było jednak podejście Račkiego do kompilacji tekstu. Wykazał w nim wszystkie różnice występujące we wszystkich istniejących wówczas rękopisach.

TOMASZ ARCHIDIAKON

Rekonstrukcji biografii samego autora można spróbować się podjąć na podstawie samej kroniki oraz dokumentów wytworzonych w splickiej kurii. Wiele elementów życiorysu Tomasza znajduje się w ostatnich osiemnastu rozdziałach kroniki, gdzie autor pisze o sobie w trzeciej osobie. Tomasz prawdopodobnie wywodził się z rodziny szlacheckiej, o czym może świadczyć osiągnięcie tak wysokiego stanowiska w kościele. Osoby niżej urodzone nigdy nie mogły się ubiegać o funkcję archidiakona. Urodził się w 1200 lub 1201 roku, natomiast wedle zapisu na nagrobku zmarł 8 maja 1268 roku. Nagrobek z kolei znajduje się w kościele franciszkańskim w Splicie.

Prawdopodobnie edukacja Tomasza zaczęła się od kontaktów z arcybiskupem Bernardem, o którego wielkiej wiedzy archidiakon niejednokrotnie wspomina. Prawdopodobnie również za sprawą Bernarda Tomasz wyruszył na studia do Bolonii. Umiejętność uważnego obserwowania pozwoliła Tomaszowi na wyciąganie wniosków z oglądanych walk duchowieństwa z cesarstwem, a także na bierne uczestnictwo w powstawaniu zakonów żebraczych. Po powrocie do Splitu, Tomasz pełnił funkcję notariusza od 1227 do 1232 roku, a w 1230 roku powierzono mu urząd archidiakona. Z kroniki dowiadujemy się, że wybrano go jednogłośnie na urząd archidiakona w wieku 30 lat. Dalej dowiadujemy się o konflikcie z arcybiskupem Guncelinem, któremu to Tomasz poświęca wiele miejsca w swojej pracy.

Tomasz przyczynił się również do przebudowy administracji miejskiej na wzór włoski, przez aktywne zaangażowanie się w sprowadzenie do Splitu jako zarządcy włoskiego szlachcica Gargano, który zarządzał Splitem przez trzy lata z rzędu. Jak wynika z zapisów kroniki przed Tomaszem rozpostarła się możliwość objęcia metropolii, którą zniweczył najazd Tatarów, oraz konflikt miasta z królową Marią, w wyniku których wybór Tomasza nie został zatwierdzony. Mimo tego kilkukrotnie był wysyłany w charakterze posła na dwór królewski, a także wraz z franciszkanami brał udział w załagodzeniu konfliktu pomiędzy Splitem i Trogirem. Z pełnienia funkcji kościelnych Tomasz wycofał się po śmierci arcybiskupa Rogera.

Niniejsze wydanie jest pierwszą polskojęzyczną edycją tekstu kroniki Tomasza. Ze względu na specyfikę pracy niniejsze opracowanie zawiera oryginalny tekst łaciński, tekst edycji chorwackiej, który po raz pierwszy pojawił się z nieznacznymi zmianami w 1667 roku jako wydany w Dubrowniku odpis tekstu opracowanego przez Lučicia, oraz polskiego tłumaczenia. Wszelkie budzące wątpliwości kwestie pojawiające się w tekście zostały na ile to możliwe wyjaśnione w przypisach. Zamieszczona na końcu pracy bibliografia nie została podzielona jak to zwykło się czynić na materiał źródłowy i opracowania, ale potraktowana zbiorczo, gdyż głównymi źródłami dla tego opracowania były wspomniane już dwie edycje kroniki Tomasza. Wszystkie dodatkowe materiały zostały potraktowane jako materiał uzupełniający, pomagający przy edycji pracy. W tym również miejscu jestem zobowiązany wyrazić serdeczne podziękowania osobom, które przyczyniły się do powstania tego opracowania. Tak też dziękuję pani Oldze Pałasz, która zadbała o poprawny zapis i eliminacje błędów zaistniałych przy tłumaczeniu tekstu chorwackiego. Dziękuję również księdzu Karolowi Tomeckiemu za pomoc przy tłumaczeniu z języka łacińskiego oraz rozwianie wątpliwości i tłumaczenie terminów kościelnych pojawiających się w tekście. Za motywacje do ukończenia pracy nad edycją kroniki chciałem podziękować pani Joannie Gnat. Wielkie podziękowania należą się również przedstawicielom firmy _Wesay Sp. z o.o.,_ których hojność umożliwiła ukończenie prac i wydanie niniejszego tomu.