Trening pamięci. Podręcznik trenera - ebook

WPROWADZENIE

Każdy z nas jest użytkownikiem pamięci i – możemy zaryzykować stwierdzenie – prawie każdy w pewnym stopniu jest niezadowolony z tego, jak działa jego pamięć. Wyjątek stanowią w zasadzie tylko osoby, które mają tak poważne zaburzenia pamięci, że nie zdają sobie z nich sprawy. Przypadki te są nie tylko wyjątkowe, ale dostarczają tak istotnej wiedzy na temat funkcjonowania ludzkiej pamięci, że poświęcono im wiele prac (Draaisma, 2012; Łuria, 1985; Sacks, 1996). Pokazują one jednak przede wszystkim, że pamięć jest spoiwem tożsamości człowieka. Podkreślają to przejmujące słowa Luisa Buñuela, jednego z najwybitniejszych reżyserów filmowych wszech czasów. Buñuel w wieku 82 lat, doświadczający od 70. roku życia coraz większych trudności w funkcjonowaniu pamięci, tak pisał we wstępie do swojej autobiografii Ostatnie tchnienie: „Dopiero kiedy zaczynamy tracić pamięć, choćby po trochu, zdajemy sobie sprawę, że pamięć jest istotą całego naszego życia. Życie bez pamięci nie byłoby życiem, podobnie jak inteligencja bez możności wysławiania się nie byłaby inteligencją. Nasza pamięć jest naszą spójnią, naszym rozumem, naszym działaniem, naszym uczuciem. Bez niej jesteśmy niczym” (Buñuel, 1989, s. 8).

Na przeciwnym biegunie do ludzi z poważnymi zaburzeniami pamięci znajdują się osoby o niezwykłych zdolnościach pamięciowych, które zapamiętują i bezbłędnie odpamiętują ogromne ilości informacji. Jednym z najsłynniejszych mnemonistów był bez wątpienia Salomon W. Szereszewski, opisany przez Aleksandra Łurię (1970), ale nie był on jedyny (Czerniawska, 2005). Paradoksalnie, przypadek Szereszewskiego pokazuje znaczenie zapominania – zmagał się on bowiem z trudnościami z zapominaniem informacji, które nie były mu już potrzebne, a które nakładały się na nowo nabywane dane.

Pomiędzy tymi biegunami znajduje się większość ludzi, których pamięć funkcjonuje w normie, ale na co dzień doświadczają mniejszych lub większych problemów z pamięcią i z chęcią by ją „ulepszyły”. Oczywiście, problemy te w pewnym stopniu nasilają się wraz z wiekiem (Draaisma, 2006, 2010; Goldberg, 2015), ale z całą pewnością nie dotyczą wyłącznie ludzi starszych. Niemniej, postępujące starzenie się społeczeństwa sprawia, że coraz więcej osób doświadcza podobnych problemów pamięciowych jak Buñuel, a co za tym idzie – zwiększa się zapotrzebowanie na różnego rodzaju formy wspomagania funkcjonowania pamięci seniorów.

Choć mogłoby się wydawać, że rozwój nowych technologii odciąży naszą pamięć, trudno dostrzec taką zmianę na co dzień. Fakt, nie musimy już zapamiętywać wszystkich haseł czy numerów telefonów, gdyż zapisywane są w aplikacjach i programach komputerowych, a kalendarze, listy spraw do załatwienia czy zakupów tworzymy w różnych programach, ale czy – poza opcją powiadomień – różnią się one znacząco od używanych wcześniej, a przez wielu nadal, swoich papierowych odpowiedników? I choć uwalniają nas one od konieczności zapamiętywania pewnych rodzajów informacji, inne nadal potrzebujemy zmagazynować we własnej pamięci – choćby te pomagające nam sprawniej korzystać z nowoczesnych technologii. Zaryzykowalibyśmy wręcz tezę, że w dobie społeczeństwa informacyjnego i realizacji w praktyce idei uczenia się przez całe życie, rosną wymagania wobec naszej pamięci.

Dziś, bardziej niż kiedykolwiek, musimy radzić sobie z ogromem napływających do nas informacji, selekcjonując i zapamiętując te spośród nich, do których dostęp będzie nam potrzebny w przyszłości. I choć mamy do dyspozycji komputery i Internet, które umożliwiają znalezienie niezbędnych informacji, to nie zawsze możemy z nich skorzystać i nie zawsze równie łatwo udaje nam się odszukać potrzebne dane. Co więcej, to właśnie między innymi Internet sprawił, że jesteśmy dosłownie bombardowani informacjami, które mają przy tym różną wartość. Rosnąca liczba napływających do nas informacji sprawia, że skuteczne działanie w różnych sferach życia, w tym w pracy zawodowej, jest niemożliwe bez ciągłego doskonalenia swoich kompetencji. Trudno na przykład wyobrazić sobie dobrego pracownika, którego wiedza ogranicza się do tego, czego nauczył się na studiach czy tym bardziej w szkole średniej. Obecnie, znów bardziej niż kiedykolwiek, istnieje potrzeba i konieczność uczenia się przez całe życie. A skuteczność nauki zależy przede wszystkim od tego, jak działa pamięć. I choć świat ogromnie zmienił się od czasów rewolucji przemysłowej, to niestety nie zmieniła się edukacja – nadal tkwi ona w XIX wieku (Marcela, 2021), wymagając zapamiętania i odtworzenia ogromnej ilości danych. Wprawdzie coraz więcej mówi się o tym, że powinniśmy uczyć się wyszukiwania informacji i ich krytycznej oceny, ale pozostaje to nadal jedynie postulatem. Przyłączamy się do niego z pełnym przekonaniem, ale jednocześnie naszą książką próbujemy pomóc poradzić sobie z sytuacją, w jakiej tkwi większość uczących się osób. Chcąc bowiem zwiększyć efektywność procesu uczenia się, musimy doskonalić pamięć.

Od lat 90. minionego wieku obserwujemy w naszym kraju dynamiczny rozwój branży szkoleniowej, a ostatnio także kształcenia podyplomowego. Związany jest on z jednej strony z przekształceniami społeczno-gospodarczymi, a z drugiej ze wspomnianym wcześniej dynamicznym rozwojem wiedzy i koniecznością stałego doskonalenia swoich kompetencji. O ile początkowo udział w szkoleniach czy studiach podyplomowych wynikał przede wszystkim z potrzeb doskonalenia zawodowego, o tyle obecnie coraz częściej szkolenia służą samorozwojowi. Do tych ostatnich zaliczyć można trening pamięci, który w ofertach szkoleniowych pojawia się pod wieloma różnymi nazwami, najczęściej jako kurs technik pamięci lub szybkiego uczenia się. Treningi pamięci oferowane są właściwie od początku rozwoju branży szkoleniowej w Polsce. Początkowo były one skierowane głównie do uczniów szkół podstawowych i średnich, ale wraz z rozwojem rynku i potrzeb zaczęły się pojawiać oferty treningów pamięci także dla innych grup docelowych, w tym przede wszystkim dla seniorów. Warto podkreślić, że popularność treningów pamięci nie dotyczy tylko Polski, a bardzo interesującym tego przykładem jest książka Joshuy Foera (2013), który ze swadą opisuje, jak przez rok ćwiczył pamięć i zdobywał o niej wiedzę, poznając m.in. mnemotechniki, żeby ostatecznie wygrać… amerykańskie mistrzostwa zapamiętywania!

O ile jednak oferta treningów pamięci rozwija się dynamicznie, o tyle znacznie mniej jest kursów poświęconych projektowaniu i realizacji treningu pamięci. Innymi słowy, choć w naszym kraju można doskonalić pamięć w ramach bogatej oferty szkoleń, to nie ma wielu możliwości nabycia rzetelnej wiedzy i umiejętności niezbędnych do ich prowadzenia. Ograniczonych możliwości udziału w szkoleniach i studiach podyplomowych przygotowujących do roli trenera pamięci nie rekompensują niestety publikacje z tego zakresu. Na rynku wydawniczym istnieje co prawda bogata oferta książek poświęconych metodologii szkoleń, a także poradników pamięciowych, proponujących ćwiczenia i techniki wspomagania pamięci do samodzielnego zastosowania (Brown, Roediger III i McDaniel, 2016; Buzan, 2023; Czerniawska i Ledzińska, 2007; de Rotrou, 2010). Można także znaleźć publikacje przybliżające rodzicom ćwiczenia i techniki wspomagania pamięci, które mogą wykorzystać do usprawniania pamięci dzieci (Gruszczyk-Kolczyńska i Zielińska, 2005; Mechło i Kosmala, 2022; Stenger, 2009), oraz dla opiekunów osób starszych, które cierpią z powodu problemów z pamięcią (Hinz, 2015; Hinz, 2017; Modrak, 2016; Surdyka i Cuper, 2021). Jednakże w zasadzie jedyną pozycją przeznaczoną dla osób, które chcą zawodowo prowadzić treningi pamięci, jest pierwsze wydanie niniejszej książki (Bąbel i Baran, 2011). Była ona odpowiedzią na to zapotrzebowanie. Przykładowe scenariusze warsztatów i ćwiczeń dla seniorów, oparte w znacznej mierze na propozycjach z naszej publikacji, znajdują się także w książce Agnieszki Sokół-Stanisławskiej (2018).

Pozycja, którą oddajemy w Państwa ręce, jest poprawionym i uzupełnionym wydaniem książki Trening pamięci. Projektowanie, realizacja, techniki i ćwiczenia opublikowanej w 2011 roku nakładem wydawnictwa Difin. Wstęp do pierwszego wydania zakończyliśmy zaproszeniem Czytelników do dzielenia się z nami „swoimi uwagami na temat książki, a szczególnie swoimi doświadczeniami w wykorzystywaniu zawartych w niej wskazówek, ćwiczeń i technik wspomagania pamięci. Jeśli będzie taka potrzeba i wola Wydawcy, Państwa uwagi pozwolą nam przygotować nowe, rozszerzone i poprawione wydanie niniejszej książki” (Bąbel, Baran, 2011, s. 18). Choć naszych skrzynek pocztowych nie zalała fala listów od Czytelników, to przez trzynaście lat obecności książki na rynku mieliśmy szansę pracować z wieloma jej odbiorcami, m.in. w ramach prowadzonych przez nas zajęć z projektowania treningów pamięci w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i studiów podyplomowych „Trener zdolności poznawczych (pamięć, uwaga, twórczość)” na Uniwersytecie SWPS w Katowicach. Doświadczenia te, w tym w szczególności pandemia COVID-19, która wymusiła na nas niewyobrażalne wcześniej zadanie prowadzenia treningów pamięci online, stały się źródłem inspiracji do nowego wydania książki. Serdecznie dziękujemy wszystkim Czytelnikom, którzy zdecydowali się podzielić się z nami swoimi przemyśleniami, a w szczególności dziękujemy naszym studentom i uczestnikom prowadzonych przez nas treningów pamięci.

Nasza książka jest jednocześnie poradnikiem metodologicznym i metodycznym. Z jednej bowiem strony piszemy o tym, jakie działania należy podjąć, żeby zaprojektować i przeprowadzić trening pamięci (metodologia), a z drugiej pokazujemy, jak to zrobić: jakie postawić sobie cele, jakie przekazać treści, jakimi metodami się posłużyć oraz które techniki i ćwiczenia wykorzystać (metodyka). Pragniemy przy tym podkreślić, że jest to nasze własne, autorskie ujęcie metodologii i metodyki treningu pamięci i nie należy traktować go jako jedynego słusznego. Pokazujemy, w jaki sposób sami pracujemy i jak nauczamy projektowania i realizacji treningu pamięci, ale jesteśmy w pełni świadomi, że można to robić inaczej, a być może także lepiej. Niniejsza książka jest jednak nie tylko efektem naszych doświadczeń w projektowaniu i realizowaniu treningów pamięci, ale także konsultowania programów treningów pamięci prowadzonych przez inne osoby, w tym oczywiście naszych studentów.

Książkę tę kierujemy do wszystkich osób, które projektują i prowadzą treningi pamięci lub chciałyby rozpocząć swoją przygodę z tym rodzajem działalności szkoleniowej. Mamy nadzieję, że dla tych pierwszych jej lektura będzie okazją do poddania refleksji własnych doświadczeń w projektowaniu i realizacji treningów pamięci. I nawet jeśli nie zgodzą się z naszym ujęciem procesu tworzenia treningu pamięci czy nie znajdą wśród proponowanych przez nas technik i ćwiczeń nic wartego wykorzystania w swojej pracy, to być może przeczytanie naszej książki stworzy im okazję do usystematyzowania doświadczeń i doprecyzowania własnego podejścia do procesu projektowania i realizacji treningu pamięci. Tym zaś, którzy dopiero przymierzają się do pracy w charakterze trenera pamięci, książka może służyć za przewodnik w procesie tworzenia i realizacji pierwszych treningów, a następnie za podstawę do formułowania własnego ujęcia tego procesu w rezultacie doświadczeń zdobytych w roli trenera pamięci.

Książka składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale 1 podejmujemy próbę sprecyzowania, czym jest trening pamięci, wskazując na jego specyfikę jako – z jednej strony – formy treningu poznawczego, z drugiej – szkolenia, a z trzeciej – jednej z metod wspomagania pamięci. Rozdział 2 poświęcamy na omówienie 10 zasad wspomagania pamięci, na wstępie krótko charakteryzując jej naturę i działanie. Zasady wspomagania pamięci, oparte na rezultatach badań nad funkcjonowaniem pamięci, stanowią podstawę tworzenia technik i ćwiczeń, które wykorzystywane są w trakcie treningu pamięci. W rozdziale 3 prezentujemy i szczegółowo omawiamy etapy procesu projektowania i realizacji treningu pamięci. Praktycznym wskazówkom, dotyczącym przebiegu poszczególnych etapów, towarzyszą przykłady konkretnych rozwiązań, w tym narzędzi, które mogą zostać wykorzystane do ich przeprowadzenia. Rozdział 4, najobszerniejszy, bo stanowiący ponad połowę objętości książki, zawiera katalog technik i ćwiczeń, które można wykorzystać podczas treningu pamięci. Katalog ten ma charakter otwarty, tzn. pomimo swej obszerności stanowi jedynie propozycję takich technik i ćwiczeń, które wykorzystywaliśmy w ramach organizowanych i prowadzonych przez nas szkoleń. Na ich przykładzie można tworzyć własne, autorskie techniki i ćwiczenia, pamiętając oczywiście o tym, że ich podstawę stanowić powinny zasady wspomagania pamięci, o których piszemy w rozdziale 2. W rozdziale zamykającym książkę prezentujemy siedem przykładów scenariuszy zajęć prowadzonych w ramach treningu pamięci, opracowanych dla różnych grup docelowych. Scenariusze te stworzyliśmy zgodnie z zasadami przedstawionymi w rozdziale 3, a zawarliśmy w ich treści techniki i ćwiczenia zaprezentowane w rozdziale 4. Rozdział 5 łączy jednak nie tylko treści przedstawione w rozdziałach 3 i 4, ale także jest podsumowaniem całej książki, pokazując, jak od wiedzy o pamięci można przejść do usprawniania jej funkcjonowania.

Niniejsze wydanie książki istotnie różni się od pierwszego. Poza wprowadzeniem znacząco zmodyfikowaliśmy rozdział 1, uwzględniając najnowszą literaturę i podejmując problem skuteczności treningu pamięci. Ma to także konsekwencje dla rozdziału 2, który zawiera obecnie część treści pierwotnie znajdujących się w rozdziale 1, ale ponadto został uzupełniony. Rozdział 3 wzbogaciliśmy o część dotyczącą prowadzenia treningów pamięci online. Sporo zmian objęło najobszerniejszy rozdział książki, tj. 4, w którym zaproponowaliśmy kilka nowych ćwiczeń, w tym w szczególności dotyczących pamięci autobiograficznej, zrezygnowaliśmy z pewnych propozycji z pierwszego wydania, a inne nieco zmodyfikowaliśmy. Przede wszystkim jednak dodaliśmy wskazówki dotyczące możliwości przeprowadzenia wybranych ćwiczeń i technik na zajęciach grupowego treningu prowadzonego zdalnie. W ostatnim rozdziale dodaliśmy także nowe propozycje scenariuszy zajęć, w tym pokazujące, jak prowadzić zajęcia poza salą szkoleniową, w plenerze oraz wykorzystać ćwiczenia pamięci autobiograficznej.

Na zakończenie, wzorem pierwszego wydania, zachęcamy do podzielenia się z nami uwagami na temat książki, które mogą być przesyłane pocztą elektroniczną do każdego z autorów: Przemysława Bąbla ([email protected]) lub Agnieszki Baran ([email protected]). Być może sprawią one, że powstanie kolejne wydanie, wzbogacone przez głosy jej Czytelników.

Przemysław Bąbel, Agnieszka Baran

Kraków, 29 lutego 2024 roku1
SPECYFIKA TRENINGU PAMIĘCI

Trening pamięci jest rodzajem treningu poznawczego, który – zgodnie z definicją Edwarda Nęcki (2018) – „jest krótkotrwałym, systematycznym oddziaływaniem na sprawność umysłową człowieka poprzez wykonywanie zadań angażujących funkcje poznawcze, takie jak pamięć, uwaga lub kontrola poznawcza” (s. 13). Definicja ta podkreśla z jednej strony krótkotrwałość treningu poznawczego, w porównaniu z innymi interwencjami psychologicznymi (np. psychoterapeutycznymi), a z drugiej – fakt oddziaływania treningu na sprawność umysłową przez aktywne angażowanie jego funkcji poznawczych.

Taka definicja treningu poznawczego jest znacząco węższa niż to, co zazwyczaj obejmuje trening pamięci. Choć bez wątpienia trening pamięci na ogół składa się z kilkunastu sesji i trwa kilka tygodni, a podczas zajęć uczestnicy aktywnie wykonują zadania angażujące ich pamięć i uwagę, to w zakres treningu pamięci wchodzi także psychoedukacja, a zatem modyfikacja i nabywanie wiedzy na temat pamięci, zmiana postaw wobec pamięci oraz nabywanie umiejętności wpływania na swoje procesy pamięciowe. Z tej perspektywy trening pamięci jest rodzajem szkolenia, czyli procesem uczenia się, mającym na celu osiągnięcie zmian w zakresie wiedzy, postaw i umiejętności (por. Łaguna, 2004; Łaguna i Fortuna, 2009).

Tak rozumiane szkolenie należy odróżnić od innych form edukacji, szczególnie od kształcenia, które – w porównaniu ze szkoleniem – trwa dłużej (kilka, a nawet kilkanaście lat) i obejmuje wielokrotnie szerszy zakres wiedzy i umiejętności. Ponadto szkolenia kładą znacznie większy nacisk na nabywanie umiejętności i zmianę postaw, podczas gdy kształcenie koncentruje się zazwyczaj na nabywaniu wiedzy. Szkolenia w znacznie większym stopniu opierają się także na aktywności własnej uczestników, stąd w definicji szkolenia używa się raczej sformułowania „uczenie się”, a nie nauczanie. W istocie bowiem szkolenie stwarza raczej okazję do uczenia się i organizuje jego proces, niż służy do przekazywania gotowej wiedzy. Szkolenie opiera się bowiem na uczeniu się na podstawie doświadczania, o którym piszemy w ramce 1.1, a szerzej jego specyfikę i możliwości wykorzystania omawiają Kolb i Kolb (2022).

Ramka 1.1. Uczenie się na podstawie doświadczania

Uczenie się to „proces, w którym wiedza jest tworzona poprzez przekształcanie doświadczenia. Wiedza powstaje z połączenia uchwytywania i przetwarzania doświadczeń” (Kolb i Kolb, 2022, s. 65). Uchwytywanie doświadczeń obejmuje Konkretne doświadczenie i Abstrakcyjną konceptualizację, a przekształcanie doświadczeń – Refleksyjną obserwację i Aktywne eksperymentowanie. Te cztery etapy, zwane też trybami, tworzą powtarzający się cykl uczenia się opartego na doświadczaniu, w przeciwieństwie do tradycyjnego, linearnego modelu, w którym uczący się jest biernym odbiorcą informacji przekazywanych przez nauczyciela. W cyklu uczenia się opartego na doświadczaniu uczeń jest aktywny – jest nie tylko odbiorcą, ale i twórcą informacji; zdobywa informacje na podstawie konkretnych doświadczeń (1), które przekształca dzięki refleksji (2) i konceptualizacji (3), a następnie sprawdza w działaniu (4).

Ryc. 1.1. Cykl uczenia opartego na doświadczaniu

Źródło: opracowanie własne.

1. Konkretne doświadczenie

Cykl rozpoczyna udział w konkretnym doświadczeniu, które stwarza uczestnikom szkolenia możliwość przeżycia tego, czego się uczą. Może nim być udział w symulacji, odegranie roli, przeprowadzenie eksperymentu, udział w dyskusji, ale również indywidualna refleksja nad swoimi zachowaniami. W czasie doświadczenia uczestnicy szkolenia „tu i teraz” przeżywają sytuację, która dzieje się obecnie lub wydarzyła się w przeszłości. Zadaniem trenera jest sprawienie, by rozumieli, co mają zrobić, a przede wszystkim, by chcieli to zrobić. Ważne są wyraźne wskazówki oraz wzbudzenie ciekawości uczestników szkolenia, a następnie czuwanie nad sprawnym przebiegiem doświadczenia.

2. Refleksyjna obserwacja

W drugim etapie doświadczenie poddawane jest analizie – obserwacji, refleksji, uzupełnieniu o dodatkowe dane. Refleksja to rozmowa z uczestnikami szkolenia na temat przeżytego doświadczenia, towarzyszących mu odczuć i spostrzeżeń. Na tym etapie trener dba, aby każdy mógł się wypowiedzieć oraz by wszystkie spostrzeżenia zostały zebrane i odpowiednio uporządkowane. Pomocne mogą okazać się pytania: „Jak się czuliście?”, „Co zaobserwowaliście?”, „Co się działo na początku?”, „Co było później?”. Jeżeli doświadczenie było zbyt emocjonujące, by uczestnicy dostrzegli wszystkie jego elementy, trener może podzielić się swymi spostrzeżeniami, pomagając odtworzyć przebieg tego, co się wydarzyło.

3. Abstrakcyjna konceptualizacja

Na tym etapie wyciąga się wnioski wynikające z doświadczenia i z refleksji nad nim. Dąży się do uogólnień, więc wnioski mogą wykraczać poza przeżyte doświadczenie. Szuka się prawidłowości, formułuje własne teorie lub sięga do cudzych. Pomocne mogą okazać się pytania: „Czego się nauczyliście z tego doświadczenia?”, „Jakie dostrzegliście prawidłowości?”. Odwołując się do wcześniejszych refleksji uczestników szkolenia, trener pomaga im sformułować wnioski. Może też odnieść się do teorii lub do swoich spostrzeżeń. Wszystko po to, by uczestnicy mogli lepiej zrozumieć dostrzeżone prawidłowości i potrafili jak najefektywniej stosować nabyte umiejętności w innych sytuacjach.

4. Aktywne eksperymentowanie

Aktywne eksperymentowanie to zastosowanie – sprawdzanie nabytej wiedzy w nowych sytuacjach. Pierwsze próby zastosowania mogą nastąpić już podczas szkolenia, poprzez ćwiczenie nabytych umiejętności (np. odgrywanie roli, udział w symulacjach). Rolą trenera jest wskazanie uczestnikom szkolenia, jak mogą zdobytą wiedzę i umiejętności wykorzystać w życiu codziennym i pracy: „Jak można posłużyć się tym, czego dziś się nauczyliście?”, „Jakie widzicie zastosowanie dla tego, czego się nauczyliście?”. Można też wskazać sposoby doskonalenia nabytych umiejętności. W ujęciu Kolbów uczenie się jest więc procesem ciągłym – każde nowe zastosowanie nabytej wiedzy jest kolejnym doświadczeniem, które uruchamia ponownie cykl. Uczący się pokonuje zatem drogę od konkretu do teorii, a następnie od teorii do praktyki.

Specyfika treningu pamięci jako rodzaju szkolenia polega na jego temacie, tj. wiedza, postawy i umiejętności podlegające zmianie dotyczą pamięci. Ponadto trening pamięci koncentruje się przede wszystkim na nabywaniu i ćwiczeniu umiejętności, które pozwalają na zwiększenie skuteczności funkcjonowania pamięci. Dlatego właśnie nazywa się go treningiem, a nie szkoleniem pamięci. Zmiany w wiedzy są ważne, ale stanowią jedynie środek do zmiany w zakresie umiejętności. Podobnie, zmiany w zakresie wiedzy umożliwiają modyfikację postaw wobec pamięci, a to z kolei umożliwia nabywanie i doskonalenie umiejętności istotnych dla jej funkcjonowania.

Trening pamięci jest jedną z wielu metod wspomagania pamięci, a jego podstawowym wyróżnikiem jest fakt posługiwania się w nim metodami psychologicznymi, w odróżnieniu od zdrowego trybu życia czy metod farmakologicznych, które pokrótce omawiamy w ramce 1.2. Choć nie stanowią one elementu samego treningu, to wiedza o nich jak najbardziej może i powinna być przekazywana w jego ramach. Należy zaznaczyć, że trening pamięci nie stanowi jednorodnej metody psychologicznej wspomagania pamięci. Nęcka (2018) wyróżnia trzy rodzaje treningu poznawczego. Trening strukturalny ma na celu zbudowanie procesu poznawczego od podstaw; celem treningu kompensacyjnego jest odbudowanie procesu, który uległ uszkodzeniu; natomiast trening powiększający ma zwiększyć efektywność sprawnego i ogólnie dobrze funkcjonującego procesu i przenieść go na jeszcze wyższy poziom. O ile zatem trening strukturalny i kompensacyjny dotyczą osób z poważnymi problemami poznawczymi, w tym pamięciowymi, zwykle o podłożu neurologicznym (np. w chorobie Alzheimera czy po przebytym udarze), o tyle trening powiększający ma charakter „tuningujący”. Tego ostatniego rodzaju treningu pamięci dotyczy nasza książka. W szczególności należy go odróżnić od treningu strukturalnego i kompensacyjnego, które mają charakter rehabilitacji prowadzonej w przypadku zaburzeń pamięci. Choć niektóre ćwiczenia wykonywane w ramach wszystkich rodzajów treningu pamięci mogą być podobne, to ich cele są odmienne i, szczególnie w przypadku pracy z osobami w średnim i starszym wieku, konieczne jest uwzględnienie tego faktu podczas rekrutacji.

Ponadto należy podkreślić, że trening pamięci może być realizowany w różnych formach, zarówno indywidualnie, jak i grupowo. Nasza książka dotyczy wyłącznie treningu pamięci organizowanego w formie grupowych zajęć warsztatowych, prowadzonych przez wykwalifikowanego trenera. Wprawdzie zasady wspomagania pamięci, o których piszemy w rozdziale 2, dotyczą wszelkich rodzajów psychologicznego wspomagania pamięci, a wiele z ćwiczeń i technik proponowanych w rozdziale 4 może być wykorzystywanych w różnej formie – począwszy od tradycyjnego, grupowego treningu pamięci, przez treningi indywidualne, programy komputerowe i aplikacje, aż po poradniki pamięciowe – to nasza książka jest podręcznikiem planowania i realizacji grupowego treningu pamięci. Będzie to szczególnie widoczne w rozdziale 3 poświęconym w całości właśnie planowaniu i realizacji tak rozumianego treningu pamięci.

Zaletą grupowego treningu pamięci jest możliwość przećwiczenia pod okiem specjalisty technik wspomagania pamięci. Daje on też szansę na poznanie nowych, mniej znanych z różnych poradników ćwiczeń, a także może być źródłem inspiracji do tworzenia własnych zadań do trenowania pamięci. Grupowy trening pamięci ma też tę przewagę nad innymi formami psychologicznego wspomagania pamięci, że pracując w grupie, łatwiej jest zmienić negatywne przekonania na temat funkcjonowania własnej pamięci, pozwala on na uczenie się od innych osób oraz w większym stopniu mobilizuje do wykonywania ćwiczeń pamięciowych.

Reasumując, w naszym ujęciu trening pamięci to „proces uczenia się, mający na celu nabycie, modyfikację oraz doskonalenie wiedzy o pamięci, postaw wobec pamięci oraz umiejętności wywierania wpływu na własne procesy pamięciowe” (Bąbel i Baran, 2011, s. 31). Tak rozumianego treningu pamięci, w dodatku o charakterze powiększającym i organizowanego grupowo, dotyczy niniejsza książka.

Ramka 1.2. Metody wspomagania pamięci

Istnieje wiele metod wspomagania pamięci. Możemy je podzielić na trzy większe grupy, co ilustruje rycina 1.2. Pierwszą grupę metod wspomagania pamięci stanowi zdrowy tryb życia, na który składają się:

■ odpowiednia dieta – bogata w składniki, które mają wpływ na funkcjonowanie pamięci, m.in. składniki mineralne (takie jak cynk, magnez, selen i żelazo), białka, cholina, wielonienasycone kwasy tłuszczowe oraz witaminy (głównie z grupy B, witaminy D, C i E). Szczególnie bogate w te składniki są orzechy włoskie, migdały, nasiona sezamu i słonecznika, rodzynki, daktyle oraz gorzka czekolada i owoce (zwłaszcza jagodowe). Konieczne jest też zadbanie o odpowiednie nawodnienie organizmu! Unikać z kolei powinniśmy wysoko przetworzonych produktów ze znaczną ilością cukrów. Dziś wiemy także, iż istotne jest nie tylko to co, ale również jak jemy, a przez to, jak dbamy o znajdującą się w jelitach mikrobiotę. Warto sięgnąć po liczne publikacje naukowe z zakresu neurobiologii, które wyjaśniają złożone relacje między odżywianiem a funkcjonowaniem naszego mózgu (np. Genova, 2021; Podgórska, 2023);

■ unikanie używek – w tym alkoholu i papierosów;

■ dbałość o dotlenienie organizmu – w tym m.in. częste wietrzenie pomieszczeń, w których przebywamy, wyprostowana postawa ciała oraz praktykowanie ćwiczeń oddechowych (pogłębiających i spowalniających oddech);

■ aktywność fizyczna – szczególnie na świeżym powietrzu, regularna codzienna aktywność, połączenie treningu aerobowego (m.in. szybki marsz, bieganie, jazda na rowerze, pływanie) z wydolnościowym;

■ a także dbałość o odpowiednią ilość snu, regenerację i odpoczynek.

Drugą grupę metod wspomagania pamięci stanowi korzystanie z różnego rodzaju substancji farmakologicznych, w tym suplementów diety oraz leków. Wpisują się tu także prowadzone w ostatnich latach badania nad rolą i znaczeniem probiotyków i psychoprobiotyków (Podgórska, 2023). Metody farmakologiczne w przystępny sposób omawia szczegółowo Vetulani (1998), a o konkretnych grupach substancji znajdziemy informacje w bardziej aktualnych artykułach naukowych (np. Domżał, 2013; Modrzyński, 2021) i książkach popularnonaukowych (Podgórska, 2023). Ważne jest, by pamiętać, iż stosowanie jakichkolwiek substancji farmakologicznych, w szczególności leków, powinno być każdorazowo konsultowane z lekarzem.

Trzecia grupa to metody psychologiczne, które wykorzystuje trening pamięci. U podłoża metod psychologicznych leżą zasady wspomagania pamięci oparte na wynikach badań nad procesami pamięci i uczenia się. Omawiamy je w rozdziale 2. Na ich podstawie tworzy się techniki i ćwiczenia, które składają się na to, co nazywamy psychologicznym wspomaganiem pamięci. Może ono przyjmować wiele form: indywidualnego lub grupowego treningu pamięci, e-nauczania, treningów online, programów komputerowych, aplikacji, a nawet poradników pamięciowych. Niezależnie od formy, w jakiej prowadzone jest psychologiczne wspomaganie pamięci, wszystkie techniki i ćwiczenia opierają się na tych samych zasadach wspomagania pamięci. Jednak nie każde ćwiczenie i technika mogą być zastosowane w ramach każdej formy psychologicznego wspomagania pamięci. Na przykład, nie każdą technikę wykorzystywaną w ramach treningu pamięci można zastosować w formie programu komputerowego, a niektóre ćwiczenia można przeprowadzić wyłącznie w wersji komputerowej. Otwarty katalog ćwiczeń i technik, które wykorzystuje się w ramach grupowego treningu pamięci, prezentujemy w rozdziale 4.

Rycina 1.2. Metody wspomagania pamięci

Źródło: opracowanie własne.

1.1.
Skuteczność treningu pamięci

Popularność treningów pamięci sugeruje, że są one skuteczne. Tak też wskazują dane anegdotyczne, jak na przykład przypadek wspomnianego we wprowadzeniu do książki Joshuy Foera (2013), który w efekcie rocznych ćwiczeń pamięci wygrał amerykańskie mistrzostwa zapamiętywania. Tego typu dane to oczywiście za mało, żeby mówić o skuteczności treningu pamięci. Niestety, odpowiednio kontrolowanych badań nie ma wiele, ale na szczęście w ogóle są.

Jak zwraca uwagę Nęcka (2018), w ocenie skuteczności treningu poznawczego kluczowe jest określenie tego, czy w jego rezultacie następuje transfer wprawy, czyli przeniesienie sprawności z zadań, które były ćwiczone, na zadania, które nie były wykorzystywane w ramach treningu. Innymi słowy, pytanie o skuteczność treningu to pytanie o generalizację jego skutków i poziom jej ogólności. Wyróżniamy transfer bliski i daleki. Jeśli skutki treningu ujawniają się w testach lub zadaniach, które angażują tę samą funkcję poznawczą, która była ćwiczona, mamy do czynienia z transferem bliskim, natomiast jeśli trenowanie jednej funkcji poznawczej przekłada się na poprawę sprawności z zakresu innej funkcji albo jego skutki widoczne są w realnym życiu, to mówimy o transferze dalekim. Na przykład, jeśli wielokrotne ćwiczenie zapamiętywania list słów przełoży się na lepsze zapamiętywanie zadań do wykonania, można mówić o transferze bliskim. Z kolei, gdy efektem wielokrotnego ćwiczenia zapamiętywania list słów będzie poprawa wyników w teście psychologicznym mierzącym ogólne zdolności pamięciowe lub rzadsze zapominanie spraw do załatwienia w życiu codziennym, będziemy mogli wnioskować o zajściu transferu dalekiego i taki cel powinien mieć trening pamięci.

Z przeglądu przeprowadzonego przez Nęckę (2018) wynika, że trening poznawczy niewątpliwie prowadzi do transferu bliskiego – poprawia wykonanie nowych zadań, ale angażujących ten sam proces, który był ćwiczony. Obserwowane efekty są jednak umiarkowane. Najsłabsze dowody stoją za występowaniem transferu dalekiego. Nęcka (2018) zwraca także uwagę na problem trwałości efektów treningu poznawczego – utrzymują się one rzadko dłużej niż trzy miesiące. Do podobnych wniosków prowadzą także inne przeglądy badań nad skutecznością treningów pamięci (Sarzyńska, Żelechowska, 2016), w tym także u seniorów (Matysiak, Brzezicka, 2017). Nie są to bardzo obiecujące dane, ale trzeba pamiętać, że dotyczą one wąsko rozumianego treningu poznawczego, obejmującego jedynie wykonywanie zadań angażujących funkcje poznawcze. Szerzej rozumiany trening pamięci, obejmujący różne procesy pamięciowe, mający na celu nabycie wiedzy i umiejętności, a także zmianę postaw, może być skuteczniejszy. Niestety, takich danych brakuje.

Dlatego w niniejszej książce namawiamy trenerów pamięci do badania skuteczności prowadzonych przez nich treningów. W rozdziale 3 wiele miejsca poświęcamy metodom oceny treningu i zachęcamy do tego, by mierzyć nie tylko subiektywną ocenę zadowolenia, ale także obiektywny przyrost wiedzy, umiejętności lub zmiany postaw uczestników treningu, a przede wszystkim zmiany w ich zachowaniu po jego zakończeniu, w ich pracy i życiu. Te trzy poziomy oceny – odpowiednio: reakcji, uczenia się i zachowania – odpowiadają najbardziej popularnemu modelowi badania skuteczności szkoleń, zaproponowanemu przez Kirkpatricka (2001). Pomiar na poziomie zachowania stanowi miarę transferu dalekiego, podczas gdy na poziomie uczenia się – bliskiego.

Tylko rzetelne badania nad skutecznością treningu pamięci pozwolą na realizację idei praktyki edukacyjnej opartej na dowodach naukowych (Bąbel, 2018; Bednarek, 2023; Garstka, 2016; Garstka, Śliwerski, 2019).2
PAMIĘĆ I JEJ WSPOMAGANIE

U podłoża treningu pamięci leży wiedza o działaniu pamięci i jej mechanizmach. Na jej fundamencie sformułowane zostały zasady wspomagania pamięci, na których opiera się sama idea treningu i jego zawartość merytoryczna. Na podstawie zasad wspomagania pamięci tworzy się konkretne techniki i ćwiczenia wykorzystywane w treningu pamięci. Prezentujemy je w rozdziale 4. Uważamy, że nie można jednak właściwie wykorzystywać tych technik i ćwiczeń bez znajomości zasad wspomagania pamięci, na bazie których zostały one opracowane. Tylko znając mechanizm działania konkretnej metody czy techniki, możemy ją zastosować i odpowiednio omówić. Co więcej, w rozdziale 4 przedstawiamy otwarty katalog technik i ćwiczeń treningowych, które wykorzystujemy podczas prowadzonych przez nas zajęć, zachęcając jednocześnie Czytelników zainteresowanych prowadzeniem treningu pamięci do tworzenia własnych technik i ćwiczeń na podstawie zasad wspomagania pamięci. Tym bardziej więc konieczne jest przynajmniej krótkie omówienie podstawowych danych na temat pamięci i zasad jej wspomagania.

2.1.
Pamięć: natura i działanie

Rozpoczniemy od udzielenia odpowiedzi na pytanie, czym jest i w jaki sposób działa nasza pamięć. Nie będziemy jednak szczegółowo przytaczać wszystkiego, co wiadomo na temat pamięci, gdyż po pierwsze, byłoby to niemożliwe ze względu na ogrom danych na temat pamięci zgromadzonych przez przeszło 100 lat badań, po drugie zaś, do zrozumienia istoty treningu pamięci konieczne jest odwołanie się tylko do najbardziej elementarnych mechanizmów działania pamięci. Czytelników zainteresowanych szczegółowymi wynikami badań nad pamięcią zachęcamy do skorzystania z podręczników z tego zakresu, szczególnie do monografii Jagodzińskiej (2008), bardziej popularnie napisanego wprowadzenia do psychologii pamięci Zimbardo, Johnsona i McCann (2017) i całkiem popularnonaukowej i jednocześnie praktycznej publikacji Browna, Roedigera III i McDaniela (2016).

2.1.1.
Różne rozumienia pamięci

Każdy z nas ma pamięć, więc każdy też potrafi odpowiedzieć na pytanie, czym ona jest. Poszczególne osoby odpowiedzą jednak na to pytanie w mniej lub bardziej zróżnicowany sposób. Nie inaczej jest w przypadku badaczy pamięci – praktycznie każdy z nich inaczej rozumie, co to jest pamięć. Zarówno laicy, jak i badacze, chcąc opisać i zrozumieć pamięć, często odwołują się do metafor pamięci, których przykłady zamieściliśmy w ramce 2.1. Jagodzińska (2008) wyróżnia cztery najczęstsze rozumienia pamięci przez badaczy tej problematyki:

1. Pamięć jako system przechowujący informacje. W tym sensie mówimy o pamięci jako magazynie, do którego trafiają zakodowane informacje i z którego są one wydobywane.

2. Pamięć jako zapis informacji, czyli ich reprezentacja. W takim ujęciu pamięć to po prostu informacje, które zostały zakodowane i są przechowywane.

3. Pamięć jako zdolność do kodowania, przechowywania i wydobywania informacji. Takie rozumienie pamięci podkreśla z jednej strony, że pamięć jest właściwością układu nerwowego, z drugiej, że ludzie różnią się między sobą zdolnościami pamięciowymi, tzn. jedni mają lepszą, a inni słabszą pamięć.

4. Pamięć jako proces odpowiedzialny za kodowanie, przechowywanie i wydobywanie informacji. Takie rozumienie pamięci podkreśla, że w czasie kodowania, przechowywania i wydobywania informacja podlega systematycznym zmianom. W takim ujęciu pamięć ma charakter dynamiczny – przebiega w trzech fazach: kodowania, przechowywania i wydobywania.

Dwa pierwsze rozumienia pamięci (jako magazynu oraz jako zbioru informacji) mają charakter statyczny, bierny i nie dają praktycznie możliwości wspomagania tak ujmowanej pamięci. Rozumienie pamięci jako zdolności właściwie explicite zawiera możliwość jej doskonalenia. Skoro bowiem pamięć jest zdolnością, którą ludzie różnią się między sobą, to znaczy, że zdolności pamięciowe można doskonalić. Także ujęcie pamięci jako procesu otwiera możliwość doskonalenia jego poszczególnych faz. Dlatego w niniejszej książce będziemy rozumieć pamięć jako procesy kodowania, przechowywania i wydobywania informacji oraz zdolność do tych procesów. Tym samym w pamięci wyróżniamy trzy fazy.

Ramka 2.1. Metafory pamięci

Chcąc opisać i zrozumieć, czym jest pamięć, badacze odwołują się do metafor. Podobnie czynią „zwykli” użytkownicy pamięci, starając się odpowiedzieć na pytanie, co to jest pamięć. Zarówno w nauce, jak i języku potocznym spotyka się wiele różnych metafor pamięci. Pogrupować je można w cztery kategorie:

■ Metafory pamięci jako kopii, np. ślad stopy na piasku, odcisk pieczęci w wosku, napis na tablicy – w takim ujęciu ślad pamięciowy, wiernie i w sposób niezmienny odzwierciedla doświadczenie, ale nie jest trwały – zanika stopniowo pod wpływem czasu (ślad stopy na piasku), może zostać zniszczony (odcisk pieczęci) lub usunięty (napis na tablicy). Metafory z tej grupy są najpowszechniejsze w języku potocznym, ale przy tym w najmniejszym stopniu zgodne są z tym, co wiemy o działaniu pamięci – ślad pamięciowy nie jest ani wierny, ani niezmienny, ani nie musi ulec zatarciu, choć zazwyczaj rzeczywiście tak się dzieje.

■ Metafory przestrzenne, np. pojemnik, dom, biblioteka, magazyn. Zgodnie z takim rozumieniem pamięci zapamiętywanie jest analogiczne do umieszczania przedmiotów w pojemniku, w domu czy w magazynie lub książek w bibliotece, a przypominanie to ich znajdowanie i wydobywanie. Metafory przestrzenne wykorzystywane są często przez naukowców, a najbardziej znany trójmagazynowy model pamięci (por. podrozdział 2.1.2) to nic innego jak właśnie przestrzenna metafora pamięci. O ile metafory z tej grupy stosunkowo trafnie odzwierciedlają trzy fazy pamięci (por. podrozdział 2.1.2), o tyle błędnie sugerują, że informacje są kodowane, przechowywane i wydobywane z pamięci w jednakowej, niezmiennej postaci, gdyż w rzeczywistości ulegają one znacznym przekształceniom.

■ Metafory pamięci jako zapisu, np. twardy dysk, karta pamięci, a dawniej płyta CD/DVD, kaseta magnetofonowa lub wideo. Ich sens zbliżony jest zasadniczo do metafor pamięci jako kopii, z jedną zasadniczą różnicą – w ich ujęciu ślad pamięciowy zapisywany jest na stałe i może być odtworzony w dowolnym momencie, o ile zostanie odnaleziony na dysku, płycie czy kasecie. Podobnie więc jak metafory przestrzenne, metafory pamięci jako zapisu nie odzwierciedlają przekształceń, jakim podlegają ślady pamięciowe.

■ Metafory komputerowe przyrównują funkcjonowanie pamięci do procesów przetwarzania informacji w komputerze, wyróżniając pamięć operacyjną i pamięć trwałą. Metafory te z pewnością najlepiej odzwierciedlają funkcjonowanie pamięci, w tym jej fazowy charakter, a także w pewnym stopniu przekształcenia, jakim ulegają informacje w trakcie procesu ich przetwarzania, ale już niekoniecznie radzą sobie z wyjaśnieniem rekonstrukcyjnego charakteru wspomnień.

Ponieważ trening pamięci obejmuje także psychoedukację, to metafory te posłużyć mogą jako pomocna ilustracja różnych charakterystyk pamięci. Można się spodziewać, że wraz z rozwojem technologii, lista metafor będzie się rozwijać. Na przykład, sztuczna inteligencja może posłużyć jako metafora podkreślająca twórczy, rekonstrukcyjny charakter pamięci i zmiany, jakim podlegają ślady pamięciowe.

2.1.2.
Fazy i rodzaje pamięci

Na pamięć składają się trzy procesy: kodowania, przechowywania i wydobywania informacji. Kodowanie, zwane także zapamiętywaniem, to proces prowadzący do utworzenia reprezentacji informacji w pamięci, czyli tzw. śladu pamięciowego. Z kolei przechowywanie informacji, nazywane także magazynowaniem, jest procesem utrzymywania przez jakiś czas w pamięci zakodowanych uprzednio informacji. Natomiast wydobywanie, zwane także odpamiętywaniem czy przypominaniem, to proces lokalizowania i uzyskiwania dostępu do przechowywanych w pamięci reprezentacji informacji.

Procesy kodowania, przechowywania i wydobywania informacji traktowane mogą być albo jako zadania, jakie stoją przed pamięcią (zakodować informację, przechować ją i wydobyć), albo jako trzy fazy pamięci. W tym ostatnim rozumieniu pamięć to przetwarzanie informacji, które przebiega przez trzy etapy: kodowania, przechowywania i wydobywania, co ilustruje rycina 2.1. Na każdym z etapów informacje ulegają zmianom, a o skuteczności pamięci mówimy wtedy, gdy uda nam się zakodować informację, przechować ją przez odpowiedni czas, a w końcu wydobyć w jak najmniej zmienionej postaci.

Utrata informacji z pamięci może być spowodowana problemami w każdej fazie. Na etapie kodowania informacja może zostać nieprawidłowo zakodowana lub niezakodowana w ogóle, zwłaszcza w przypadku natłoku informacji. Na etapie przechowywania może dojść do nakładania się informacji wcześniej i później nabytych. Mówimy wówczas o interferencji (zob. zasada 9). Natomiast na etapie wydobywania możemy nie mieć właściwych wskazówek do wydobycia informacji z pamięci (zob. zasada 10). Na tym etapie pojawia się też problem monitorowania źródła informacji, kiedy przypominamy sobie jakąś informację, ale błędnie przypisujemy jej źródło pochodzenia. Na przykład, sądzimy, że informacja ta pojawiła się na wykładzie, podczas gdy znaleźliśmy ją w Internecie. Problem monitorowania źródła ma szczególne znaczenie przy ocenie prawdziwości informacji – zapewne częściej jesteśmy skłonni uznać informację za wiarygodną, gdy pochodzi z wykładu niż z Internetu.

Trening pamięci ma na celu poprawę funkcjonowania pamięci poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa zakodowania, przechowania i wydobycia informacji, które mają zostać zapamiętane.

Rycina 2.1. Trzy fazy (zadania) pamięci

Źródło: opracowanie własne.

Pamięć składa się nie tylko z faz, ale także wyróżnia się kilka jej rodzajów, w których fazy te zachodzą. Zasadniczo wyodrębnia się trzy magazyny pamięci: pamięć sensoryczną, pamięć krótkotrwałą oraz długotrwałą. Pamięć sensoryczna jest wstępnym magazynem pamięci przechowującym przez bardzo krótki czas stosunkowo dużą liczbę danych dostarczanych przez zmysły. W przypadku danych dostarczanych przez zmysł wzroku przez kilkaset milisekund przechowywane jest 9 z 12 dostępnych informacji. Ten rodzaj pamięci sensorycznej nazywamy ikoniczną. W przypadku słuchu informacje przechowywane są nieco dłużej (1–2 sekundy), a pamięć sensoryczna zwana jest echoiczną. Ze względu na krótki czas przechowywania informacji w pamięci sensorycznej magazyn ten bywa także nazywany pamięcią ultrakrótką. Ten rodzaj pamięci w zasadzie nie podlega wolicjonalnej kontroli.

Po wyjściu z pamięci sensorycznej informacje trafiają do pamięci krótkotrwałej, czyli magazynu przechowującego przez krótki, choć dłuższy niż pamięć sensoryczna, czas niewielką liczbę danych. Kiedyś sądzono, że jest to od 5 do 9 elementów, ale gdy kontroluje się powtarzanie czy stosowanie innych technik podtrzymujących informacje w pamięci, to liczba przechowywanych elementów zmniejsza się do 3–4 i jest więc znacząco niższa niż w pamięci sensorycznej. Jeśli chodzi o czas przechowywania informacji, to dawniej sądzono, że wynosi on nawet do 30 sekund, ale aktualnie wiemy, że już po 4 sekundach część informacji jest tracona, a pozostałe utrzymują się jeszcze przez kolejnych 6 sekund. Nadal jednak czas przechowywania informacji w pamięci krótkotrwałej wielokrotnie przekracza czas przechowania ich w pamięci sensorycznej.

Pamięć krótkotrwała zwana jest też pamięcią operacyjną lub roboczą, gdyż trafiają do niej nie tylko informacje z pamięci sensorycznej, ale także te wydobyte z pamięci długotrwałej, a wykorzystywane w danej chwili. Tak rozumiana pamięć robocza odpowiada nie tylko za przechowywanie informacji, ale i ich bieżące przetwarzanie. W jednym ze współczesnych ujęć pamięci roboczej jej zawartość stanowią zaktywizowane elementy pamięci długotrwałej – te, nad którymi aktualnie pracujemy, oraz nowe informacje, które do nas docierają.

Z pamięci krótkotrwałej informacje trafiają następnie do pamięci długotrwałej, czyli magazynu przechowującego ogromne ilości informacji przez długi czas (od godziny do wielu lat). Co niezwykle istotne, pamięć długotrwała jest kontekstualna, tzn. zawiera nie tylko informacje, ale i kontekst, w jakim zostały nabyte. Ma to niezwykle istotne konsekwencje dla wydobywania informacji z pamięci długotrwałej (zob. zasada 10). Tym samym, aby informacja została trwale zapamiętana, musi wejść do magazynu pamięci sensorycznej, następnie do magazynu pamięci krótkotrwałej, a wreszcie do magazynu pamięci długotrwałej. Drogę informacji przez poszczególne magazyny pamięci ilustruje rycina 2.2.

Rycina 2.2. Droga informacji przez magazyny pamięci

Źródło: opracowanie własne.

Na każdym z etapów drogi informacji przez magazyny pamięci dochodzi do ich utraty – nie wszystkie informacje przejdą z pamięci sensorycznej do krótkotrwałej oraz z pamięci krótkotrwałej do długotrwałej. Należy przy tym podkreślić, że fazy pamięci nie są tożsame z trzema podstawowymi rodzajami pamięci, lecz w każdym z trzech magazynów pamięci zachodzą trzy fazy pamięci.

Trening pamięci ma na celu poprawę funkcjonowania pamięci poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa przejścia informacji z magazynu pamięci sensorycznej do krótkotrwałej, a następnie długotrwałej.

Pamięć długotrwała przechowuje nie tylko ogromną ilość informacji, ale przede wszystkim dane bardzo zróżnicowane. Dlatego wyróżnia się kilka jej rodzajów, co ilustruje rycina 2.3. Zasadniczy podział pamięci długotrwałej opiera się na kryterium możliwości wyrażenia słowami przechowywanych danych. Pamięć deklaratywna (zwana inaczej jawną) to ta część pamięci długotrwałej, której zawartość można zakomunikować słownie, natomiast zawartość pamięci niedeklaratywnej (zwanej także niejawną) nie poddaje się łatwo werbalizacji. Najważniejszą (choć niejedyną) częścią pamięci niedeklaratywnej jest pamięć proceduralna, która przechowuje umiejętności, nawyki i procedury działania (np. pływanie czy jazda na rowerze) i przejawia się w praktyce, a niezwykle trudno jest wyrazić słowami jej zawartość (np. choć potrafimy pływać, to trudno byłoby nam opisać, na czym to działanie polega). Dlatego zawartość pamięci deklaratywnej określa się jako „wiedzę, że”, a treść pamięci proceduralnej zwana jest „wiedzą, jak”. Rozróżnienie na pamięć deklaratywną i proceduralną jest szczególnie istotne z perspektywy treningu pamięci, gdyż ma on na celu wspomaganie praktycznie wyłącznie pamięci deklaratywnej, choć cel ten osiągany jest także przy wykorzystaniu pamięci proceduralnej, w której przechowywane są wszelkie procedury, w tym poznawcze (dotyczące operacji intelektualnych), a zatem także te dotyczące pamięci, na przykład umiejętność posługiwania się mnemotechnikami czy strategiami pamięciowymi.

Pamięć deklaratywna nie jest jednorodna i rozróżnia się dwa jej rodzaje – pamięć semantyczną i epizodyczną. Pamięć semantyczna przechowuje znaczenia słów oraz wiedzę ogólną, w tym o faktach, nazwach i zdarzeniach. Dlatego pamięć semantyczna zwana jest też pamięcią faktów. Pamięć epizodyczna przechowuje z kolei wspomnienia zdarzeń, w których się uczestniczyło albo było się ich obserwatorem, wraz z kontekstem, w jakim miały miejsce, na który składają się: czas, miejsce, okoliczności itp. Ten rodzaj pamięci zwany jest więc także pamięcią zdarzeń. Jej szczególnym rodzajem jest pamięć autobiograficzna – związana z indywidualną historią życia każdego z nas; obejmuje ona te zdarzenia, w których uczestniczyliśmy. Co ciekawe, w pamięci autobiograficznej zawarte są także elementy semantyczne, tworzące wiedzę o nas samych (więcej o pamięci autobiograficznej w: Maruszewski, 2005). Specyficznym rodzajem pamięci deklaratywnej jest także pamięć prospektywna, która odpowiada za pamiętanie o wykonaniu zaplanowanego działania w określonym momencie w przyszłości. Jest to więc pamięć zamiarów (więcej o pamięci prospektywnej, w tym także o możliwościach jej wspomagania w: Niedźwieńska, 2013).

Trening pamięci ma na celu wspomaganie pamięci deklaratywnej, ale zazwyczaj celem konkretnego treningu pamięci jest wspomaganie w większym stopniu, a czasem nawet wyłącznie, jednego z rodzajów pamięci deklaratywnej: semantycznej lub epizodycznej.

To, czy celem konkretnego treningu pamięci będzie w większym stopniu wspomaganie pamięci semantycznej czy epizodycznej, zależy przede wszystkim od potrzeb treningowych określonej grupy docelowej, które zazwyczaj są odzwierciedleniem wieku i wykonywanego zajęcia (por. podrozdział 3.1.1.2). Na przykład, potrzeby dzieci i młodzieży uczącej się dotyczą najczęściej doskonalenia pamięci semantycznej, podczas gdy w przypadku seniorów występuje zazwyczaj potrzeba doskonalenia pamięci epizodycznej, co wynika z faktu jej osłabienia z wiekiem, w odróżnieniu od pamięci semantycznej (Jagodzińska, 2008).

Rycina 2.3. Wybrane rodzaje pamięci długotrwałej

Źródło: opracowanie własne.