- W empik go
Trzy rozdziały z historyi skarbowości w Polsce: 1507-1532 - ebook
Trzy rozdziały z historyi skarbowości w Polsce: 1507-1532 - ebook
Klasyka na e-czytnik to kolekcja lektur szkolnych, klasyki literatury polskiej, europejskiej i amerykańskiej w formatach ePub i Mobi. Również miłośnicy filozofii, historii i literatury staropolskiej znajdą w niej wiele ciekawych tytułów.
Seria zawiera utwory najbardziej znanych pisarzy literatury polskiej i światowej, począwszy od Horacego, Balzaca, Dostojewskiego i Kafki, po Kiplinga, Jeffersona czy Prousta. Nie zabraknie w niej też pozycji mniej znanych, pióra pisarzy średniowiecznych oraz twórców z epoki renesansu i baroku.
Kategoria: | Klasyka |
Zabezpieczenie: | brak |
Rozmiar pliku: | 303 KB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Skarbowość Rzeczypospolitej przechodziła przez trzy okresy: w pierwszym prawo stanowienia podatków było przy panującym; w drugim stało się od narodu zależnem. W okresie trzecim, oprócz uchwalania, uzyskał naród prawo kontrolowania wydatków. W tym peryodzie ustanowiono samodzielność i odrębność skarbu.
Polska, Litwa i Prusy, składowe dzielnice Rzeczypospolitej, stopniowo i pojedyńczo rozwijały swobody skarbowe.
Przywilej koszycki króla Ludwika 1374 zamyka pierwszy okres skarbowości w Polsce, W drugim okresie uchwala podatki naród, lecz szafunek zostawał przy królu. Były spólne rachunkowe księgi: ze źródeł różnorodnych bezwzględnie wydatkowano na publiczne oraz na prywatne potrzeby. Statut króla Aleksandra z 1505 r. opisując urzędy podskarbich, uczynił rozróżnienie pomiędzy skarbem publicznym a prywatnym: na czele obydwóch postanowił podskarbiego koronnego, dodając mu do pomocy i zastępstwa podskarbiego nadwornego. (1) Dopiero podczas bezkrólewia w r. l. 1506 ustanowiono skarb na podstawie zupełnego samorządu. Zjazd w Nowem Mieście Korczynie wziął do rąk stanów szafarstwo skarbu publicznego; oprócz przedstawicieli ze szlachty, do zarządu nim – (1) Volum. Leg. I.
powołał stan średni, stan, miejski: w liczbie pięciu przystawów (prowizorów) obranych, było dwóch obywateli miasta Krakowa. Obok Jana z Tarnowa wojewody krakowskiemu. Jakóba Szydłowieckiego kasztelana sandomirskiego, podskarbiego koronnego. Andrzeja Kościeleckiego starosty bydgoskiego, powołano Jana Kizlinka i Kaspra Bera, rajców krakowskich (1). Dodaje inne źródło do niech szóstego szafarza, Mikołaja Lanckorońskiego (2). Po obiorze króla Zygmunta, usunęło się ziemskie szafarstwo: skarbu zarząd powrócił do rak podskarbiego. Oddając szalunek podskarbiemu, razem z tem zawarowane, że po opędzeniu potrzeb, jeżeli pozostaje przewyżka dochodu nad wydatek, takowa ma być zachowana na przyszłość. Król przewyżką mial szafować tylko za wiedza i radą Panów Rady (3 ).
Odmiennym i powolniejszym biegiem szły rzeczy w Litwie. Przy wprowadzeniu Chrześciaństwa przywilej wydany w r. 1387 wyzwolił naród od niektórych robocizn, zastrzegając zachowanie i nadal powinności robotnych do zamków i posługę wojenną. – W Horodle spisany w r. 1413 przywilej, stanowienie podatków zastrzega na rzecz panującego. Króla Kazimierza przywilej z r. 1457 był dopiero dla Litwy tem, czem dla Polski jest przywilej z r. 1374. Zrównał on prawa szlachty litewskiej z prawami polskiej. Dla dóbr świeżego nadania zachował obowiązek budowania zamków, poprawy dróg i mostów i dawania stacyi (4 ); dobra zaś dawnego nadania miały być wolne od dawania stacyi, a wszystkie dobra ziemskie uwolnił od podatków w naturze i pieniądzach: mianowicie od serebrszczyzny, dziakła, podwód i powozów. Uwolnienie wyrównywało przyznaniu narodowi prawa uchwalania podatków (5). Te przywileje – (1) Metr, Kor. ks. 22. 142.
(2) Rachunki wojskowe ks. G. Regestrum perceptorum per magnificum Nicolaum de Camyenyecz Palat. Sandomir. etc… pro expeditione servilium A. D. 1506 Russ. mitend.
(3) Volum. Leg. I.
(4) Metr. Lilews. (kopia) r. 7015 (1507). W Wilnie: Maj. 2 Ind. Ludy posłany do Łucka zamku oprawlaty; z Belska 150 czołowieka s topory; z Kamieńca 100 czołowiek, z Mielnika 50, z Słonima a z Diłowa 200, z Wołkowyska 100, z Dorohiczyna 150. A majut byt w tdień po ś. Janie. A do Kijewa ludy posłany horoda oprawlaty s poddnieprskich wołostey. Z Bobrujska s oboich połowic 80 czołowiek s topory, z Mozyra, zo Porycza 80 człowiek, z Braliima 40 czolowiek, z Reczycy 60 czołowiek, z Howorla 40 czołowiek.
(5) Działyński: Zbiór Praw Litewskich. – Daniłowicz: Skarbiec II.
stosowały się do samej Litwy. Dopiero król Zygmunt rozszerzył: je do południowych województw: przywilejem wydanym Ziemi Kijowskiej, zrzekał się robocizn, podwód, powinności robienia jazów, koszenia siana, chodzenia na obławy, kunicy przy wydawaniu zamąż córek, zachowując tylko podymne Zrzekł się i tego w 1529 przy spisywaniu nowego przywileju po spaleniu dawnego, kiedy "zamek Brześć gorzał" (1). – Dla Ziemi Wołyńskiej zrzekając się jurysdykcyi patrymonialnej na rzecz szlachty, król ją uwolnił od podatku wołowszczyzny, kotoroju oni zdawna z ludej swoich dawali, na wiecznost… niźli Panowie Rada dla… potrzeby W. Xięstwa zwolat z swoich ludej dati"' (2 ). Litwa za Polską szła w uzyskaniu prawa do uchwalania podatku, ale ją wyprzedziła ustanowieniem samodzielności skarbu i kontroli nad szafowaniem. Przywilej Aleksandra, natenczas W. Xięcia r. 1492, wygłosił, iż z ceł, karczm, kar sądowych dochód ma być szafowany z wiadomością Panów, a wpływy obracane na potrzeby tylko publiczne, i nie inaczej, jak z zezwolenia Panów Rad i w obrębie samego W. Księstwa.
W najświeższej przyłączonej dzielnicy, w Prusach, na mocy obowiązujących tam praw magdeburskiego, lubekskiego, flamandskiego oraz chełmińskiego, wolny byt naród od wszelkich podatków, jeżeli takowe nie były wspomniane w pierwotnych nadawczych przywilejach. Wolność naruszył Zakon dopiero po bitwie pod Tenenbergiem, w r. 1411 i 1412, stanowiąc podatek państwowy. Za to w r. 1430 W. Mistrz przyrzekł, że bez zgody zjazdu komturów, biskupów oraz posłów od szlachty i miast, nie będzie stanowił w materyi podatkowania (3). Takie położenie rzeczy stwierdza przywilej inkorporacyjny v. 1454 króla Kazimierza III, który zastrzega, że przy stanowieniu o sprawach ważniejszych (rozumie pod tem i sprawy podatkowe) król będzie zasięgał zdania stanów (4). Uchwalanie więc stało się zależnem od narodu, lecz skarb publiczny nie był tam oddzielony od skarbu prywatnego – i szafowanie zostawało przy królu, bez kontroli stanów.
Wśród smutnych warunków obejmował rządy po starszych braciach Zygmunt I. Dręczyła wojną granice wschodnie W. Xię- – (1) Metr. Litews. VIII.
(2) Ibid. VIII.
(3) Voigt: Geschichte Preussens VI
(4) Dlugossii Historiae Polonicae Liber XIII.
stwa Litewskiego Moskwa; południowe stały otworem dla Tatarów zapuszczających zagony do Połocka i Trok. Ruś i Bełzkie po Przemyśl i Sandomierz nosiły ślady świeżego najazdu Wolochów Od północy Zakon krzyżacki i Rzesza niemiecka cierpko znosiły utratę województw pruskich, wyzwolonych z pod surowych rządów Zakonu. Nie zrzekł się on ani nadziei ani woli odzyskania utraconych posiadłości. Nad tem wszystkiem górowała obawa potęgi tureckiej, która na sześćdziesiąt lat przedtem Carogród, środek Wschodniego Kościoła, zamieniła na stolicę, Islamizmu. Na wewnątrz były kraje znękane i zniechęcone niepowodzeniami na wojnach, przesadzonem użyciem pospolitego ruszenia, brakiem sprężystości i przezorności. W Polsce skarb był wyczerpany, zadłużony i bez kredytu. Z ubiegłych wojen roty Niemców, Czechów i krajowego żołnierza, nie zapłacone. Dług wojsku wynosił fl. 66, 737, kupcom 27, 795 fl. (1 ): dorównywał więc rocznemu dochodowi państwa. Należała się zapłata w Krakowie: rybitwom za ryby na stół króla Aleksandra, krawcom za jego ubiory, siodlarzom za sprzęty dostarczone na wojnę wołoską. Zatrzymano myto urzędnikom i służbie dworskiej, srebro królewskie leżało zastawem na ratuszu (2). W zaciągniętych pożyczką summach zastawiono prawic wszystkie dobra królewskie. Nie lepszy stan finansów był w Litwie. Przeważny zasób skarbu, dobra w. xiążęce żadnego nie przynosiły dochodu: cokolwiek weszło, dzierżawcy obracali na użytek własny (3).
–- (1) Rach… prywat, ks. 38. Recognit… debitor. mercntor. et civib. Cracov…. Strus.. fl. 1730…. Georgio Zebarth…. fl. 2096…. Johani Pyeshek…. fl. 1007…. Michel Spys,… fl. 887…. Malcher.. fl. 776…. Josth…. (I. 370…. Johanni Boner et sociis ejus.. fl. 1752… Casper Beer. fl. 4331… Nicolno Glinski…. fl . 4O7…. Petro Morstyn…. fl. 441…. Johnnni Boner. fl. 1000…. Nicolao Salomon… fl. 1332… Johani Boner.. fl. 4408 etc. – Recogn… debitor. servilib… et aliis. Crac… Petro Olesky… fl. 3000…. demonstr. sup. Judeis Medziboz… ad extenuat… Comitivae Andrzich.. fl. 1322.. Johanni. Carlusch.. rothm… peditibus. fl 1770.. Petro Haliczski… fl 2700.. Nicolo Creza.. fl. 2270.. Peditibus Camenec.. fl 2600.. Johani Strusch.. fl. 2700.. Othae Raphaeli Haliczki… fl. 1371.. Othae Raphael… german… de Chodez.. fl 2349.. Casper Cristoph et Petro Gyerschoff… fl. 1328.. Schidlowyeczki thesaur.. fl. 2876… Arch Genez… fl. 4790 etc.
(2) rach… prywat… ks. 38. Regestrum Qunittanc… regalium Cracoviae datae. In Convent, generali pro festo Purificat. Marine celebrat… post Coronat. Seren. Princip… domin. Sigismundi Reg. Pol.
(3) Metr. Litews. VIII.
W ostatnim przejeździe do Wilna dwór byt tak ubogi, że po drodze zastawiano kuchenne sprzęty (1 ). Stryjkowski, narodowy kronikarz litewski, pod zgonem Aleksandra powiada: "prawie wczas umarł, póki jeszcze wszystkiej Polski i W. Xięstwa Litewskiego nie rozszafował, bo i królewskich imion wielką część był pozastawiał."
Zygmunt nim został powołany do rządów, piastując urząd najwyższego starosty w Szlązku, był źle przygotowany pod względem skarbowym. Posiadając Xięstwa Opawskie i Głogowskie oraz dochód z starostwa bieckiego i komór poznańskiej i sandomierskiej, szczupłe miał zasoby. Xięstwo Głogowskie składało się z ośmiu ubogich wiosek; w zastawie był dochód z miasta, czynsz od rybitwów i sukienników. Nie mogąc nic innego zastawić z miasta Freystat, zastawiono mennicę, prawo bicia monety (2). Jak spólcześni Xiążęta szląscy, chwytał się Zygmunt różnych środków dla dostania pieniędzy: żył jak oni pożyczkami. Pożyczał od mieszczan wrocławskich, od urzędu miejskiego, od kapituły, od ochmistrza dworu, przyszłego kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego, sprzedawał prawa zwierzchniczc ziemianom, w zastaw puścił Xięstwo Opawskie, zastawił przywilej na Xięstwo Głogowskie w fl. 100. Fryderyk Boner, brat Jana, i Eustachy z Geuni roincarz, zakłada w Głogowie mennicę, zwykłą ucieczkę Xiążąt spółczesnych (3). W podróżach i ucztach, w darowiznach hojny (4). Pożycza z mennicy lub bierze pieniądz wątpliwej próby, a tegoż samego dnia daje 10 fl… w złocie błaznowi królowej węgierskiej, którego krotochwile rozrywały posępność Jagielończyka (5).
–- (1) Rach… prywat, ks. 33. Hic alind Repestrum novum incipit, postquam primum ad finem conseriptum est et completum anno vid. 1504 etc. It… pro Moschdzerz, qui fuit invadiatus per coquas olim d. Reg. Alexander. in fl. 6.
(2) Akta ks . I. Glogovia castrum et civitas. It… ad enstrum Glogovien… portinont sex villulne parvae etc. Summa summarum capit… pecum secundum tenor. hujus Regestr. comput… facit 9762 mrc… bohemic… minus medmrc… et 2879 flor. hungar. It . mare… bohem, secund… tenor, liter. fac… xiij fl… hung… et iv… gr. bohemic.
(3)Metr. Kor. ks. 22. 173.
(4)Rach… prywat… ks. 29. R. 1502 zapisano wydatek następujący: Mulieri quae lactavit puerum Katherinae et hodi ipsum respicit, pro panno pro toto dodi per manus sartor. Jurek iij flor. et ix… gr.. Kyeser consuli Cracov… ab expons. pueri Katrinae… vj… fl. Eid. Kyeser pro emendis necessariis pueri.. v… fl.
(5) Rach… prywat, ks. 33.
W r. 1506 powołanemu przez króla Aleksandra do Litwy Zygmuntowi na podróż przysłał król węgierski i czeski 6000 fl. Xiężna Mazowiecka wdowa fl. 1200. Na Wschowę, Poznań. Środę. Pyzdry, Koniu, Kolo przybywa do Sochaczewa, gdzie daje zapomogę 00. Dominikanom do odbudowania spalonego klasztoru. W Błoniu śpiewają, hymn "Ciebie Boże chwalimy" z powodu wiadomości o zwycięztwie nad Tatarami. Wytoczono beczkę piwa dla ludu. W miastach trębacze miejscy i starostów głoszą, jego przyjazd, uczniowie witają po wsiach pieśniami. Dużo żebraków i szpitali. W Piasecznej na pomalowanie kościoła daje ofiarę (1). Xiężna Anna dostarcza stacyi, przysyła pieniądze i w darze konia inochoda. Nie o dwanaście mil od Wilna, jak twierdzi Narbut, ale w Liwie Zygmunt odbiera wiadomość o zgonie króla Aleksandra nastąpionym w Wilnie d. 10 Sierpnia (2 ). Z Liwa rozesłano gońców do Wielko-Polski, Malej Polski, Prus, do Litwy, Rafała Leszczyńskiego. W głębi Polski odzywa się wałka dwóch stronnictw: każde pragnie uzyskać względy przyszłego władcy. Michał Gliński przysyła listy i niewolnika tureckiego. Jan Zabrzeziński składa w darze jarząbki, konie i pieniądze.