Ubezpieczenia w turystyce i rekreacji - ebook

Wstęp

Tu­ry­sty­ka na­le­ży obec­nie do naj­szyb­ciej roz­wi­ja­ją­cych się sek­to­rów go­spo­dar­ki wie­lu kra­jów świa­ta. Rów­nież w Pol­sce sek­tor ten stał się waż­ną i no­wo­cze­sną for­mą ak­tyw­no­ści spo­łecz­no-go­spo­dar­czej. Wy­ni­ka to z jego in­no­wa­cyj­ne­go i kon­ku­ren­cyj­ne­go cha­rak­te­ru w dzie­dzi­nie ofe­ro­wa­nych pro­duk­tów oraz wy­ko­rzy­sta­nia tech­no­lo­gii in­for­ma­tycz­no-ko­mu­ni­ka­cyj­nych (e-tu­ry­sty­ka). Wio­dą­ca rola pod­mio­tów tu­ry­stycz­nych w im­ple­men­ta­cji roz­wią­zań in­for­ma­tycz­nych jest kon­se­kwen­cją szcze­gól­nych cech świad­czo­nych usług, ta­kich jak: od­da­le­nie po­py­tu od miej­sca po­da­ży, moż­li­wość two­rze­nia pa­kie­tów tu­ry­stycz­nych, lo­ka­li­za­cja uwa­run­ko­wa­na roz­miesz­cze­niem i na­tę­że­niem po­py­tu tu­ry­stycz­ne­go, se­zo­no­wość po­py­tu, duży udział czyn­ni­ka ludz­kie­go itp.¹ Spe­cy­ficz­ne ce­chy usług tu­ry­stycz­nych były jed­ną z głów­nych przy­czyn szyb­kie­go i sze­ro­kie­go za­sto­so­wa­nia ICT (Infor­ma­tion and Com­mu­ni­ca­tion Tech­no­lo­gy). Usłu­gi tu­ry­stycz­ne są świad­czo­ne m.in. przez przed­się­bior­stwa trans­por­to­we, ho­te­lar­skie, ga­stro­no­micz­ne i to­uro­pe­ra­to­rów (or­ga­ni­za­to­rów tu­ry­stycz­nych). To­uro­pe­ra­to­rzy do­ko­nu­ją za­ku­pu usług cząst­ko­wych (np. ho­te­lar­skich, trans­por­to­wych) i bu­du­ją – na ich ba­zie – nowe pro­duk­ty w po­sta­ci pa­kie­tu tu­ry­stycz­ne­go (np. im­pre­zy tu­ry­stycz­ne). Dzia­łal­ność pod­mio­tów na ryn­ku tu­ry­stycz­nym musi opie­rać się na za­ufa­niu i bez­pie­czeń­stwie oraz ko­niecz­no­ści do­star­cze­nia klien­tom znacz­nej ilo­ści in­for­ma­cji. Cha­rak­te­ry­stycz­ną ce­chą tej dzia­łal­no­ści są rów­nież licz­ne po­wią­za­nia mię­dzy przed­się­bior­stwa­mi tu­ry­stycz­ny­mi funk­cjo­nu­ją­cy­mi w róż­nych re­gio­nach świa­ta.

Dy­na­micz­ny roz­wój tu­ry­sty­ki jako ogni­wa sek­to­ra usług przy­czy­nił się do przy­śpie­sze­nia wzro­stu go­spo­dar­cze­go i mo­der­ni­za­cji go­spo­da­rek wie­lu państw. Było to moż­li­we dzię­ki ku­mu­la­cji od­dzia­ły­wa­nia czyn­ni­ków o róż­no­rod­nym cha­rak­te­rze (eko­no­micz­nym, spo­łecz­nym, po­li­tycz­nym, tech­nicz­nym, eko­lo­gicz­nym). Sty­mu­la­cyj­ny wpływ tu­ry­sty­ki (okre­śla­nej czę­sto mia­nem prze­my­słu tu­ry­stycz­ne­go lub go­spo­dar­ki tu­ry­stycz­nej) na roz­wój ob­sza­rów re­cep­cji tu­ry­stycz­nej (ORT) prze­ja­wia się w²:

− two­rze­niu war­to­ści do­da­nej, a więc wzro­ście pro­duk­tu kra­jo­we­go brut­to (PKB),

− zwięk­sza­niu wpły­wów de­wi­zo­wych z ob­słu­gi ru­chu tu­ry­stycz­ne­go,

− przy­śpie­sza­niu roz­wo­ju przed­się­bior­czo­ści i in­fra­struk­tu­ry,

− kształ­to­wa­niu do­cho­dów bu­dże­to­wych sa­mo­rzą­dów te­ry­to­rial­nych,

− sty­mu­lo­wa­niu no­wych miejsc pra­cy i wzro­ście do­cho­dów lud­no­ści re­gio­nów tu­ry­stycz­nych,

− sprzy­ja­niu in­no­wa­cjom i zwięk­sza­niu przy­cho­dów firm ob­słu­gu­ją­cych tu­ry­stów.

Wpływ tu­ry­sty­ki na roz­wój go­spo­dar­ki zo­stał opi­sa­ny przez J.M. Key­ne­sa za po­mo­cą tzw. efek­tu mnoż­ni­ko­we­go. Dzię­ki tu­ry­sty­ce na­stę­pu­je prze­pływ (trans­fer) środ­ków pie­nięż­nych z miejsc sta­łe­go za­miesz­ki­wa­nia tu­ry­stów do do­ce­lo­wych miejsc wy­po­czyn­ku (ob­sza­rów re­cep­cji tu­ry­stycz­nej). W ob­sza­rach re­cep­cji tu­ry­stycz­nej wpro­wa­dza­ją oni do obie­gu okre­ślo­ną kwo­tę pie­nię­dzy (wy­dat­ki zwią­za­ne z za­kwa­te­ro­wa­niem, wy­ży­wie­niem, za­ku­pa­mi dóbr i usług, zwie­dza­niem obiek­tów, trans­por­tem lo­kal­nym itp.). Z ko­lei po­cho­dzą­ce od tu­ry­stów środ­ki po­now­nie za­mie­nia­ne są na to­wa­ry i usłu­gi, a na­stęp­nie re­dy­stry­bu­owa­ne krą­żą w go­spo­dar­ce. Po­cząt­ko­we wy­dat­ki tu­ry­stów uru­cha­mia­ją więc do­dat­ko­wy stru­mień pie­nią­dza, prze­pły­wa­ją­cy przez róż­ne sek­to­ry go­spo­dar­ki, co moż­na zo­bra­zo­wać sche­ma­tem³:

wię­cej tu­ry­stów → wię­cej miejsc pra­cy → wię­cej przy­cho­dów → wię­cej po­dat­ków na roz­wój re­gio­nów tu­ry­stycz­nych → wię­cej pie­nię­dzy na fi­nan­so­wa­nie in­fra­struk­tu­ry → wię­cej tu­ry­stów → wię­cej miejsc pra­cy… itd.

Osza­co­wa­na w la­tach 2004–2007 war­tość mnoż­ni­ka tu­ry­stycz­ne­go w Pol­sce wy­nio­sła 2,308. Ozna­cza to, że pier­wot­ne wy­dat­ki tu­ry­stów wy­wo­ła­ły do­dat­ni efekt eko­no­micz­ny (mnoż­ni­ko­wy). Wiel­kość mnoż­ni­ka jest uwa­run­ko­wa­na trze­ma pod­sta­wo­wy­mi czyn­ni­ka­mi: licz­bą tu­ry­stów przy­by­wa­ją­cych do da­ne­go ob­sza­ru re­cep­cji tu­ry­stycz­nej, okre­sem ich po­by­tu oraz war­to­ścią wy­dat­ko­wa­nych na za­kup usług tu­ry­stycz­nych i pa­ra­tu­ry­stycz­nych środ­ków pie­nięż­nych. W mia­rę wzro­stu po­zio­mu mnoż­ni­ka tu­ry­stycz­ne­go atrak­cyj­ność da­ne­go re­gio­nu wzra­sta. Re­gion ten sta­je się zna­ną de­sty­na­cją tu­ry­stycz­ną.

Z bran­żą tu­ry­stycz­ną ści­sły zwią­zek wy­ka­zu­je re­kre­acja. W li­te­ra­tu­rze przed­mio­tu wska­zu­je się na ko­niecz­ność łącz­ne­go ana­li­zo­wa­nia tu­ry­sty­ki i re­kre­acji jako skła­do­wych go­spo­dar­ki. Wy­ni­ka to z du­że­go po­do­bień­stwa obu branż, a zwłasz­cza w za­kre­sie ich usłu­go­we­go cha­rak­te­ru. Ba­da­nie pro­ble­mów eko­no­micz­nych w ob­sza­rze tu­ry­sty­ki i re­kre­acji od­by­wa się za­zwy­czaj w ra­mach ka­te­go­rii cza­su wol­ne­go. Czas wol­ny i zwią­za­ne z nim pro­ce­sy wy­bo­ru na­byw­ców mają z ko­lei swój wy­miar ryn­ko­wy. Uza­sad­nia to ko­niecz­ność wy­ko­rzy­sty­wa­nia po­jęć (ka­te­go­rii) eko­no­micz­nych do ana­li­zy zja­wisk go­spo­dar­czych w bran­żach tu­ry­sty­ki i re­kre­acji. Na ryn­ku pol­skim w 2011 roku po­ja­wi­ła się pierw­sza pu­bli­ka­cja do­ty­czą­ca eko­no­mi­ki tu­ry­sty­ki i re­kre­acji, pod red. A. Pa­na­siu­ka. W pod­ręcz­ni­ku tym uję­to w spo­sób zin­te­gro­wa­ny re­kre­ację z tu­ry­sty­ką, uzna­jąc je za je­den z ob­sza­rów zwią­za­nych z za­spo­ko­je­niem po­trzeb tu­ry­stycz­nych. Usłu­gi re­kre­acyj­ne sta­no­wią bo­wiem jed­ną z grup usług świad­czo­nych w związ­ku z za­spo­ko­je­niem po­trzeb tu­ry­stycz­nych⁴.

Dzia­łal­ność w za­kre­sie tu­ry­sty­ki i re­kre­acji moż­na roz­pa­try­wać z róż­nych punk­tów wi­dze­nia. Z jed­nej stro­ny ma ona wy­miar go­spo­dar­czy, z dru­giej zaś – jest for­mą za­go­spo­da­ro­wa­nia cza­su wol­ne­go. W oby­dwu przy­pad­kach ta sfe­ra ak­tyw­no­ści ludz­kiej cha­rak­te­ry­zu­je się wy­so­kim stop­niem ry­zy­ka. Jest to ry­zy­ko spe­cy­ficz­ne dla po­szcze­gól­nych ro­dza­jów tu­ry­sty­ki i re­kre­acji, jak rów­nież cha­rak­te­ry­stycz­ne dla pod­mio­tów pro­wa­dzą­cych tego typu dzia­łal­ność. Przy po­dej­mo­wa­niu wszel­kich de­cy­zji trze­ba po­nad­to uwzględ­niać tzw. ry­zy­ko dnia co­dzien­ne­go, któ­re – jak­kol­wiek po­ja­wia się w po­za­tu­ry­stycz­nych dzie­dzi­nach ak­tyw­no­ści czło­wie­ka – może ge­ne­ro­wać ne­ga­tyw­ne skut­ki w dzia­łal­no­ści tu­ry­stycz­no-re­kre­acyj­nej. Ry­zy­ko osła­bia bez­pie­czeń­stwo in­te­re­sów eko­no­micz­nych i oso­bi­stych za­rów­no przed­się­bior­cy, jak też tu­ry­sty i re­kre­an­ta. Po­nad­to im­pli­ku­je ono ne­ga­tyw­ne kon­se­kwen­cje w oto­cze­niu ryn­ku tu­ry­stycz­ne­go i re­kre­acyj­ne­go, w któ­rym usłu­gi te są re­ali­zo­wa­ne bądź kon­su­mo­wa­ne.

Za opty­mal­ną i naj­efek­tyw­niej­szą me­to­dę fi­nan­so­wa­nia i za­rzą­dza­nia ry­zy­kiem oraz ni­we­lo­wa­nia ne­ga­tyw­nych skut­ków na­stępstw zda­rzeń lo­so­wych uzna­je się ubez­pie­cze­nia. Ubez­pie­cze­nie to praw­no-or­ga­ni­za­cyj­na in­sty­tu­cja opar­ta na od­płat­nym trans­fe­rze ry­zy­ka i zwią­za­nym z tym zo­bo­wią­za­niem ubez­pie­czy­cie­la do po­kry­cia strat zwią­za­nych z tym ry­zy­kiem. Trans­fer ry­zy­ka od klien­ta do fir­my ubez­pie­cze­nio­wej jest pod­sta­wą two­rze­nia pro­duk­tów ubez­pie­cze­nio­wych i wy­zna­cza­nia ceny za ochro­nę ubez­pie­cze­nio­wą klien­ta, któ­rą jest skład­ka ubez­pie­cze­nio­wa. Kal­ku­la­cja skład­ki opie­ra się na da­nych sta­ty­stycz­nych, uzu­peł­nia­ją­cych da­nych em­pi­rycz­nych i wy­ko­rzy­sta­niu me­tod ma­te­ma­tycz­nych. Przed­się­bior­stwa ubez­pie­cze­nio­we szcze­gól­ną uwa­gę przy­wią­zu­ją do za­pew­nie­nia wy­so­ko kwa­li­fi­ko­wa­nej ka­dry un­derw­ri­te­rów (eks­per­tów w dzie­dzi­nie oce­ny i przyj­mo­wa­nia ry­zy­ka), ak­tu­ariu­szy (ma­te­ma­ty­ków ubez­pie­cze­nio­wych), li­kwi­da­to­rów szkód (oce­nia­ją­cych i ak­cep­tu­ją­cych rosz­cze­nia) i po­śred­ni­ków (akwi­zy­to­rów) po­zy­sku­ją­cych klien­tów.

Za­war­te w pra­cy za­gad­nie­nia zo­sta­ły uję­te w czte­rech me­ry­to­rycz­nych roz­dzia­łach. W roz­dzia­le pierw­szym przed­sta­wio­no wy­ja­śnie­nie pod­sta­wo­wych po­jęć i de­fi­ni­cji funk­cjo­nu­ją­cych w sfe­rze ubez­pie­czeń. W szcze­gól­no­ści zwró­co­no tu uwa­gę na isto­tę, funk­cje i za­sa­dy ubez­pie­czeń, praw­ne aspek­ty dzia­łal­no­ści ubez­pie­cze­nio­wej oraz za­pre­zen­to­wa­no pro­ble­ma­ty­kę kla­sy­fi­ka­cji ubez­pie­czeń, nad­zo­ru ubez­pie­cze­nio­we­go i ka­na­łów dys­try­bu­cji usług ubez­pie­cze­nio­wych. Treść tego roz­dzia­łu sta­no­wi nie­ja­ko spe­cy­ficz­ny fun­da­ment, na któ­rym stoi gmach ubez­pie­czeń.

W roz­dzia­le dru­gim po­ło­żo­no na­cisk na wy­ja­śnie­nie po­ję­cia ry­zy­ka ubez­pie­cze­nio­we­go i jego ro­dza­jów. Istot­ną czę­ścią tego roz­dzia­łu jest pre­zen­ta­cja ilo­ścio­wych me­tod ana­li­zy ry­zy­ka ubez­pie­cze­nio­we­go, a zwłasz­cza sta­ty­stycz­nych aspek­tów opi­su struk­tu­ry i dy­na­mi­ki zja­wisk ma­so­wych. Przed­sta­wio­no tu rów­nież pod­sta­wo­we za­gad­nie­nia wy­ko­rzy­sty­wa­nej w dzia­łal­no­ści ubez­pie­cze­nio­wej ana­li­zy wskaź­ni­ko­wej.

W trze­cim roz­dzia­le sku­pio­no uwa­gę na wy­ko­rzy­sta­niu ra­chun­ku ak­tu­arial­ne­go, któ­re­go ogól­nym ce­lem jest usta­le­nie wy­so­ko­ści skład­ki ubez­pie­cze­nio­wej sta­no­wią­cej koszt ochro­ny ubez­pie­cze­nio­wej. Wy­mow­na jest tu­taj de­fi­ni­cja ubez­pie­cze­nia mó­wią­ca o za­stą­pie­niu wiel­kiej nie­pew­nej stra­ty małą, ale pew­ną skład­ką ubez­pie­cze­nio­wą. Przy kal­ku­la­cji skład­ki po­wszech­nie wy­ko­rzy­sty­wa­ny jest ra­chu­nek zmien­nej war­to­ści pie­nią­dza w cza­sie (opro­cen­to­wa­nie i dys­kon­to­wa­nie pro­ste i skła­da­ne oraz ra­chu­nek rent).

W czwar­tym, ostat­nim roz­dzia­le do­ko­na­no opi­su pro­duk­tów ubez­pie­cze­nio­wych skie­ro­wa­nych do pod­mio­tów świad­czą­cych usłu­gi na ryn­ku tu­ry­stycz­no-re­kre­acyj­ne­go. Tu­ry­sty­ka jest z jed­nej stro­ny – ro­dza­jem dzia­łal­no­ści go­spo­dar­czej, z dru­giej zaś – for­mą za­go­spo­da­ro­wa­nia cza­su wol­ne­go. W oby­dwu wy­mia­rach cha­rak­te­ry­zu­je ją dość wy­so­ki – jak­kol­wiek zróż­ni­co­wa­ny – po­ziom ry­zy­ka. Ry­zy­ko sta­wia pod zna­kiem za­py­ta­nia bez­pie­czeń­stwo in­te­re­sów eko­no­micz­nych i oso­bi­stych przed­się­biorstw, tu­ry­stów i re­kre­an­tów. Ofe­ro­wa­ne pro­duk­ty ubez­pie­cze­nio­we słu­żą mi­ni­ma­li­za­cji tego ry­zy­ka.

W pra­cy za­miesz­czo­no bo­ga­tą bi­blio­gra­fię za­wie­ra­ją­cą po­zy­cje z dzie­dzi­ny tu­ry­sty­ki, re­kre­acji i ubez­pie­czeń. Po­zwo­li to na po­głę­bie­nie zna­jo­mo­ści za­gad­nień pre­zen­to­wa­nych w ni­niej­szej pra­cy, jak rów­nież w ra­zie ko­niecz­no­ści na po­sze­rze­nie wie­dzy w za­kre­sie tre­ści po­mi­nię­tych.

Pod­ręcz­nik ad­re­so­wa­ny jest głów­nie do stu­den­tów kie­run­ku „Tu­ry­sty­ka i re­kre­acja”. Może być rów­nież przy­dat­ny me­ne­dże­rom za­rzą­dza­ją­cym fir­ma­mi pro­wa­dzą­cy­mi dzia­łal­ność w za­kre­sie tu­ry­sty­ki i re­kre­acji.

Au­tor skła­da ser­decz­ne po­dzię­ko­wa­nia Pani Re­dak­tor Re­na­cie Zie­liń­skiej za nie­zwy­kle sta­ran­ną ko­rek­tę pra­cy. Dzię­ku­ję rów­nież cór­ce Ewe­li­nie za trud wło­żo­ny w tech­nicz­ne przy­go­to­wa­nie tek­stu.

Mie­czy­sław Sob­czyk1.3. Klasyfikacja ubezpieczeń

W teo­rii i prak­ty­ce dzia­łal­no­ści ubez­pie­cze­nio­wej duże zna­cze­nie ma po­dział ubez­pie­czeń we­dług róż­no­rod­nych kry­te­riów i cha­rak­te­ry­stycz­nych cech. Taki po­dział nosi na­zwę kla­sy­fi­ka­cji ubez­pie­czeń.

Po­praw­na sys­te­ma­ty­ka ubez­pie­czeń uła­twia ich po­zna­nie, z uwzględ­nie­niem po­do­bieństw i róż­nic mię­dzy ich po­szcze­gól­ny­mi ro­dza­ja­mi. Kla­sy­fi­ka­cja uła­twia wy­bór i za­sto­so­wa­nie od­po­wied­nich tech­nik ubez­pie­cze­nio­wych (aspekt prak­tycz­ny), jak też pod­kre­śla funk­cje i zna­cze­nie ubez­pie­czeń jako na­rzę­dzia po­li­ty­ki go­spo­dar­czej pań­stwa (aspekt teo­re­tycz­ny).

We­dług kry­te­rium przed­mio­tu ob­ję­te­go ochro­ną ubez­pie­cze­nio­wą wy­róż­nia się ubez­pie­cze­nia oso­bo­we i ubez­pie­cze­nia ma­jąt­ko­we. Ubez­pie­cze­nia oso­bo­we zwią­za­ne są z ry­zy­ka­mi oso­bo­wy­mi (cho­ro­bą, in­wa­lidz­twem, śmier­cią, sta­ro­ścią itp.). W ra­mach ubez­pie­czeń oso­bo­wych wy­róż­nia się:

1) ubez­pie­cze­nia ży­cio­we,

2) ubez­pie­cze­nia wy­pad­ko­we,

3) ubez­pie­cze­nia cho­ro­bo­we.

W ubez­pie­cze­niach ży­cio­wych przed­mio­tem ochro­ny ubez­pie­cze­nio­wej jest ży­cie ludz­kie. Tego ro­dza­ju ubez­pie­cze­nie zmniej­sza ob­cią­że­nie fi­nan­so­we ubez­pie­czo­ne­go bądź jego naj­bliż­szych spo­wo­do­wa­ne przez śmierć ubez­pie­czo­ne­go (ubez­pie­cze­nie na ży­cie), do­ży­cie okre­ślo­ne­go wie­ku (ubez­pie­cze­nia na do­ży­cie). W tym ro­dza­ju ubez­pie­czeń wy­róż­nia się tak­że ase­ku­ra­cję mie­sza­ną (na ży­cie i do­ży­cie).

Ubez­pie­cze­nia wy­pad­ko­we do­ty­czą na­stępstw nie­szczę­śli­wych wy­pad­ków (NW) i obej­mu­ją skut­ki wy­pad­ków w po­sta­ci uszko­dze­nia cia­ła, roz­stro­ju zdro­wia lub śmier­ci.

Ubez­pie­cze­nia cho­ro­bo­we (zwa­ne też zdro­wot­ny­mi) kom­pen­su­ją wy­dat­ki bę­dą­ce skut­kiem cho­ro­by. Są one zwią­za­ne z usłu­ga­mi me­dycz­ny­mi (le­cze­nie szpi­tal­ne, ope­ra­cja chi­rur­gicz­na itp.).

Przed­mio­tem ubez­pie­czeń ma­jąt­ko­wych są róż­no­rod­ne do­bra ma­te­rial­ne (w po­sta­ci rze­czy) oraz sy­tu­acja ma­jąt­ko­wa (in­te­res ma­jąt­ko­wy) ubez­pie­cza­ją­ce­go. In­te­res ma­jąt­ko­wy jest war­to­ścią go­spo­dar­czą lub do­brem chro­nio­nym przez pra­wo (np. na­leż­no­ści kre­dy­to­we, war­to­ści ocze­ki­wa­ne przez ubez­pie­czo­ne­go w przy­szło­ści – np. zysk, war­to­ści mo­gą­ce po­mniej­szyć ma­ją­tek oso­by ob­ję­tej ochro­ną ubez­pie­cze­nio­wą – np. zo­bo­wią­za­nia)²⁰. Do ubez­pie­czeń ma­jąt­ko­wych (do­ty­czą­cych in­te­re­su ma­jąt­ko­we­go) na­le­żą ubez­pie­cze­nia od­po­wie­dzial­no­ści cy­wil­nej. W ra­mach ubez­pie­cze­nia od­po­wie­dzial­no­ści cy­wil­nej moż­na z ko­lei wy­róż­nić:

a) od­po­wie­dzial­ność cy­wil­ną za­wo­do­wą (zwią­za­ną z wy­ko­ny­wa­niem czyn­no­ści za­wo­do­wych),

b) od­po­wie­dzial­ność cy­wil­ną za pro­dukt (za szko­dy wy­rzą­dzo­ne przez pro­dukt nie­bez­piecz­ny),

c) od­po­wie­dzial­ność w ży­ciu pry­wat­nym.

Po­mię­dzy ubez­pie­cze­nia­mi oso­bo­wy­mi i ma­jąt­ko­wy­mi wy­stę­pu­ją istot­ne róż­ni­ce. Otóż ubez­pie­cze­nia ma­jąt­ko­we do­ty­czą je­dy­nie zde­cy­do­wa­nie ne­ga­tyw­nych zda­rzeń lo­so­wych, po­wo­du­ją­cych wy­mier­ną i de­fi­ni­tyw­ną szko­dę. W ubez­pie­cze­niach oso­bo­wych jako wy­pa­dek lo­so­wy trak­to­wa­ne są rów­nież wręcz ocze­ki­wa­ne – z punk­tu wi­dze­nia ro­dzin­ne­go czy spo­łecz­ne­go – zda­rze­nia lo­so­we, ta­kie jak: na­ro­dzi­ny dziec­ka, do­ży­cie przez ubez­pie­czo­ne­go okre­ślo­ne­go wie­ku, osią­gnię­cie przez dziec­ko peł­no­let­nio­ści, zmia­na sta­nu cy­wil­ne­go, roz­po­czę­cie przez dziec­ko stu­diów. Tego ro­dza­ju zda­rze­nia, oce­nia­ne jako po­zy­tyw­ne, zmniej­sza­ją moż­li­wość za­rob­ko­wa­nia, wy­wo­łu­ją wzrost po­trzeb fi­nan­so­wych, po­gar­sza­ją sy­tu­ację ma­jąt­ko­wą ubez­pie­czo­ne­go lub jego ro­dzi­ny itp. Dla­te­go też są one za­li­cza­ne do zda­rzeń ne­ga­tyw­nych, czy­li wy­pad­ków.

Ubez­pie­cze­nia oso­bi­ste do­ty­czą wy­łącz­nie osób fi­zycz­nych, któ­re są dys­po­nen­ta­mi dóbr oso­bi­stych. W ubez­pie­cze­niach ma­jąt­ko­wych szko­dę może po­nieść nie tyl­ko oso­ba fi­zycz­na, ale każ­dy inny pod­miot. Z tego też wzglę­du w ubez­pie­cze­niach ma­jąt­ko­wych nie ma pod­mio­to­wych ogra­ni­czeń.

Ubez­pie­cze­nia oso­bo­we do­ty­czą szkód, któ­rych skut­ki nie dają się wy­ra­zić w pie­nią­dzu (ży­cie ludz­kie i zdro­wie są bez­cen­ny­mi do­bra­mi). Uszczer­bek na do­brach oso­bi­stych jest za­wsze nie­po­we­to­wa­ną szko­dą. Z tego też po­wo­du nie moż­na tu mó­wić o kom­pen­sa­cyj­nym cha­rak­te­rze wy­płat z ty­tu­łu ubez­pie­cze­nia. Wy­pła­ty środ­ków pie­nięż­nych są tu okre­śla­ne mia­nem świad­cze­nia, któ­re może je­dy­nie ulżyć w sy­tu­acji fi­nan­so­wej, a nie jest w sta­nie przy­wró­cić sta­nu fi­nan­so­we­go sprzed szko­dy. Świad­cze­nie moż­na więc trak­to­wać jako ro­dzaj za­dość­uczy­nie­nia. Przy usta­la­niu wy­so­ko­ści przy­szłe­go świad­cze­nia bie­rze się tu­taj pod uwa­gę ocze­ki­wa­nia ubez­pie­cza­ją­ce­go w kon­tek­ście jego moż­li­wo­ści fi­nan­so­wych w związ­ku z wy­so­ko­ścią skład­ki. Je­że­li okre­ślo­ne zda­rze­nie lo­so­we re­ali­zu­je się, to ubez­pie­czo­ny otrzy­mu­je sumę ubez­pie­cze­nia rów­na peł­nej kwo­cie zo­bo­wią­za­nia ubez­pie­czy­cie­la.

Szko­da ma­jąt­ko­wa – w prze­ci­wień­stwie do oso­bi­stej – jest za­wsze skoń­czo­na i moż­li­wa do wy­ce­ny. War­tość zo­bo­wią­za­nia ubez­pie­czy­cie­la (czy­li suma ubez­pie­cze­nia) nie po­win­na być wyż­sza od war­to­ści przed­mio­tu ubez­pie­cze­nia. W przy­pad­ku po­wsta­nia szko­dy, wy­pła­co­ne świad­cze­nie ubez­pie­cze­nio­we, zwa­ne od­szko­do­wa­niem, po­win­no od­po­wia­dać war­to­ści szko­dy. Tak więc, szko­da w ubez­pie­cze­niach ma­jąt­ko­wych po­win­na zo­stać w peł­ni skom­pen­so­wa­na.

Nad­mie­nić na­le­ży, że do ubez­pie­czeń ma­jąt­ko­wych za­li­cza­ne są tak­że ubez­pie­cze­nia trans­por­to­we, ko­mu­ni­ka­cyj­ne, tu­ry­stycz­ne, fi­nan­so­we, rol­ne oraz ubez­pie­cze­nia róż­ne.

Ze wzglę­du na ro­dzaj zda­rzeń lo­so­wych ob­ję­tych ochro­ną ubez­pie­cze­nio­wą, ubez­pie­cze­nia moż­na po­dzie­lić na wie­le dzia­łów, grup, pod­grup itp. Moż­na tu wy­róż­nić ubez­pie­cze­nia ognio­we, kra­dzie­żo­we, gra­do­we, na­stępstw nie­szczę­śli­wych wy­pad­ków, od­po­wie­dzial­no­ści cy­wil­nej itp. W dal­szej ko­lej­no­ści, wy­mie­nio­ne wy­żej ro­dza­je ubez­pie­cze­nio­wych ry­zyk moż­na – ze wzglę­du na róż­ne po­moc­ni­cze kry­te­ria – dzie­lić na bar­dziej szcze­gó­ło­we, tj. na ubez­pie­cze­nia OC dla le­ka­rzy, ad­wo­ka­tów, no­ta­riu­szy, re­wi­den­tów, rze­czo­znaw­ców, agen­tów ubez­pie­cze­nio­wych itp.

Z punk­tu wi­dze­nia licz­by osób ob­ję­tych ochro­ną ubez­pie­cze­nio­wą (ubez­pie­czo­nych), ubez­pie­cze­nia mogą być jed­nost­ko­we (do­ty­czą­ce ma­jąt­ku bądź dóbr oso­bi­stych jed­nej oso­by) oraz gru­po­we, obej­mu­ją­ce wie­le osób za­trud­nio­nych za­zwy­czaj u jed­ne­go pra­co­daw­cy. W roli ubez­pie­cza­ją­ce­go, czy­li za­wie­ra­ją­ce­go umo­wę ubez­pie­cze­nia i opła­ca­ją­ce­go skład­kę, wy­stę­pu­je tu pra­co­daw­ca. Je­śli ubez­pie­cze­niu pod­le­ga wie­le osób, zwy­kle two­rzą­cych okre­ślo­ną gru­pę za­wo­do­wą lub po­wią­za­nych wię­za­mi go­spo­dar­czy­mi, to mó­wi­my o ubez­pie­cze­niu zbio­ro­wym.

Ze wzglę­du na spo­sób na­wią­za­nia sto­sun­ku ubez­pie­cze­nio­we­go (tzw. kry­te­rium przy­stą­pie­nia), ubez­pie­cze­nia dzie­li­my na do­bro­wol­ne i obo­wiąz­ko­we. W oby­dwu przy­pad­kach wa­run­kiem ko­niecz­nym do po­wsta­nia sto­sun­ku ubez­pie­cze­nia jest za­war­cie umo­wy ubez­pie­cze­nia. O ile w ubez­pie­cze­niach obo­wiąz­ko­wych do za­war­cia ta­kiej umo­wy okre­ślo­ne pod­mio­ty są one zo­bli­go­wa­ne przez od­po­wied­nie prze­pi­sy praw­ne, o tyle w ubez­pie­cze­niach do­bro­wol­nych oso­ba fi­zycz­na lub praw­na z wła­snej ini­cja­ty­wy może za­wrzeć ubez­pie­cze­nie, de­cy­du­jąc o jego ro­dza­ju, za­kre­sie czy su­mie ubez­pie­cze­nia.

Przy­mus za­wie­ra­nia umo­wy ubez­pie­cze­nia jest uza­sad­nio­ny ko­niecz­no­ścią ochro­ny du­żej licz­by oby­wa­te­li przed na­stęp­stwa­mi zda­rzeń lo­so­wych o du­żej czę­sto­tli­wo­ści wy­stę­po­wa­nia i kon­se­kwen­cja­mi za­gra­ża­ją­cy­mi by­to­wi wie­lu oby­wa­te­li (utra­ta domu, bu­dyn­ków go­spo­dar­czych, ma­jąt­ku ru­cho­me­go: na­rzę­dzi, za­pa­sów itp.). Brak ubez­pie­cze­nia w zbio­ro­wo­ści spraw­ców wy­pad­ków ko­mu­ni­ka­cyj­nych mógł­by sta­no­wić po­wód nie­moż­no­ści po­kry­cia przez nich strat po­nie­sio­nych przez ofia­ry i ich naj­bliż­szych. Z dru­giej stro­ny, pew­ne za­strze­że­nia bu­dzi wpro­wa­dza­nie przy­mu­su ubez­pie­cze­nia w sy­tu­acji in­dy­wi­du­al­ne­go za­gro­że­nia in­te­re­su ma­jąt­ko­we­go (np. obo­wiąz­ku ubez­pie­cze­nia bu­dyn­ków w go­spo­dar­stwie rol­nym czy po­stu­la­ty wpro­wa­dze­nia obo­wiąz­ko­wych ubez­pie­czeń za­so­bów miesz­ka­nio­wych).

Bio­rąc pod uwa­gę akty pra­wa wpro­wa­dza­ją­ce przy­mus ubez­pie­cze­nia oraz róż­ni­ce w ogra­ni­cze­niach swo­bo­dy dzia­ła­nia za­kła­dów ubez­pie­czeń, ubez­pie­cze­nia obo­wiąz­ko­we dzie­li­my na dwie gru­py:

1) po­wszech­ne ubez­pie­cze­nia obo­wiąz­ko­we,

2) szcze­gól­ne ubez­pie­cze­nia obo­wiąz­ko­we.

Przy­mus ubez­pie­cze­nia w pierw­szej gru­pie wy­ni­ka z usta­wy o dzia­łal­no­ści ubez­pie­cze­nio­wej z dnia 22 maja 2003 r.²¹ Zgod­nie z art. 4 tej usta­wy w Pol­sce po­wszech­nym ubez­pie­cze­niom obo­wiąz­ko­wym pod­le­ga­ją:

a) ubez­pie­cze­nie od­po­wie­dzial­no­ści cy­wil­nej po­sia­da­czy po­jaz­dów me­cha­nicz­nych za szko­dy po­wsta­łe w związ­ku z ru­chem tych po­jaz­dów,

b) ubez­pie­cze­nie bu­dyn­ków wcho­dzą­cych w skład go­spo­dar­stwa rol­ne­go od ognia i in­nych zda­rzeń lo­so­wych,

c) ubez­pie­cze­nie od­po­wie­dzial­no­ści cy­wil­nej rol­ni­ków z ty­tu­łu pro­wa­dze­nia go­spo­dar­stwa rol­ne­go,

d) inne ubez­pie­cze­nia prze­wi­dzia­ne na mocy obo­wiąz­ko­wych ustaw lub ra­ty­fi­ko­wa­ne przez Rzecz­po­spo­li­tą Pol­ską umo­wy mię­dzy­na­ro­do­we (np. ubez­pie­cze­nie od­po­wie­dzial­no­ści cy­wil­nej ar­ma­to­rów mor­skich z ty­tu­łu szkód wy­rzą­dzo­nych za­nie­czysz­cze­niem mo­rza ole­jem).

Oprócz wy­mie­nio­nych w punk­tach a) – d) ro­dza­jów po­wszech­nych ubez­pie­czeń obo­wiąz­ko­wych, do tej ka­te­go­rii ubez­pie­czeń za­li­cza się ubez­pie­cze­nie od­po­wie­dzial­no­ści cy­wil­nej pod­mio­tu przyj­mu­ją­ce­go za­mó­wie­nie na świad­cze­nie zdro­wot­ne za szko­dy wy­rzą­dzo­ne przy udzie­la­niu tych świad­czeń²².

W przy­pad­ku szcze­gól­nych ubez­pie­czeń obo­wiąz­ko­wych, przy­mus za­war­cia umo­wy wy­ni­ka z in­nych niż usta­wa ubez­pie­cze­nio­wa prze­pi­sów. W sto­sun­ku do tego ro­dza­ju umów, za­kła­dom ubez­pie­czeń po­zo­sta­wia się swo­bo­dę w za­kre­sie tre­ści ogól­nych wa­run­ków ubez­pie­cze­nia. W tej gru­pie ubez­pie­czeń znaj­du­ją się oso­by wy­ko­nu­ją­ce okre­ślo­ny za­wód lub pro­wa­dzą­ce okre­ślo­ną dzia­łal­ność, a mia­no­wi­cie:

− bro­ke­rzy ubez­pie­cze­nio­wi i re­ase­ku­ra­cyj­ni (OC bro­ke­rów),

− pod­mio­ty upraw­nio­ne do ba­da­nia spra­woz­dań fi­nan­so­wych (OC bie­głych re­wi­den­tów),

− ko­mor­ni­cy,

− or­ga­ni­za­to­rzy im­prenb­sp­ma­so­wych,

− or­ga­ni­za­to­rzy im­prez spor­to­wych,

− pod­mio­ty świad­czą­ce usłu­gi tu­ry­stycz­ne,

− pod­mio­ty eks­plo­atu­ją­ce obiek­ty ją­dro­we (OC za szko­dy ją­dro­we).

We­dług kry­te­rium for­my wła­sno­ści in­sty­tu­cji ofe­ru­ją­cych ubez­pie­cze­nia, dzia­łal­ność ubez­pie­cze­nio­wą moż­na po­dzie­lić na pu­blicz­ną (ubez­pie­cze­nia pu­blicz­ne) i pry­wat­ną (ubez­pie­cze­nia pry­wat­ne). Isto­ta ta­kie­go po­dzia­łu tkwi we wska­za­niu, jaki pod­miot za­wie­ra umo­wę ubez­pie­cze­nia i za­pew­nia ochro­nę ubez­pie­cze­nio­wą. W przy­pad­ku ubez­pie­czeń pu­blicz­nych, pod­miot ten jest zwią­za­ny z wła­dzą pu­blicz­ną i naj­czę­ściej jest on two­rzo­ny na pod­sta­wie usta­wy (jest to pod­miot sek­to­ra pu­blicz­ne­go). Umo­wy ubez­pie­cze­nia pry­wat­ne­go są przez in­sty­tu­cje sek­to­ra pry­wat­ne­go two­rzo­ne przez pod­mio­ty pry­wat­ne w for­mie spół­ek pra­wa han­dlo­we­go lub to­wa­rzystw ubez­pie­czeń wza­jem­nych. Po­dział ubez­pie­czeń na pu­blicz­ne (po­wszech­ne, non pro­fit, skie­ro­wa­ne do go­spo­darstw do­mo­wych) i pry­wat­ne (do­bro­wol­ne lub obo­wiąz­ko­we, na­kie­ro­wa­ne na zysk lub non pro­fit, skie­ro­wa­ne do go­spo­darstw do­mo­wych lub kor­po­ra­cji) był­by dość kla­row­ny, gdy­by Skarb Pań­stwa nie był wła­ści­cie­lem żad­nej fir­my ubez­pie­cze­nio­wej dzia­ła­ją­cej w for­mie spół­ki pra­wa han­dlo­we­go. Nie jest to jed­nak sy­tu­acja wy­stę­pu­ją­ca na sze­ro­ką ska­lę. Moż­na za­tem przy­jąć, że kla­sy­fi­ka­cja ubez­pie­czeń na pu­blicz­ne i pry­wat­ne nie bu­dzi więk­szych za­strze­żeń. Zda­niem B. Ha­dy­nia­ka „ubez­pie­cze­nia pu­blicz­ne są to ubez­pie­cze­nia, któ­rych re­ali­za­cja jest pro­duk­tem woli pań­stwa (usta­wo­we). Są to ubez­pie­cze­nia obo­wiąz­ko­we pro­wa­dzo­ne przez pu­blicz­ną oso­bę praw­ną, pań­stwo­wą jed­nost­kę nie­po­sia­da­ją­cą oso­bo­wo­ści praw­nej lub pry­wat­ną oso­bę praw­ną z do­mi­nu­ją­cym udzia­łem środ­ków pu­blicz­nych, po­sia­da­ją­cą peł­ną gwa­ran­cję ubez­pie­cze­nio­wą pań­stwa”²³.

Współ­cze­śnie pod­sta­wo­wą for­mą ubez­pie­czeń pu­blicz­nych są ubez­pie­cze­nia spo­łecz­ne. Mają one gwa­ran­cję pu­blicz­ną w po­sta­ci środ­ków z bu­dże­tu pań­stwa. Wy­da­je się jed­nak, że w Pol­sce ze wzglę­du na sta­le ro­sną­ce do­pła­ty z bu­dże­tu mamy do czy­nie­nia nie z ubez­pie­cze­nia­mi, ale – w du­żej mie­rze – z za­opa­trze­niem. Za­opa­trze­nie po­le­ga na udzie­la­niu lud­no­ści znaj­du­ją­cej się w po­trze­bie środ­ków na utrzy­ma­nie z bu­dże­tu pu­blicz­ne­go. Wspar­cie to fi­nan­su­ją jed­nak po­dat­ni­cy, a nie uczest­ni­cy ubez­pie­cze­nia.

W li­te­ra­tu­rze przed­mio­tu zwra­ca się uwa­gę na istot­ne róż­ni­ce mię­dzy ubez­pie­cze­nia­mi na ży­cie i po­zo­sta­ły­mi ubez­pie­cze­nia­mi. Uwi­dacz­nia się to m.in. w spo­so­bie two­rze­nia re­zerw, ho­ry­zon­cie cza­so­wym, cha­rak­te­rze rosz­czeń, ob­słu­dze ubez­pie­czeń, za­sa­dach pro­wa­dze­nia ra­chun­ku tech­nicz­no-ubez­pie­cze­nio­we­go. W wie­lu kra­jach dla zwięk­sze­nia stop­nia bez­pie­czeń­stwa fi­nan­so­we­go ubez­pie­czy­cie­li i trans­pa­rent­no­ści prze­pro­wa­dza­nych przez nich trans­ak­cji zo­sta­ła wpro­wa­dzo­na za­sa­da roz­dzia­łu ubez­pie­czeń ma­jąt­ko­wych i na ży­cie. W myśl tej za­sa­dy – za­kład ubez­pie­czeń nie może jed­no­cze­śnie pro­wa­dzić ubez­pie­czeń ma­jąt­ko­wych i ubez­pie­czeń na ży­cie. Taki roz­dział dzia­łal­no­ści ubez­pie­cze­nio­wej obo­wią­zu­je rów­nież w Pol­sce. Na mocy usta­wy o dzia­łal­no­ści ubez­pie­cze­nio­wej z 1990 roku, ubez­pie­cze­nia zo­sta­ły po­dzie­lo­ne na dwa dzia­ły:

1) dział I ubez­pie­czeń no­szą­cych na­zwę „dział ubez­pie­czeń na ży­cie”,

2) dział II ubez­pie­czeń zwa­ny „dzia­łem po­zo­sta­łych ubez­pie­czeń oso­bo­wych oraz ubez­pie­czeń ma­jąt­ko­wych”.

Jest to usta­wo­wa kla­sy­fi­ka­cja ubez­pie­czeń. Ubez­pie­cze­nia dzia­łu I cha­rak­te­ry­zu­je dłu­gi okres ochro­ny ubez­pie­cze­nio­wej (ubez­pie­cze­nia dłu­go­ter­mi­no­we). Ubez­pie­cze­nia dzia­łu II wy­róż­nia­ją się krót­kim okre­sem ochro­ny (ubez­pie­cze­nia krót­ko­ter­mi­no­we). Za­kład ubez­pie­czeń otrzy­mu­je ze­zwo­le­nie na pro­wa­dze­nie dzia­łal­no­ści ubez­pie­cze­nio­wej w za­kre­sie dzia­łu I lub dzia­łu II (pro­wa­dze­nie dzia­łal­no­ści w za­kre­sie oby­dwu dzia­łów nie jest moż­li­we).

Po­nad­to, pro­wa­dze­nie dzia­łal­no­ści ubez­pie­cze­nio­wej w za­kre­sie dzia­łu I musi być od­no­to­wa­ne w na­zwie (fir­mie) za­kła­du ubez­pie­czeń przez okre­śle­nia „ży­cie” lub „life” (np. PZU „Ży­cie”).

W za­łącz­ni­ku do usta­wy z dnia 22 maja 2003 r. o dzia­łal­no­ści ubez­pie­cze­nio­wej (Dz.U. Nr 124 z 2003 r., poz. 1151 z późn. zm.) po­da­ny jest szcze­gó­ło­wy po­dział ubez­pie­czeń we­dług dzia­łów, grup i ro­dza­jów, a mia­no­wi­cie:

DZIAŁ I. Ubez­pie­cze­nia na ży­cie (ubez­pie­cze­nia ży­cio­we)

1. Ubez­pie­cze­nia na ży­cie.

2. Ubez­pie­cze­nia po­sa­go­we, za­opa­trze­nia dzie­ci.

3. Ubez­pie­cze­nia na ży­cie, je­że­li są zwią­za­ne z ubez­pie­cze­nio­wym fun­du­szem ka­pi­ta­ło­wym.

4. Ubez­pie­cze­nia ren­to­we.

5. Ubez­pie­cze­nia wy­pad­ko­we i cho­ro­bo­we, je­śli są uzu­peł­nie­niem ubez­pie­czeń wy­mie­nio­nych w gru­pach 1-4.

DZIAŁ II. Po­zo­sta­łe ubez­pie­cze­nia oso­bo­we oraz ubez­pie­cze­nia ma­jąt­ko­we

1. Ubez­pie­cze­nia wy­pad­ku, w tym wy­pad­ku przy pra­cy i cho­ro­by za­wo­do­wej:

1) świad­cze­nia jed­no­ra­zo­we,

2) świad­cze­nia po­wta­rza­ją­ce się,

3) po­łą­czo­ne świad­cze­nia, o któ­rych mowa w pkt. 1 i 2,

4) prze­wóz osób.

2. Ubez­pie­cze­nia cho­ro­by:

1) świad­cze­nia jed­no­ra­zo­we,

2) świad­cze­nia po­wta­rza­ją­ce się,

3) świad­cze­nia kom­bi­no­wa­ne.

3. Ubez­pie­cze­nia ca­sco po­jaz­dów lą­do­wych, z wy­jąt­kiem po­jaz­dów szy­no­wych, obej­mu­ją­ce szko­dy w:

1) po­jaz­dach sa­mo­cho­do­wych,

2) po­jaz­dach lą­do­wych bez wła­sne­go na­pę­du.

4. Ubez­pie­cze­nia ca­sco po­jaz­dów szy­no­wych, obej­mu­ją­ce szko­dy w po­jaz­dach szy­no­wych.

5. Ubez­pie­cze­nia ca­sco stat­ków po­wietrz­nych, obej­mu­ją­ce szko­dy w stat­kach po­wietrz­nych.

6. Ubez­pie­cze­nia że­glu­gi mor­skiej i śród­lą­do­wej ca­sco stat­ków że­glu­gi mor­skiej i stat­ków że­glu­gi śród­lą­do­wej, obej­mu­ją­ce szko­dy w: