Ukraina. Przyroda- Ludność- Gospodarka - ebook

SŁOWO WSTĘPNE

W dniu 24 sierpnia 1991 roku Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła akt proklamacji niepodległości Republiki Ukraińskiej. 1 grudnia tego roku odbyło się we wszystkich miastach i wsiach ukraińskich ogólnonarodowe referendum, które zatwierdziło decyzję podjętą przez Radę Najwyższą. Referendum to było równocześnie wyrazem powszechnego dążenia ludności Ukrainy do stworzenia niezależnego ekonomicznie i politycznie państwa ukraińskiego.

Polska była pierwszym państwem, które uznało niepodległość Ukrainy, deklarując równocześnie wolę ścisłej współpracy i utrzymywania przyjaznych stosunków. Przyjaźń między narodami nie realizuje się jednak przez deklarację współdziałania władz państwowych, a przez poznanie kraju, ludzi i ich życia, osiągnięć ekonomicznych i kulturalnych, jak i trosk codziennych, przez poznanie przeszłości historycznej i współczesnej gospodarki, zwłaszcza w układzie przestrzennym.

W przypadku Ukrainy pragnienie poznania jej przyrody, ludności i gospodarki, a także przeszłości jest spotęgowane bezpośrednim sąsiedztwem z Polską i powiązaniami obu krajów wieloma interesami gospodarczymi, kulturalnymi i społecznymi. Wszystko to powoduje, że istnieje potrzeba udostępnienia polskiemu czytelnikowi wyczerpującej, choć prezentującej w sposób w miarę zwięzły, monografii tego wielkiego sąsiada Polski.

Zapotrzebowanie na tego typu książkę zwiększa przesłanka emocjonalna. Ukraina jest bowiem dla niemałej liczby Polaków krajem młodzieńczych wspomnień. Wielu Polaków średniego i starszego pokolenia miało swoje małe ojczyzny na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie, gdzie sycili się pięknem ukraińskiej przyrody i oryginalnością ukraińskiego folkloru.

Przedkładane czytelnikowi opracowanie zawiera ogólne omówienie geografii Ukrainy – jej położenia w Europie, obszaru, granic lądowych i morskich – oraz opisy przyrody, w których zawarta jest charakterystyka geologii i tektoniki, zasobów bogactw mineralnych, klimatu i jego cech, zasobów wodnych (rzeki, jeziora, wody podziemne i morza), gleb i ich właściwości, roślinności i świata zwierzęcego. Autorzy zwracają również uwagę na walory turystyczne i zasoby rekreacyjne oraz na problemy ochrony przyrody. Obok charakterystyki środowiska przyrodniczego w ujęciu całościowym, zaprezentowane zostało również omówienie pięciu podstawowych regionów fizyczno-geograficznych, tj. stref lasów, lasostepów i stepów oraz rejonów górskich Karpat i Gór Krymskich. Układ charakterystyki regionalnej jest podobny jak w opisach przyrody całej Ukrainy, ale znacznie bardziej szczegółowy. Pierwszy część opracowania stanowi charakterystyka warunków naturalnych, drugą zaś, objętościowo mniejszą, zwięzła charakterystyka ludności. W tej części przedstawiono stan zaludnienia wraz z jego zmianami, rozmieszczenie ludności (w tym również rozmieszczenie Ukraińców w diasporze), dynamikę ludności oraz struktury ludnościowe (biologiczną, zawodową, narodowościową i wyznaniową). Trzecią i czwartą część pracy stanowi opis gospodarki Ukrainy. Podobnie jak w części pierwszej, ukazano gospodarkę naszego wschodniego sąsiada w ujęciu całościowym (przemysł, rolnictwo, transport, turystyka i rekreacja, handel zagraniczny) i ujęciu regionalnym – przedstawiając opisy gospodarki ośmiu wyodrębnionych regionów gospodarczych. W opisach stanu gospodarki ukazano zagrożenia uwarunkowane przez historię i trudności okresu przebudowy, jak również możliwości ich pokonania, tkwiące w zasobach i w ludziach. Pracę zamyka omówienie najważniejszych aktualnych problemów geograficznych Ukrainy.

Zaletą tego opracowania jest, jak sądzimy, jego strona informacyjna. Do opisu przyrody wykorzystano wyniki najnowszych badań, a do opisu stosunków ludnościowych i gospodarki opracowania oraz materiały statystyczne zawierające aktualne dane, m.in. ze spisu ludności w 2001 r. oraz z roczników statystycznych z ostatnich lat.

Autorzy, wrzesień 20031. Położenie fizycznogeograficzne

Współczesna Ukraina to duże obszarowo państwo, które odnowiło swą niezależność państwową w latach 90-tych XX w. Ma dogodne położenie geograficzne i geopolityczne, znaczny potencjał zasobów naturalnych, siły roboczej i wytwórczości. Dysponuje wielkimi możliwościami rozwoju gospodarczego.

Ukraina położona jest na południowym zachodzie Niziny Wschodnioeuropejskiej, w środkowo-wschodniej Europie. Jedynie niewielką cześć kraju zajmują Karpaty i Góry Krymskie, będące fragmentem wielkiego alpejsko-himalajskiego systemu górskiego. Terytorium Ukrainy leży w pasie klimatu umiarkowanego półkuli północnej. W jej granicach wyraźnie zarysowują się (w żadnym innym państwie Europy nie jest to tak widoczne) trzy strefy fizycznogeograficzne – leśna, lasostepowa i stepowa, a w Karpatach i Górach Krymskich – wysokościowa strefowość roślinności. Strefy fizycznogeograficzne znacznie zmieniają się z zachodu na wschód (uzewnętrznia się to przede wszystkim w cechach klimatu oraz pokrywy glebowej i roślinnej).

Ukraina jest jednym z największych państw Europy. Pod względem obszaru ustępuje jedynie Rosji, państwu eurazjatyckiemu, a wyprzedza wszystkie pozostałe państwa. Jej powierzchnia wynosi 603,7 tys. km². Powierzchnia innych dużych państw Europy wynosi: Francji – 551,5 tys. km², Hiszpanii – 506 tys. km² i Szwecji – 450 tys. km².

Pod względem liczby mieszkańców (48 mln osób w 2001 r.) Ukraina ustępuje w Europie Republice Federalnej Niemiec, Wielkiej Brytanii, Francji i Włochom.

Terytorium Ukrainy położone jest między 44°23' i 52°25' szerokości północnej i między 22°08' i 40° 13' długości wschodniej. Rozciąga się ze wschodu na zachód na długości 1316 km (krańcowym punktem na wschodzie jest wieś Czerwona Zirka w obwodzie ługańskim, a na zachodzie miasteczko Czop w obwodzie zakarpackim). W najszerszej środkowej części republiki odległość między krańcowymi punktami na północy i południu wynosi 896 km (na północy – wieś Griemiacz w obwodzie czernihowskim, na południu – Przylądek Sarycz na Krymie).

Ukraina znajduje się w drugiej (czyli kijowskiej) strefie czasowej. Różnica długości geograficznej między krańcowymi punktami: zachodnim i wschodnim wynosi 18°, co odpowiada różnicy czasów – 1 godz. 12 min. Środkowy południk drugiej strefy czasowej przechodzi w pobliżu Kijowa, a więc niemalże przez środkową część Ukrainy.

Centralny punkt Ukrainy wyznaczają koordynaty 49°61' szerokości północnej i 31°02' długości wschodniej. Punkt ten znajduje się 2 km na zachód od miasta Watumino w obwodzie czerkaskim.

Terytorium Ukrainy jest położone w przybliżeniu na szerokości geograficznej Francji, północnej części Stanów Zjednoczonych Ameryki i południowych rejonów Kanady. Położenie to przyczynia się do podobieństwa warunków przyrodniczych. Dla Ukrainy charakterystyczne są wielkie zasoby i korzystne zaleganie pokładów wielu cennych kopalin użytecznych.

Ukraina ma przeważnie równinną rzeźbę terenu, stosunkowo ciepły, umiarkowanie kontynentalny klimat, urodzajne czarnoziemy. Góry – Karpaty i Krymskie – są niewysokie i nie stwarzają trudności w urzeczywistnianiu powiązań gospodarczych. Część rzek jest żeglowna. Wszystko to sprzyjało w przeszłości zwartemu zasiedleniu terytorium i jego zagospodarowaniu, zwłaszcza rolniczemu. Na zachodzie i na północy kraju znajdują się znaczne zasoby wód powierzchniowych i podziemnych, w tym również mineralnych, umożliwiające tworzenie uzdrowisk i rozwój turystyki.2. Podział administracyjno-terytorialny

Podział administracyjno-terytorialny Ukrainy zaczął się formować w dalekiej przeszłości. W okresie Rusi Kijowskiej istniały księstwa: Kijowskie, Czernihowskie, Halicko-Wołyńskie. W późniejszych czasach poszczególne części terytorium Ukrainy weszły w skład państw sąsiednich i zostały podzielone na jednostki administracyjno-terytorialne, jakie istniały w tych krajach. Na przykład w Rosji carskiej były to gubernie, okręgi i wołosti, a w Polsce – województwa, powiaty i gminy.

Współczesny administracyjno-terytorialny podział Ukrainy zachował system radziecki i stare nazwy: republika autonomiczna, obwód (obłast’), rejon (rajon), miasto, osiedle, wieś. Terytorium Ukrainy podzielone jest na 24 obwody, dwa miasta wydzielone (Kijów i Sewastopol) oraz Autonomiczną Republikę Krymu. W kraju istnieje 490 rejonów, 453 miasta (w tym 176 miast podporządkowanych bezpośrednio władzom centralnym i obwodowym), 887 osiedli typu miejskiego (czyli miast o nieco niższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego) i 28,6 tys. osiedli wiejskich. Każda z wymienionych jednostek ma własne organy zarządzania.

Obwody posiadają regionalną specyfikę podziału administracyjno-terytorialnego. Liczba rejonów, miast, osiedli typu miejskiego, wsi w poszczególnych obwodach zależy od wielkości ich terytorium, liczby ludności, specyfiki rozwoju historycznego. Międzyobwodowa specyfika podziału administracyjno-terytorialnego przejawia się w różnej liczbie jednostek administracyjnych i osiedli (przede wszystkim miast i osiedli typu miejskiego), w istnieniu rozwiniętych i gęsto zaludnionych rejonów oraz słabo zasiedlonych terytoriów. Do gęsto zaludnionych należy Donbas, Naddnieprze i środkowa część zachodnich obwodów Ukrainy.

Specyfika podziału administracyjno-terytorialnego na obszarach wiejskich zawiera się w tym, że liczba osiedli wiejskich prawie trzykrotnie przewyższa liczbę rad wiejskich (rada wiejska to w przybliżeniu odpowiednik polskiej gminy), najmniejszych komórek zarządzania terytorialnego na wsi. Średnio jedna rada wiejska zarządza trzema osiedlami wiejskimi. Jednak w rejonach, gdzie przeważają małe wsie – jedna rada wiejska zarządza 2-3 razy większą liczbą osiedli wiejskich niż tam, gdzie wielkość tych osiedli jest znacznie większa.

Administracyjno-terytorialny podział Ukrainy ciągle się zmienia. Wiele wsi przekształciło się w osiedla typu miejskiego, zaś osiedla typu miejskiego stały się miastami. Powstają nowe rejony, a niektóre stare łączą się. Najistotniejszą zmianą w podziale administracyjnym Ukrainy było przejście w 1932 r. od okręgów do obwodów i rejonów. Jako pierwsze powstały obwody: charkowski, kijowski, winnicki, dniepropietrowski i odeski. Te zmiany były kontynuowane i ukierunkowano je na wydzielanie nowych obwodów, uściślanie sieci rejonów administracyjnych i inne działania podobnego rodzaju.

Na początku II wojny światowej, kiedy po 17 września 1939 r. zachodnie i południowo-zachodnie terytoria dzisiejszej Ukrainy weszły w skład ówczesnego Związku Radzieckiego, utworzono obwody: lwowski, wołyński, drohobycki, stanisławowski (od 1962 r. iwano-frankiwski), równieński, tarnopolski, czernihowski, izmailski. Autonomia Mołdawska, która wchodziła w skład Ukraińskiej SSR, przekształciła się w Mołdawską Republikę Związkową. Podczas wojny utworzono obwód chersoński, a po wojnie obwody: zakarpacki (do 1939 r. obszar ten należał do Czechosłowacji, a do 1945 r. do Węgier) i czerkaski. Uwzględniając terytorialną bliskość oraz ekonomiczne powiązania Krymu z Ukrainą, decyzją Rady Najwyższej ZSRR krymski obwód Federacji Rosyjskiej został przekazany w 1954 r. Ukrainie. Niektóre obwody zostały połączone – obwody odeski i izmailski w 1954 r„ a obwody lwowski i drohobycki w 1959 r.

Tabela 1. Podział administracyjny Ukrainy (na 1 stycznia 2003 r.)

Jednostki administracyjne we wschodniej i południowej Ukrainie są nieco większe niż jednostki położone w zachodniej części kraju. Odnosi się to zarówno do obwodów, jak i jednostek administracyjnych drugiego rzędu, czyli rejonów. Wynika to w dużym stopniu z charakteru osadnictwa. Na terenach wschodnich i południowych osiedla są większe, skupione, natomiast na zachodzie i południowym zachodzie rozproszone i mniejsze, ale ich liczba w jednostce administracyjnej jest większa.3. Granice i ich charakterystyka

Ukraina ma rozciągniętą granicę państwową. Ogólna długość granic wynosi 7700 km, z czego 5740 km przypada na granice lądowe, a 1960 km na granice morskie. Ukraina graniczy z dwoma morzami: Morzem Czarnym na odcinku 1560 km i Morzem Azowskim – 400 km. Pod względem długości granic państwo ukraińskie zajmuje jedno z pierwszych miejsc w Europie. Na lądzie graniczy ono bezpośrednio z Federacją Rosyjską (2063 km), Białorusią (1084 km), Polską (543 km), Słowacją (99 km), Węgrami (135 km), Rumunią (625 km) i Mołdawią (1191 km). Przez Morze Czarne sąsiaduje z Turcją, Bułgarią i Gruzją.

Granice państwowe w większości przebiegają na terytorium równinnym. Jedynie granice z Rumunią, Słowacją i częściowo z Polską przebiegają przez górskie obszary Karpat. Południową część Ukrainy oblewają wody Morza Czarnego i Morza Azowskiego, a na krańcowym południowym zachodzie granica biegnie wzdłuż dolnego biegu Dunaju – drugiej co do długości rzeki Europy. Przez praktycznie niezamarzające porty Morza Czarnego i Morza Azowskiego oraz Dunaj odbywa się transport wodny do wielu krajów. Dunaj i jego żeglowne dopływy przepływają przez dziewięć państw europejskich.

Część granic państwowych Ukrainy ma charakter naturalny: z Polską na znacznym odcinku granica biegnie rzeką Bug, z Białorusią – po Dnieprze, z Federacją Rosyjską – po Dońcu, z Rumunią – po Kilii (jednym z ramion delty Dunaju) i po samym Dunaju, z Mołdawią – w części po rzece Prut, a częściowo po Dniestrze, na Zakarpaciu poszczególne odcinki granicy Ukrainy z Rumunią i Węgrami przebiegają wzdłuż Cisy, lewego dopływu Dunaju.

Północna i północno-zachodnia granica Ukrainy z Federacją Rosyjską, Białorusią i Polską biegnie po obszarach nizinnych, miejscami po zabagnionych obszarach Niziny Poleskiej. Po równinnych obszarach, gdzie nie ma naturalnych rubieży, ciągnie się wschodnia granica Ukrainy z Federacją Rosyjską. Granica z Węgrami i częściowo ze Słowacją przebiega po nizinnych obszarach Niziny Zakarpackiej.

W zachodniej części Ukrainy jej granica państwowa biegnie, niechroniona przez żadne naturalne przeszkody, po przedgórskiej wyżynie, a częściowo przez miejscowości górskie (granica z Mołdawią, Rumunią, Słowacją i Polską).

Dla Ukrainy, która w ostatnim czasie uzyskała niezależność i znajduje się między tzw. Wschodem i Zachodem Europy – wzmocnienie granic państwowych ma szczególnie ważne znaczenie polityczne.

1. Środowisko naturalne

Warunki naturalne i zasoby przyrodnicze Ukrainy są jednym z podstawowych czynników rozwoju i specjalizacji jej gospodarki, formowania intensywnych różnokierunkowych powiązań transportowo-ekonomicznych. Państwo ukraińskie posiada korzystne warunki przyrodnicze i znaczne, różnorodne zasoby naturalne. Są one stosunkowo dobrze zbadane i w szerokim zakresie wykorzystywane. Sprzyjają temu dogodne położenie ekonomiczno--geograficzne i unikatowość zasobów, zwłaszcza surowców mineralnych, zasobów glebowych i rekreacyjnych. Ukraina posiada zasobne pokłady cennych kopalin, na rozległych obszarach ma znane z urodzajności gleby, zwłaszcza czarnoziemy, znaczne zasoby wód, korzystny umiarkowany klimat kontynentalny. Środowisko przyrodnicze zawiera w sobie wiele wzajemnie powiązanych elementów ożywionej i nieożywionej przyrody. Składowe tego środowiska można podzielić na warunki naturalne i zasoby naturalne.

Warunki naturalne to zespoły elementów przyrody, w których rozwija się świat organiczny, żyje i prowadzi gospodarkę człowiek. Mogą one sprzyjać jego działalności, być neutralnymi lub komplikować ją. Na przykład suchość południowych rejonów Ukrainy zmusza do nawadniania pól. Na Polesiu, którego obszary są nadmiernie zawilgocone i ulegają zabagnieniu, należy przeprowadzić prace osuszające. W górskich rejonach Karpat, przez które przebiegają ważne linie kolejowe, drogi, szosy oraz rurociągi, konieczne są dodatkowe wydatki na utrzymanie w należytym stanie szlaków transportowych. Inny przykład: duża ilość opadów w powiązaniu z górską rzeźbą, cienką warstwą glebową i wycięcie lasów może spowodować powodzie na znacznych obszarach, co często zdarza się na Podkarpaciu i Zakarpaciu.

Zasoby naturalne to komponenty przyrody wykorzystywane lub mogące być wykorzystane w procesie produkcji czy w zaspokajaniu potrzeb ludzi. Zasoby naturalne dzieli są na: mineralne, wodne, klimatyczne, glebowe, rekreacyjne itp.

Zasoby mineralne to zbiór różnorodnych zapasów różnego rodzaju kopalin użytecznych; zasoby glebowe to obszary ziem wykorzystywanych lub mogących być wykorzystane przez rolnictwo czy leśnictwo; zasoby wodne obejmują wody powierzchniowe i podziemne danego terytorium; zasoby klimatyczne – energię słoneczną, wilgotność i energię wiatrów; zasoby rekreacyjne to warunki naturalne, przedmioty i zjawiska sprzyjające rekreacji, czyli odnowieniu duchowych i fizycznych sił człowieka.

Zasoby naturalne można podzielić na wyczerpywalne i niewyczerpywalne. Wśród zasobów wyczerpywalnych wyróżnia się odnawialne (gleby, roślinność, świat zwierzęcy) i nieodnawialne (kopaliny użyteczne). Do niewyczerpywalnych zasobów naturalnych należy energia słoneczna, ciepło ziemi, zasoby wodne i klimatyczne.

Zapasy i poziom zbadania zasobów naturalnych oznacza się przy pomocy różnych cech. Zasoby mineralne, na przykład, są oceniane według kategorii zapasów – A, B, C1, gdzie A to zapasy prawie całkowicie zbadane, B – zbadane w sposób ogólny (w przypadku niektórych zasobów rozpoznanie takie może być wystarczające), Cl – zapasy rozpoznane niedostatecznie.

Zapasy mineralno-surowcowych zasobów są dzielone na przemysłowe (A+B+Cl), ocenione uprzednio (C2), a także uwzględniane lub nie w obliczeniach gospodarczych.

Na Ukrainie poszczególne kopaliny użyteczne, wykorzystywane przez gospodarkę, są zbadane niejednakowo. Najlepiej rozpoznane są zasoby surowców mineralnych, zalegających w miękkich, powierzchniowych utworach osadowych.2. Rzeźba terenu

2.1. Tektonika i budowa geologiczna

Rzeźba terenu Ukrainy powstała pod wpływem działania zewnętrznych i wewnętrznych sił Ziemi. Jej współczesne formy i terytorialna specyfika najintensywniej kształtowały się w ciągu ostatnich dwóch milionów lat. Ważną rolę w zmianach form rzeźby terenu odegrały ruchy tektoniczne, ich intensywność i specyfika przestrzenna, a także procesy egzogeniczne, które kształtowały się pod wpływem czynników wodno-klimatycznych. Na kształtowanie rzeźby terenu, skład mineralny, intensywność i specyfikę współczesnych procesów erozyjnych w sposób istotny wpływała taka unikalna struktura geologiczna, jaką tworzy Tarcza Ukraińska.

Rzeźba terenu to ważny czynnik oceny możliwości rozwoju gospodarczego obszaru. Powierzchnia równinna i łagodne skłony wyżyn sprzyjają np. zagospodarowaniu rolniczemu, budownictwu drogowemu itp. Dla Ukrainy charakterystyczne są przeważnie równinne obszary z niewielkimi wzniesieniami, które przeciętnie wznoszą się do 180 m n.p.m. Górskie obszary Karpat i Krymu stanowią 5% terytorium ukraińskiego. Są to młode, średniowysokie góry fałdowe, które ukształtowały się w alpejskim okresie górotwórczym.

2.2. Niziny i wyżyny

Niziny przeważają w północnej, północno-wschodniej i południowej części kraju. Największymi wśród nich są Polesie (Nizina Poleska) oraz niziny: Naddnieprzańska, Czarnomorska i Zakarpacka.

Na skrajnej północy znajduje się południowa część Niziny Poleskiej. Ogólne nachylenie jej powierzchni przebiega z zachodu na wschód. Rzeźba terenu niziny jest równinna, często zaburzona wzniesieniami, wałami i garbami, co jest rezultatem działalności lodowca i wiatrów. Przeważają wzniesienia od 150 do 200 m n.p.m. Nizina ta jest zabagniona i zatorfiona. Spotyka się wiele słodkowodnych jezior, zwłaszcza na północnym zachodzie. Klimat jest łagodny – umiarkowanie kontynentalny. Nizina Poleska to główny na Ukrainie obszar melioracji odwadniających, największy rezerwuar podziemnych wód słodkich.

W północno-wschodniej części Ukrainy położona jest Nizina Naddnieprzańska, która w istocie jest przedłużeniem ukraińskiego Polesia. Jej granica przebiega na zachodzie i południowym zachodzie wzdłuż Dniepru, na północnym wschodzie – skłonami Wyżyny Środkoworosyjskiej, na wschodzie i południu – odgałęzieniami Wyżyny Azowskiej i Donieckiej. Nizina ta zajmuje terytorium środkowej i północnej części lewobrzeża Dniepru.

Średnie wysokości zawarte są w przedziale 50-170 m n.p.m., maksymalna wynosi 236 m n.p.m. Wysokości względne osiągają 20 m na północy i 60 m na południu. Na skłonach dolin występuje dobrze rozwinięta sieć jarów i wąwozów. Erozyjne rozcięcia nadały równinnej powierzchni falisty charakter. W środkowej i południowej części Niziny Naddnieprzańskiej jary przeważają na skłonach lewych dopływów Dniepru. W północnej części rozwinięte są lodowcowe i wodno-lodowcowe formy rzeźby terenu. Na nizinie występują lasy mieszane, lasostepy i częściowo stepy.

Południową część Ukrainy zajmuje Nizina Czarnomorska, która na południu opada niewysokim stromym stopniem ku Morzu Czarnemu i Morzu Azowskiemu. Rozciąga się ona łukowatym pasem o szerokości 120-150 km. Na południu nizina przechodzi na Półwysep Krymski. Tam ograniczają ją wyżyny: na zachodzie – Tarchankucka, a na wschodzie – Kerczeńska. Na południu nizina przylega bezpośrednio do Gór Krymskich. Zachodnia granica Niziny Czarnomorskiej przebiega wzdłuż południowych odgałęzień Wyżyny Środkowomołdawskiej, natomiast wschodnia przechodzi w Wyżynę Azowską.

Południowo-zachodnią część Zakarpacia zajmuje płaska, schodkowa, słabo nachylona w kierunku rzeki Cisy Nizina Zakarpacka, która jest częścią Równiny Środkowodunajskiej. Szerokość tej niziny wynosi 22-35 km, a długość 80-120 km. Przeciętne wzniesienie waha się w przedziale 100-120 m n.p.m. Największą wysokość osiąga w Berehiwskim Garbie (do 369 m n.p.m.). Prawie 50% powierzchni niziny jest użytkowane rolniczo. Lasów jest tu mało: 10-15%.

Wyżyny. Znaczne obszary Ukrainy zajmują wypiętrzone równiny – wyżyny: Podolska, Wołyńska, Chocimska, Naddnieprzańska, Azowska, Doniecka.

Wyżyna Podolska jest położona w południowo-zachodniej części Ukrainy. Na południowym wschodzie ograniczona jest doliną Bohu, na południowym zachodzie – doliną Dniestru. Na północy wyżyna opada stromym stopniem ku płaskiej, lekko sfalowanej nizinie Małego Polesia, które oddzielają od Wyżyny Wołyńskiej. Na północnym wschodzie stopniowo przechodzi w Wyżynę Naddnieprzańską. Wyżyna Podolska rozciąga się pasem długości 580 km i szerokości 180 km. Przeciętne wysokości sięgają 280-320 m n.p.m. na północy i 150-170 m n.p.m. na południu. Na obszarze wyżyny wyróżnić można oddzielne wypiętrzenia: Góry Krzemienieckie, Gołogóry (z najwyższym wzniesieniem Podola – Kamułą – 471 m n.p.m.), Woroniaki, Opole, Roztocze, Miodobory. Miodobory są pozostałością wapiennej rafy, która powstała z obumarłych korali z okresu neogenu. Na obszarze Wyżyny Podolskiej spotyka się wiele form krasowych.

Na północ od Wyżyny Podolskiej leży lekko sfalowana Wyżyna Wołyńska. Obejmuje ona południową część obwodów: wołyńskiego i równieńskiego, rozciągając się od Bugu do granic obwodu żytomierskiego. Wyżyna Wołyńska jest stosunkowo niewielka, jej długość wynosi blisko 200 km, a szerokość 40-50 km. Przeciętna wysokość zawiera się w przedziale 220-250 m n.p.m. Najwyższą część stanowi Grzęda Mizoczska (342 m n.p.m.). Powierzchnia tej wyżyny jest silnie porozcinana dolinami, jarami, wąwozami. W wielu miejscach można spotkać krasowe formy rzeźby.

Na południu od Wyżyny Podolskiej, w międzyrzeczu Dniestru i Prutu, znajduje się Wyżyna Chocimska. Zajmuje ona niewielki obszar. Z południowego zachodu na północny wschód rozciąga się na długości 50 km, a jej szerokość nie przekracza 22 km. Przeciętna wysokość wynosi 350-400 m n.p.m. Znajduje się tu najwyższy szczyt równinnej Ukrainy – góra Berda (515 m n.p.m.). Wyżyna jest dobrze zagospodarowana rolniczo. Na jej terenie występują lasy dębowo-grabowe i bukowe.

Wielki obszar na prawobrzeżu Dniepru zajmuje Wyżyna Naddnieprzańska, która leży na wschód od wyżyn: Podolskiej i Wołyńskiej. Granicą na wschodzie jest Dniepr, na północy Nizina Poleska, a na południu Nizina Czarnomorska. Przeciętne wysokości wahają się od 150 do 170 m n.p.m. na południu, od 220 do 240 m n.p.m. na północy. Najwyższy punkt (323 m n.p.m.) znajduje się w Górach Kaniowskich. Wyżyna ta leży na Tarczy Ukraińskiej. Powierzchnia jej jest płaska, falista, niekiedy „zgarbaciała”, ma przeważnie nachylenie na południowy wschód. Na południu pocięta jest głębokimi dolinami rzecznymi, a na wschodzie – zwłaszcza w rejonie Kaniowa – licznymi jarami i wąwozami.

Wyżyna Azowska zbiega się z południowo-wschodnim występem Tarczy Ukraińskiej i osiąga wysokości bezwzględne 200-300 m n.p.m. Północny skłon wyżyny jest wąski, stromy, południowy zaś – znacznie szerszy – osiąga 45-60 km, stopniowo przechodząc w Nizinę Przyazowską. Na powierzchnię często wychodzą utwory krystaliczne, które można spotkać w dolnych częściach rzek, jarów i wąwozów. Najwyższym punktem Wyżyny Azowskiej jest góra Bielmak-Mohyła (324 m n.p.m.).

Na południowym wschodzie leży Wyżyna Doniecka. Rozciąga się ona z zachodu i północnego zachodu na wschód i południowy wschód przez blisko 350 km, jej największa szerokość wynosi 150 km. Przeciętne wysokości to 175-300 m n.p.m. Na wyżynie wyodrębniają się: w południowo-wschodniej części – Grzęda Doniecka, na północnym zachodzie – Równina Bachtun-Torecka. Na Grzędzie Donieckiej znajduje się najwyższy punkt wyżyny – góra Mohyła Meczetna (367 m n.p.m.). Wyżyna pocięta jest silnie jarami i wąwozami, spotyka się osuwiska, zsuwy, różne formy krasowe, a także różnorodne formy antropogeniczne: hałdy węglowe, usypiska, kamieniołomy i piaskarnie.

W północno-wschodniej części Ukrainy wąskim pasem (40-50 km) wchodzą odgałęzienia Wyżyny Środkoworosyjskiej, które rozciągają się z północy na południe na długości prawie 1000 km. Na wyżynie przeważają erozyjne formy rzeźby terenu. Powierzchnia nachylona jest w kierunku południowym i południowo-zachodnim. Przeciętna wysokość wynosi 190-200 m n.p.m., maksymalna 234 m n.p.m. Powierzchnia terenu jest pofałdowana. Często występują zsuwy, zjawiska krasowe, jary. Niektóre jary ciągną się przez wiele kilometrów.

2.3. Góry

Góry na obszarze Ukrainy wznoszą się na zachodzie (Karpaty) i południu (Góry Krymskie). Wielki system górski Karpat obejmuje także terytoria sześciu państw Europy Środkowej: Rumunii, Węgier, Polski, Słowacji, Czech i Austrii. Na Ukrainie znajduje się część tego górskiego systemu, która nosi nazwę Karpat Ukraińskich lub Lesistych. Ciągną się one z północnego zachodu na południowy wschód stosunkowo wąskim (ponad 100 km) pasem na długości 280 km. W skład Karpat Ukraińskich wchodzą trzy części: właściwe Góry Karpackie, Pogórze Karpackie (wypiętrzona równina) i Nizina Zakarpacka.

Góry Karpackie składają się z kilku równoległych grzbietów górskich. Północno-wschodnie pasmo grzbietów tworzą Karpaty Zewnętrzne. Należy do nich Beskid Wschodni, Gorgany i Karpaty Pokucko-Bukowińskie. Góry mają wygładzone kopulaste formy rzeźby.

Bardziej na południowy wschód rozciąga się najwyższa część Karpat Ukraińskich – Czarnohora ze szczytem Howerlą (2061 m n.p.m. – najwyższy punkt na terenie Ukrainy). Krańcową południowo-zachodnią część gór zajmują Karpaty Wulkaniczne. Na południu Karpat Ukraińskich znajduje się Masyw Rachowski i Góry Czywczyńskie, dla których charakterystyczne są głębokie doliny ze stromymi zboczami i ostro zarysowane szczyty.

Niemal 180-kilometrowym łukiem z północnego wschodu na południowy zachód ciągną się Góry Krymskie. Składają się one z trzech równoległych pasm ze stromymi południowo-wschodnimi i łagodnymi północno-zachodnimi skłonami. Wysokość i rozmiary pasm zmieniają się z południowego wschodu na północny zachód; najwyższe jest pasmo główne (1200-1500 m n.p.m.).

2.4. Antropogeniczne formy rzeźby terenu

Nierówności powierzchni ziemskiej, które są związane z działalnością ludzi noszą nazwę antropogenicznych form rzeźby terenu. Należą do nich: liczne hałdy kopalń (Donbas, Lwowsko-Wołyńskie Zagłębie Węglowe, Krzyworoskie Zagłębie Rud Żelaznych), głębokie i rozległe wykopy (Krzywy Róg, Nowy Rozdół, wapienne kamieniołomy z okolic Winnicy, obwodu chmielnickiego, Tarnopola itp.), nasypy i wykopy ziemne – szlaki kolejowe, szosy, kanały, groble sztuczne zbiorniki wodne itp.

Największe zmiany w krajobrazie naturalnym występują w miastach. Środkowa część Donbasu utraciła naturalny charakter i w wyniku działań człowieka przekształciła się w typowy krajobraz przemysłowy. To samo można powiedzieć też o środkowej części Naddnieprza i niektórych innych regionach Ukrainy.

W okolicach zbiegu rzek Dniestru i Zbrucza dobrze zachowały się tzw. Wały Trajana – unikatowe pamiątki dawnej historii. Są to potężne, jak na swój czas, budowle obronne, które powstały dla obrony przed najazdami koczowników. Wysokość usypanych wałów ziemnych wynosi 3 i więcej metrów, szerokość – 8-10 m, szerokość na wierzchołku – 5-7 m, ogólna długość zachowanych fragmentów – kilka kilometrów. Inna ich nazwa „Smocze Wały” pochodzi prawdopodobnie ze znanej legendy o staroruskich herosach, którzy zaprzęgli do pługa potężnego smoka, wyorali głębokie bruzdy i ułożyli wysokie skiby, czyli wały.

W wielu miejscowościach Ukrainy zachowały się wały ziemne, usypane dla obrony poszczególnych osiedli przed najazdami wrogów, np. we Włodzimierzu Wołyńskim, wiosce Kryłoś (książęcy Halicz), wiosce Stratyń w obwodzie iwano-frankiwskim, w wioskach w dolinie Dniestru tzw. dołhe wały lub „tureckie wały”) itp.

W stepowych i lasostepowych rejonach Ukrainy spotyka się mogiły – usypane kurhany, w których archeolodzy znajdują często cenne zabytki historii i kultury, świadczące o działalności plemion i narodów, które żyły w przeszłości na tych terytoriach.

2.5. Podstawy struktury tektonicznej

Wielkimi tektonicznymi strukturami na terytorium Ukrainy są: Platforma Wschodnioeuropejska i dwa obszary fałdowe – Karpaty i Góry Krymskie. Z kolei w granicach ukraińskiej części Platformy Wschodnioeuropejskiej można wydzielić – Tarczę Ukraińską, zapadliska: Wołyńsko-Podolskie, Halicko-Wołyńskie, Dnieprzańsko-Donieckie i Przyczarnomorskie, doniecki obszar fałdowy i woroneski masyw krystaliczny.

Tarcza Ukraińska jest bryłowym wypiętrzeniem fundamentu południowo-zachodniej części Platformy Wschodnioeuropejskiej. Struktura ta rozciąga się z północnego zachodu (od centralnej części obwodów równieńskiego i żytomierskiego) na południowy wschód (do Morza Azowskiego) przez całe terytorium Ukrainy. Długość Tarczy wynosi ponad 1000 km, a szerokość 100-250 km. Tarcza Ukraińska jest najstarszą strukturą geologiczno-tektoniczną. Jej zmetamorfizowane utwory liczą blisko 3,5 mld lat. Najwyższe obszary Tarczy pokrywają się z wyżynami: Naddnieprzańską i Azowską. W wielu miejscach krystaliczne utwory Tarczy wychodzą na powierzchnię. Z budową geologiczną Tarczy związane są złoża rud żelaza Krzywego Rogu i Krzemieńczuka, natomiast z osadowymi utworami – złoża manganu w Nikopolu i węgla brunatnego na Naddnieprzu.

Płyta Wołyńsko-Podolska położona jest na Tarczy Ukraińskiej. Jest to fałdowy obszar skorupy ziemskiej. Płyta podzielona jest spękaniami, przez które wypłynęła lawa, uformowana w złoża bazaltu, występującego w oddzielnych blokach. Na południowym zachodzie głębokość zalegania krystalicznego fundamentu płyty znacznie zwiększa się i przechodzi w Zapadlisko Halicko-Wolyńskie. Głębokość zalegania krystalicznego podłoża zapadliska sięga 7000 m.

Zapadlisko Dnieprzańsko-Donieckie leży na północny wschód od Tarczy Ukraińskiej. W rzeźbie terenu odpowiada mu Nizina Naddnieprzańska. Zapadlisko wypełnione jest osadami, których miąższość sięga 18-20 km. Z osadami tymi związane są złoża ropy naftowej i gazu ziemnego.

Zapadlisko Przyczarnomorskie leży w granicach południowego skłonu Platformy Wschodnioeuropejskiej. Wypełnione jest osadami różnych okresów. W rzeźbie terenu odpowiada mu Nizina Czarnomorska.

Doniecki obszar fałdowy jest to struktura tektoniczna, która leży na południowym wschodzie Ukrainy. Doniecki obszar fałdowy, któremu w rzeźbie terenu odpowiada Wyżyna Doniecka, uformował się w czasie orogenezy hercyńskiej.

Oprócz wielkiej Platformy Wschodnioeuropejskiej w granicach Ukrainy znajdują się dwie mniejsze platformy: fragment Zachodnioeuropejskiej i Scytyjska. Platforma Zachodnioeuropejska znajduje się na skrajnym zachodzie Ukrainy, między karpacką strukturą fałdową i zachodnim skrajem Platformy Wschodnioeuropejskiej. Ukształtowała się ona po paleozoiku i uważana jest za stosunkowo młodą¹.

Platforma Scytyjska obejmuje w granicach Ukrainy równinną część Półwyspu Krymskiego, przyległą do niego część północnego szelfu Morza Czarnego i większą część dna Morza Azowskiego. Jest to stosunkowo młoda struktura geologiczna. Jej podłoże, utworzone przez utwory prekambryjskie i paleozoiczne, kształtowało się w czasie orogenez – od bajkalskiej do kimeryjskiej.

Karpacki obszar fałdowy utworzył się w okresie fałdowania alpejskiego. Można wyróżnić utwory prekambryjskie, paleozoiczne, mezozoiczne i kenozoiczne. Są to różnego rodzaju łupki, piaskowce, wapienie, zlepieńce itp. Na obszarze tym występuje duża różnorodność kopalin użytecznych.

Krymski obszar fałdowy, podobnie jak obszar karpacki, uformował się w alpejskim okresie górotwórczym. Od północy ogranicza go Zapadlisko Przyczarnomorskie, od południa głębokie zapadlisko Morza Czarnego. Góry są zbudowane przeważnie z łupków gliniastych, piaskowców, wapieni i margli.

2.6. Budowa geologiczna. Sejsmiczność

Na Ukrainie spotyka się utwory różnych er i okresów (od archaicznej do współczesnej), które stosownie do warunków kształtowania mają swoją specyfikę. Procesy geologiczne (zwłaszcza najnowsze) wpłynęły w decydujący sposób na dzisiejszą rzeźbę kraju.

Najdawniejsze epoki geologiczne – czas ery archaicznej i proterozoicznej – pozostawiły na Ukrainie wiele wylewnych i zmetamorfizowanych utworów krystalicznych. Właśnie wówczas ukształtowała się Tarcza Ukraińska. Najważniejszymi zasobami mineralno-surowcowymi tej części Tarczy, która wychodzi na powierzchnię lub zalega blisko niej, są wielkie pokłady granitów, gnejsów, łupków krystalicznych, bazaltów, ognioodpornych glin itp.

Era paleozoiczna charakteryzowała się intensywnym rozwojem świata organicznego (pojawiają się najprostsze rośliny i zwierzęta ziemno-wodne, płazy). Na początku tej ery na terytorium współczesnej Ukrainy nie było basenów morskich. Zaczęły się one tworzyć później w południowo-zachodniej części dzisiejszej Ukrainy (środkowe Przydniestrze). Kopaliny użyteczne z tego okresu to sól i ropa naftowa Zapadliska Doniecko-Przydnieprzańskiego, a także wapienie i piaskowce.

Koniec kaledońskich ruchów górotwórczych przypadł na początek okresu dewońskiego, któremu towarzyszyło zmniejszenie powierzchni mórz. Dewońskie osady spotykane są na Ukrainie jedynie na Przydniestrzu i zawierają sprasowane płytopodobne czerwone piaskowce zwane trembowelskimi (obwód tarnopolski).

W dewonie rozpoczęło się obniżanie lądu. W tym czasie kształtuje się Zapadlisko Dnieprzańsko-Donieckie. Na obszarze dzisiejszego Donbasu odbywają się intensywne procesy tektoniczne, którym towarzyszą zjawiska wulkaniczne (na południu). W dewonie powstały złoża takich kopalin użytecznych, jak piaskowce, kwarcyty, bazalty, rudy żelaza.

Okres karboński charakteryzuje się przedłużeniem procesów górotwórczych. We wschodniej części Ukrainy (między Dnieprem i Donem) wystąpiły wielokrotne transgresje i regresje morza, obniżanie się terenu, wypełnianie zapadlisk potężnymi osadami, wśród których uformowały się zasobne pokłady węgla kamiennego. Pokłady węgla poprzedzielane są piaskowcami, co świadczy o wielokrotnych zmianach zasięgu niezbyt głębokiego morza przybrzeżnego i zabagnionego lądu, porośniętego przez wielkie pralasy, których biomasa stanowiła podstawę koncentracji węgla. Właśnie w tym okresie powstały złoża Zagłębia Donieckiego i Zagłębia Lwowsko-Wołyńskiego. Z innych mineralno-surowcowych zasobów okresu karbońskiego należy wymienić drobnoziarniste piaskowce i łupki bitumiczne.

Era paleozoiczna kończy się okresem permskim, w czasie którego terytorium współczesnej Ukrainy było lądem. W tym okresie rozpoczęła się górotwórcza faza kimeryjska. Na południu i zachodzie Ukrainy następowało stopniowe obniżanie lądu (Karpaty, Krym), wysychanie zbiorników wodnych w dzisiejszym Donbasie, w wyniku czego utworzyły się tu potężne zasoby wysokojakościowych soli i gipsów. Z okresem permskim związane są także złoża węgla kamiennego, dolomitów, soli, rudy manganowej, glin ogniotrwałych, wapieni. W paleozoicznych osadach Zapadliska Doniecko-Dnieprzańskiego zostały odkryte i są eksploatowane złoża ropy naftowej oraz gazu ziemnego.

Dla ery mezozoicznej charakterystyczne są osady okresów: triasowego, jurajskiego i kredowego. W erze tej pojawiły się pierwsze ssaki, ptaki oraz rośliny okrytozalążkowe. Trias charakteryzuje się niemal całkowitym brakiem, na obszarze dzisiejszej Ukrainy, zbiorników morskich (oprócz zachodniej części). Pod koniec tego okresu odnawiają się ruchy tektoniczne w dzisiejszym Donbasie. W triasie nagromadziło się stosunkowo mało kopalin użytecznych. Osadami okresu triasowego są czarne łupki, spotykane na południowym brzegu Krymu.

Okres jurajski był w znacznym stopniu morskim, południowo-zachodnią część Ukrainy zajmowały w tym czasie baseny morskie. Kopaliny użyteczne w utworach okresu jurajskiego występują rzadko. Praktyczne znaczenie mają jedynie wapienie.

Okres kredowy charakteryzuje się dalszym rozszerzaniem powierzchni morskiej. Jedynie stosunkowo niewielkie terytorium (wzdłuż linii Donieck-Dniepropietrowsk-Winnica) zajmuje ląd. Główne kopaliny użyteczne to kreda i margle (Donbas, Wołyń), fosforyty (południowa część Podola, wschodnia i północno-wschodnia część Ukrainy). W Karpatach tworzą się pokłady ropy naftowej. Rozległe, nasycone wodą osady kredowe odegrały ważną rolę w procesach fizycznogeograficznych, zwłaszcza glebotwórczych, erozji wodnej i innych.

W erze kenozoicznej dokonywały się znaczące procesy górotwórcze, zaktywizowała się działalność wulkaniczna, ukształtowała się współczesna linia brzegowa. Z kopalin użytecznych uformowała się ropa naftowa (Podkarpacie), nikopolskie rudy manganowe, węgiel brunatny (prawobrzeżna Ukraina), kaoliny, kerczeńskie rudy żelaza. W tym okresie uformowały się Karpaty, Góry Krymskie, tworzy się flisz karpacki – potężna warstwa utworów osadowych z wyraźnie wyrażoną rytmicznością odkładania się różnego materiału skalnego.

Przy końcu neogenu i na początku plejstocenu ery kenozoicznej klimat stawał się coraz bardziej chłodny. Na większych wysokościach północnej Europy gromadził się śnieg, który stopniowo przekształcał się w lód; warstwa lodu wzrastała i osiągnęła blisko 3 km. Lód ten stopniowo przesuwał się na południe. Na Ukrainie doszedł on do środkowej części. Wszystko to spowodowało przesunięcie stref klimatyczno-roślinnych na południe. Wielkie zmiany dokonały się również w świecie zwierzęcym. Właśnie wtedy pojawia się pierwszy człowiek (blisko 1,8 mln lat temu).

Wielkim bogactwem Ukrainy, także uformowanym w kenozoiku, są szeroko występujące lessy i lessopodobne gliny (głównie między stepem i lasostepem, a także miejscami na Polesiu). Składają się one z kwarcytu, szpatu polnego, miki, a także węglanów i minerałów ilastych. Grubość pokładów lessowych w strefie stepowej waha się od 5 do 50 m, na Polesiu miąższość jest mniejsza (od 5 do 10 m). Lessy i lessopodobne gliny zalegają na znacznej części terytorium Ukrainy i w szerokim zakresie są wykorzystywane do produkcji cementu, dachówek, klinkieru, rurek drenażowych itp. Lessy to także podglebie ukraińskich czarnoziemów.

Sejsmiczność. Pod działaniem wewnętrznych i zewnętrznych sił Ziemi dokonuje się rozwój rzeźby terenu. Istotną rolę w tym rozwoju odgrywają raptowne przemieszczenia skorupy ziemskiej, co powoduje trzęsienia ziemi. Na terytorium Ukrainy trzęsienia ziemi występują w młodych systemach górskich Karpat i Gór Krymskich. Epicentra tych groźnych zjawisk znajdują się w Karpatach Wschodnich i na dnie Morza Czarnego w pobliżu wybrzeży Krymu. Niekiedy na Zakarpaciu odnotowuje się trzęsienia ziemi o sile 6-7 stopni (w 12-stopniowej międzynarodowej skali Mercallego). Wstrząs, jaki miał miejsce 15 października 1834 r. (do 7 stopni) objął znaczną część Zakarpacia (w przybliżeniu od Swalawy do Rachowa).

W środkowej części zachodnich obszarów Ukrainy dość silne wstrząsy (do 6 stopni) w epicentrach zostały zarejestrowane w Kamionce Ruskiej (obwód lwowski), Zaleszczykach (obwód tarnopolski), a także w innych brzeżnych częściach platform: Wschodnioeuropejskiej i Scytyjskiej. W granicach obwodu czerniowieckiego odnotowano wstrząsy o sile 5 stopni.

W południowych częściach obwodów: tarnopolskiego, chmielnickiego, Winnickiego i we wschodniej części obwodu odeskiego w XX w. miało miejsce kilka wstrząsów o sile 5-6 stopni (ostatni wstrząs o sile 5 stopni zanotowano 30 i 31 maja 1990 r.).

Wstrząsy (do 5-6 stopni) z epicentrum na Morzu Czarnym (głównie między Ałusztą i Forosem) odczuwane są na Krymie. Wstrząs o sile 5 stopni odnotowano 11 listopada 1927 r. w północnej części półwyspu.

Czynnych współcześnie wulkanów nie ma na terytorium Ukrainy. Spotykane są wygasłe w Karpatach (Grzbiet Wulkaniczny Wyhorlat Gutinski), w Górach Krymskich (Karadag, Ajudag). Aktywne wulkany błotne można spotkać na Półwyspie Kerczeńskim. Ich względna wysokość dochodzi do 50 m.Wydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. (22) 620 32 11, (22) 654 01 49
e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową