Umysł bez granic - ebook

Wstęp

Sześć kluczy

Dzień był słoneczny. Zatrzymałam się, by przez chwilę podziwiać grę światła na kolumnach muzeum w San Diego, gdzie miałam wygłosić prelekcję. Na schodach auli przeszył mnie nerwowy dreszcz – widownię zapełniali sami luminarze medycyny, ja zaś chciałam podzielić się najnowszymi odkryciami naukowymi na temat sposobów, w jaki się uczymy. Wprawdzie na co dzień występuję przed gronem nauczycieli oraz rodziców, nie wiedziałam jednak, jak całkiem inna publiczność zareaguje na moje najświeższe wyniki badań.

Niepotrzebnie się martwiłam. Odzew ze strony przedstawicieli świata medycznego nie różnił się wcale od reakcji licznych uczniów i wychowawców, z którymi pracuję na co dzień. Przeważnie byli zaskoczeni, czasem zaszokowani, ale wszyscy natychmiast dostrzegli, jak zasadnicze znaczenie mają te idee dla pracy i życia. Niektórzy zaczęli nawet postrzegać siebie w nowym świetle. Po wykładzie podbiegła do mnie Sara – terapeutka zajęciowa – by powiedzieć mi, że przed wielu laty rzuciła studia, bo na matematyce było jej za ciężko, więc uznała, że się do tego nie nadaje. Wciąż pamiętała, jak zniechęcały ją szkodliwe i błędne przekonania na temat własnych umiejętności. Podobnie jak większość ludzi, wierzyła, że jej zdolności podlegają pewnym ograniczeniom.

A jeśli jest wręcz przeciwnie i każdy może się nauczyć wszystkiego? Jeżeli możliwości zmiany umiejętności, rozwijania się w nowych kierunkach oraz stawania się innymi ludźmi tak naprawdę są nieskończone i trwają przez całe życie? Jeżeli codziennie budzimy się z odmienionym umysłem? Ta książka przedstawia dowody na to, że nasze mózgi – tak jak życie – świetnie się przystosowują, a ci, którzy uświadomiwszy to sobie, zmieniają podejście do tego, jak żyją i jak się uczą, osiągają niesamowite rezultaty.

Niemal codziennie spotykam ludzi wyznających szkodliwe poglądy na temat siebie i swoich zdolności uczenia się. Są to przedstawiciele wszelkich grup wiekowych i zawodów, ze wszystkich szczebli drabiny społecznej, a płeć także nie ma tu znaczenia. Zazwyczaj mówią mi, że kiedyś lubili matematykę, sztukę, angielski czy inne przedmioty, ale gdy tylko pojawiły się problemy, uznali, że widocznie się do tego nie nadają, i zrezygnowali. Ludzie rzucający matematykę, rezygnują także z dziedzin pokrewnych naukom ścisłym, takim jak medycyna czy technologia. Podobnie, jeśli ktoś dochodzi do wniosku, że nie ma zadatków na pisarza, oddala się od nauk humanistycznych, natomiast gdy uznaje, że nie ma duszy artystycznej, rezygnuje z malarstwa, rzeźby i innych sztuk pięknych.

Co roku miliony dzieci rozpoczynają szkołę, podekscytowane tym, czego się nauczą, jednak szybko tracą złudzenia, kiedy uświadomią sobie, że nie są równie bystrzy jak inni. Dorośli rezygnują z obranej drogi życiowej, bo uznają, że nie są dostatecznie dobrzy albo że nie dorównują kolegom z pracy inteligencją. Na zebraniach firmowych tysiące pracowników drżą ze strachu, że zostaną wytknięci i napiętnowani jako ci, którym brakuje podstawowej wiedzy. Te szkodliwe i ograniczające pomysły rodzą się wprawdzie w naszych głowach, ale ich zarzewiem są niewłaściwe sygnały wysyłane przez innych albo przez instytucje edukacyjne. Poznawszy wiele dzieci i dorosłych ograniczonych życiowo przez błędne poglądy, uznałam, że czas najwyższy napisać książkę rozwiewającą szkodliwe mity powstrzymujące ludzi przed kroczeniem własną drogą; nadeszła pora, by zaproponować zgoła inne podejście do życia i do tego, jak się uczymy.

Wielu ludziom nauczyciele albo rodzice mówią wprost, że nie mają umysłu ścisłego, duszy artystycznej albo nie są humanistami. Dorośli w najlepszej wierze wmawiają młodym podopiecznym, że nie nadają się do tej czy innej dziedziny. Niektórych dotyka to w dzieciństwie. Inni spotykają się z tym później, na kursach przygotowawczych na studia bądź podczas rozmów kwalifikacyjnych, gdy po raz pierwszy starają się o pracę. Jednym negatywne oceny ich potencjału przekazywane są wprost, inni przejmują je z utrwalonych społecznie przekonań o tym, jakoby pewni ludzie mogli coś osiągnąć, inni zaś nie.

Kiedy poznamy nowe odkrycia naukowe podane w tej książce oraz sześć kluczy do wiedzy, które przedstawię, nasze mózgi zaczną funkcjonować inaczej i staniemy się innymi ludźmi. Te klucze wpływają nie tylko na wiarę w to, jak wygląda rzeczywistość – one tę rzeczywistość zmieniają. Kiedy zaczynamy zdawać sobie sprawę z naszego potencjału, uruchamiamy dotychczas zamknięte części osobowości i odtąd żyjemy bez ograniczających nas przekonań; od tej pory jesteśmy zdolni podejmować mniejsze czy większe wyzwania, jakie stawia życie, i przekształcać je w sukcesy. Konsekwencje tych nowych odkryć naukowych są ważne dla każdego. Otwierane przez nie możliwości mają doniosłe skutki dla nauczycieli, przywódców oraz uczniów.

Na Uniwersytecie Stanforda wykładam metodykę nauczania, dlatego od kilku lat współpracuję z naukowcami badającymi mózg, by uzupełnić swoją znajomość procesów uczenia się ich wiedzą z dziedziny neuronauki. Regularnie dzielę się nowymi odkryciami opisanymi w tej książce, zachęcając ludzi do zmiany myślenia o problemach, co z kolei zmienia sposób, w jaki postrzegają siebie. W ostatnich latach skupiam się na matematyce, przedmiocie, który jak żaden inny obciążony jest szkodliwymi poglądami przez nauczycieli, uczniów oraz rodziców. Pomysł, że zmysł matematyczny (podobnie jak mnóstwo innych zdolności) to dar tylko dla niektórych, w znacznej mierze ponosi winę za to, że matematyka budzi powszechny strach nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale i na całym świecie. Wiele dzieci dorasta w przekonaniu, że do matematyki albo ma się głowę, albo się nie ma. Dlatego kiedy pojawiają się trudności, dochodzą do wniosku, że akurat oni się do tego nie nadają. I każda kolejna trudność jedynie potęguje wyimaginowane poczucie niedowartościowania. To przytrafia się milionom. Badania wykazały, że 48 procent wkraczających w dorosłość ludzi, którzy ubiegają się o staż, obawia się matematyki^(); według innych badań około połowa uczestników kursów przygotowawczych z matematyki również wykazuje lęk przed tym przedmiotem^(). Nie sposób określić, jak wiele osób wokół nas hołduje szkodliwym przekonaniom na temat swoich zdolności matematycznych; ja oceniam, że jest to co najmniej połowa populacji.

Badacze wiedzą już, że kiedy ludzie obawiający się matematyki mają do czynienia z liczbami, w ich mózgach uaktywnia się centrum strachu – to samo centrum strachu, które włącza się u nas na widok węża albo pająka^(). Z chwilą aktywacji centrum strachu osłabieniu ulegają ośrodki mózgu odpowiadające za rozwiązywanie problemów. Nic więc dziwnego, że tak wiele osób nie radzi sobie z matematyką – bo kiedy zaczynają jej się bać, ich mózgi przestają działać, jak należy. Strach przed dowolnym rodzajem działalności upośledza czynności mózgu. Rzeczą najwyższej wagi jest zmiana kierowanego do uczniów przekazu na temat ich zdolności oraz wykorzenienie ze szkolnictwa i z domów metod nauczania wywołujących lęki.

Zdolności, z którymi się rodzimy, nie są niezmienne, a ludzie osiągający szczyty w danej dziedzinie nie dochodzą do tego dzięki uwarunkowaniom genetycznym^(). Mylne przekonanie, że nasze mózgi są niereformowalne i że po prostu nie mamy talentu do pewnych rzeczy, jest nie tylko błędne naukowo, ale też wszechobecne i wywiera negatywne skutki na edukację oraz na wiele innych aspektów życia. Porzucenie myśli o niezmienności mózgu i wiary w to, że drogę życiową determinują geny, na rzecz zrozumienia, że mózg ma zdumiewające właściwości adaptacyjne, pozwoli nam się wyzwolić. Świadomość, że za każdym razem, kiedy się czegoś uczymy, nasze mózgi zmieniają się i reorganizują, wynika zapewne z najważniejszego odkrycia naukowego tej dekady – badań nad plastycznością mózgu, znanych pod nazwą neuroplastyczności^(). W następnym rozdziale przedstawię niezbite dowody na ten temat.

Kiedy tłumaczę dorosłym – często nauczycielom i wychowawcom – że powinniśmy zapomnieć o sztywnym myśleniu, a zamiast tego dostrzegać zdolności u wszystkich uczniów, ci opowiadają mi o sobie w czasach, kiedy sami byli uczniami. Przywołując wspomnienia, niemal wszyscy uświadamiają sobie, w jaki sposób byli ograniczani i zniechęcani. Wszyscy ulegaliśmy szkodliwemu przekonaniu, że jedni są zdolni – mają jakiś dar albo są szczególnie inteligentni – a inni nie… Taki pogląd ukształtował nasze życie.

Teraz już wiemy, że wyobrażenia o ograniczeniach potencjału albo intelektu są błędne. Niestety, są szeroko rozpowszechnione i utrwalone w wielu kulturach na świecie. Dobra wiadomość jest taka, że podważając te przekonania, osiągamy zdumiewające rezultaty. W książce tej przewrócimy do góry nogami te zakorzenione i niebezpieczne poglądy na temat własnych ograniczeń i pokażemy możliwości, jakie otworzą się przed nami, kiedy już odrzucimy wszelkie bariery. Podejście zakładające brak ograniczeń zaczyna się od wiedzy z dziedziny neuronauki i skutkuje zmianą podejścia do tego, jak myślimy i jak żyjemy.

Neuroplastyczność odkryto dziesiątki lat temu, a przełomowe badania dowodzące, jak mózg się rozwija i zmienia – zarówno u dorosłych, jak i u dzieci – są powszechnie uznane^(). Jednakże ta dziedzina nauki w dużej mierze nie trafiła do sal lekcyjnych, gabinetów prezesów firm ani domów. Nie przełożyła się też na jakże potrzebne koncepcje dotyczące procesu uczenia się, opisane w tej książce. Na szczęście nieliczni pionierzy, którzy poznali zachodzące w mózgu zmiany, na własną rękę postanowili upowszechniać tę wiedzę. Jednym z nich jest Anders Ericsson, pochodzący ze Szwecji psycholog. Zdał on sobie sprawę z niesamowitych zdolności adaptacyjnych mózgu nie dzięki raczkującej wówczas neuronauce, tylko w wyniku badań przeprowadzonych na młodym sportowcu, biegaczu o imieniu Steve^().

Ericsson prowadził badania nad tym, w jakim stopniu ludzie są zdolni zapamiętywać przypadkowe ciągi cyfr. Opublikowane w 1929 roku wyniki dowodziły, że ludzie potrafią rozwijać zdolność zapamiętywania. Pierwszym naukowcom udało się wyszkolić badanych tak, że jeden zapamiętywał 13 przypadkowych cyfr, a drugi – 15. Ericsson był ciekawy, w jaki sposób ludzie się rozwijają, zwerbował więc Steve’a, którego opisał jako przeciętnego studenta uniwersytetu Carnegie Mellon. Pierwszego dnia badań wyniki Steve’a w zapamiętywaniu cyfr rzeczywiście były przeciętne – zwykle 7 cyfr, czasami 8. Po kolejnych czterech dniach wynik Steve’a wynosił 9.

A potem stało się coś zadziwiającego. Steve i badacze myśleli już, że osiągnął swoją granicę, on jednak zdołał ją pokonać i zapamiętał dziesięć cyfr – o dwie więcej, niż wydawało się im to możliwe. Ericsson opisuje to jako początek dwóch najbardziej zdumiewających lat swojej kariery. Steve rozwijał się nieustannie, aż w końcu potrafił zapamiętać i powtórzyć ciąg 82 przypadkowo wybranych cyfr. Rzecz jasna, było to niezwykłe osiągnięcie, a nie żadna sztuczka magiczna. Oto przeciętny student uniwersytetu odblokował swój potencjał uczenia się i dokonał wyczynu nie tylko rzadkiego, ale i imponującego.

Kilka lat później Ericsson i jego współpracownicy powtórzyli ten sam eksperyment, ale z inną uczestniczką. Renee zaczęła, podobnie jak Steve, szkolić pamięć powyżej poziomu dostępnego przeciętnym ludziom, i nauczyła się zapamiętywać blisko 20 cyfr. Potem jednak przestała się rozwijać i po kolejnych 50 godzinach bezowocnego treningu dała sobie spokój. Wówczas Ericsson i jego zespół podjęli nowe wyzwanie – chcieli zbadać, dlaczego Steve zdołał zapamiętać o wiele więcej cyfr niż Renee.

Wtedy to Ericsson zaczął dowiadywać się coraz więcej o czymś, co nazwał celową praktyką. Uświadomił sobie, że jako zapalony biegacz Steve miał we krwi rywalizację i wysoki poziom motywacji. Kiedy więc docierał do – na pozór – granicy, sięgał po nowe strategie, by osiągnąć sukces. Na przykład, gdy stanął na poziomie 24 cyfr, wymyślił nową metodę i zaczął dzielić ciąg na czterocyfrowe grupy. Potem regularnie opracowywał nowe strategie.

Z opisanej sytuacji płynie ważny wniosek – kiedy docieramy do ściany, korzystna jest zmiana podejścia i spojrzenie na problem z nowej perspektywy. A jednak, choć brzmi to bardzo logicznie, zderzając się z tym murem, zbyt wielu z nas nie zmienia sposobu myślenia. Przeważnie uznajemy, że nie damy rady go sforsować. Ericsson, który badał zachowania ludzi na wielu polach, we wnioskach pisze: W dowolnej dziedzinie niezwykle rzadko zdarza się zdobyć twardy dowód na to, że dana osoba nieodwołalnie dotarła do granicy swoich możliwości. Przeciwnie – odkryłem, że ludzie zazwyczaj poddają się i rezygnują z możliwości dalszego rozwoju^().

A teraz coś dla sceptyków, którzy przeczytawszy to, uznali, że niezwykła pamięć Steve’a wynikała z tego, że był pod tym akurat względem wyjątkowy i wielce utalentowany. Ericsson powtórzył to doświadczenie z innym biegaczem, o imieniu Dario. Ten zdołał zapamiętać jeszcze więcej cyfr niż Steve – ponad sto. Badacze niezwykłych osiągnięć dokonywanych przez na pozór zwykłych ludzi stwierdzają, że żadna z tych osób nie miała przewagi zapisanej w genach – przeciwnie, sukces zawdzięczały żmudnym staraniom i ćwiczeniom. Teorie o dziedziczeniu zdolności w genach są nie tylko błędne, ale i niebezpieczne. A jednak wiele systemów szkolnictwa opiera się na modelu niezmiennych zdolności – co ogranicza potencjał uczniów i uniemożliwia im osiąganie niezwykłych rzeczy.

Sześć kluczy do wiedzy, które opisuję w tej książce, pozwala osiągać znakomite wyniki w nauce rozmaitych przedmiotów, a ponadto podchodzić do życia w zgoła inny sposób. Umożliwia wgląd w dotychczas niedostępne części osobowości. Przed wyruszeniem w podróż, którą przedstawiam w tej książce, sądziłam, że wiedza o neuronauce i nieograniczonych możliwościach zmieni podejście pedagogów do wykładania oraz uczenia się przedmiotów szkolnych. Jednak przeprowadziwszy wywiady z 62 osobami – z sześciu krajów, w różnym wieku, wykonujących różne zawody i będących w różnej sytuacji życiowej – uświadomiłam sobie, że wiara w nieograniczone możliwości oznacza o wiele więcej.

Moja koleżanka z Uniwersytetu Stanforda, Carol Dweck, jak mało kto zasłużyła się w zmienianiu podejścia ludzi do swoich możliwości. Jej badania wykazały, że sposób, w jaki myślimy o własnych talentach i zdolnościach, ma zasadnicze przełożenie na nasz potencjał^(). Niektórzy, jak to określiła, mają „nastawienie na rozwój”. Uważają – całkiem słusznie – że są w stanie nauczyć się wszystkiego. Inni mają szkodliwe „nastawienie na niezmienność”. Uważają, że ich stopień inteligencji jest z grubsza stały, więc wprawdzie potrafią uczyć się nowych rzeczy, ale intelekt pozostaje taki sam. Te przeświadczenia – co Carol Dweck wykazała po dziesiątkach lat badań – determinują, jak wiele będziemy się mogli nauczyć oraz w jaki sposób przeżyjemy życie.

Jedne z ważniejszych badań Dweck i jej koledzy przeprowadzili na zajęciach z matematyki na Uniwersytecie Columbia^(). Odkryli, że stereotypy mają się doskonale: młodym kobietom wpajano, że nie nadają się do tej dziedziny nauki. Stwierdzili jednak, że przekaz docierał jedynie do studentek z nastawieniem na niezmienność. Bo te, usłyszawszy, że matematyka nie jest dla kobiet, rezygnowały. Natomiast te nastawione rozwojowo, chronione przez wiarę, że każdy może się nauczyć wszystkiego, potrafiły odrzucić stereotypowe bzdury i studiować dalej.

W trakcie lektury tej książki dowiecie się, jak ważne jest postrzeganie siebie w pozytywnym świetle i jak tę wiarę w siebie rozwijać. A także tego, jak ważne jest wysyłanie pozytywnych przekazów i sobie, i innym, bez względu na to, czy jesteśmy nauczycielami, rodzicami, przyjaciółmi czy kierownikami.

Pewne badanie przeprowadzone przez grupę psychologów społecznych dobitnie wykazało, jakie znaczenie mają pozytywne przekazy nauczycieli^(). Dotyczyło ono grupy uczniów liceum, którzy mieli napisać pracę z języka angielskiego. Każdy otrzymał od nauczyciela pozytywną ocenę oraz analizę, ale połowa na koniec komentarza mogła przeczytać dodatkowe zdanie. O dziwo, ci, którzy dostali tę informację ekstra – zwłaszcza kolorowi – rok później wyraźnie lepiej wypadli na egzaminach wstępnych na studia, uzyskując wyższe oceny. Jak więc brzmiało to ostatnie zdanie, które wywołało tak radykalny skutek?

Napisałem ci tę analizę, ponieważ wierzę w ciebie.

Opowiadam nauczycielom o tym badaniu, żeby pokazać, jak ważne są ich słowa i przesłania, a nie po to, żeby dopisywali te słowa na koniec każdej analizy wypracowania! Podczas moich warsztatów jedna nauczycielka podniosła rękę i spytała: To znaczy, że mam im tego nie pisać?. Na co wszyscy gruchnęli śmiechem.

Badania mózgu jasno wykazują znaczenie wiary w siebie i roli rodziców oraz nauczycieli w jej podtrzymywaniu. Żyjemy jednak w społeczeństwie, które codziennie karmione jest przez środki masowego przekazu tezami o tym, że inteligencja nie ulega zmianom i że liczą się uzdolnienia.

Jedną z przyczyn, dla których dzieci – nawet tak małe jak trzylatki – wyrabiają w sobie szkodliwe nastawienie na niezmienność, jest krótkie, na pozór nieszkodliwe, za to powszechnie stosowane słowo: mądry. Rodzice stale chwalą dzieci, mówiąc im, jakie są mądre, by podbudować ich wiarę w siebie. Teraz już wiemy, że kiedy wychwalamy mądrość dzieci, one w pierwszej chwili myślą: Fajnie, bystrzak ze mnie!, ale później, gdy coś im nie wychodzi – co zdarza się każdemu – dochodzą do wniosku: Oho, wcale nie jestem taki mądry! i w rezultacie stale oceniają się według tej miarki. W chwaleniu dzieci nie ma nic złego, tyle że należy chwalić je za to, co zrobiły, a nie za to, jakie są. Oto kilka przykładów zamienników, które możemy zastosować, jeśli ciśnie nam się na usta słowo: mądry.

----------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------
Pochwała niezmienna Pochwała rozwojowa
Potrafisz dzielić ułamki? Aleś ty mądry! Potrafisz dzielić ułamki? Wspaniale, że się tego nauczyłeś!
Tak łatwo rozwiązałeś ten skomplikowany problem? Jesteś bardzo mądry! Podoba mi się, w jaki sposób poradziłeś sobie z tym problemem. To takie twórcze!
Zrobiłeś licencjat? Jesteś geniuszem! Zrobiłeś licencjat? Musiałeś się nieźle napracować!
----------------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------

Na Uniwersytecie Stanforda prowadzę wykłady zatytułowane Jak się uczyć matematyki dla słuchaczy studiów licencjackich, czyli grona najbardziej ambitnych studentów w kraju. Oni również ulegają szkodliwym poglądom. Od wielu lat większości z nich mówiono, że są mądrzy, ale nawet ten pozytywny przekaz – „Jesteś mądry” – krzywdzi studentów. Powód, dla którego są wrażliwi na te słowa, jest prosty – jeśli uwierzą, że są mądrzy, to w razie trudności nie radzą sobie z tym, że coś im nie idzie. W rezultacie dochodzą do wniosku, że wcale mądrzy nie są i poddają się albo rzucają studia.

Bez względu na wasze doświadczenia z błędnym przekonaniem o niezmienności umysłu, zawarte tu informacje pomogą wam zrozumieć, jak wzmocnić swój potencjał, a także potencjał innych. Akceptacja przekonania o braku ograniczeń dotyczy czegoś więcej niż tylko zmiany myślenia. Chodzi tu o nasze jestestwo – istotę tego, kim jesteśmy. Jeśli przeżyjesz dzień z tym nowym punktem widzenia, będziesz tego świadomy, zwłaszcza jeżeli tego dnia stanie się coś złego, poniesiesz porażkę albo popełnisz brzemienny w skutki błąd. Gdy nie masz ograniczeń, czujesz i doceniasz takie chwile, ale potrafisz pójść dalej, jednocześnie czerpiąc z nich ważne nauki.

Po wojnie secesyjnej George Adair zamieszkał w Atlancie. Ten były wydawca gazety i spekulant na rynku bawełny zmienił branżę i odniósł wielki sukces na rynku nieruchomości jako przedsiębiorca budowlany. Powodzenie zawdzięczał zapewne myśli, która następnie była szeroko rozpowszechniana: Wszystko, czegokolwiek pragnąłeś, leży po drugiej stronie strachu. Teraz zastanówmy się wspólnie nad metodami pozbycia się ograniczeń i przejścia na drugą stronę negatywnych przekonań oraz strachu.