Umysł doskonały - ebook

Nasza zwykła świadomość na jawie jest tylko pewnym szczególnym typem świadomości, poza którym, oddzielone odeń tylko cieniutką błonką, leżą formy potencjalne świadomości zgoła odmiennych. Możemy przejść przez życie, nie podejrzewając nawet ich istnienia; dość jednak zastosować właściwy środek podniecający, aby po jednym dotknięciu zjawiły się one w całej pełni; odpowiadają one określonym typom umysłowym, zapewne gdzieś znajdującym dla siebie warunki użyteczności i przystosowania. Żaden opis całokształtu wszechświata nie może być zupełny, jeżeli pomija te inne formy świadomości.

– William James

Poprzez długotrwałe doświadczanie łagodności wykształca się kontinuum spokoju.

– Patańdźali1.
Nowy początek

W moim początku jest mój kres.

T.S. Eliot

Czy kiedykolwiek zakończyłeś jakiś projekt lub zrealizowałeś zamysł, a po jakimś czasie zmieniłeś zdanie? Wszystkie towarzyszące ci wówczas uczucia, które z perspektywy czasu można uznać za przedwczesne, były mimo wszystko prawdziwe: ulga połączona (zapewne) z zadowoleniem, ale także z poczuciem smutku. Trudno się pożegnać z pomysłami i postaciami, z którymi spędziliśmy tyle godzin. Rozstrzygnięcie i zakończenie pewnego rozdziału w życiu niesie ze sobą nagrody, ale także poczucie utraty czegoś ważnego. Tak właśnie się czułem po ukończeniu _Transcendence_, książki – podobnie jak obecna pozycja – traktującej o medytacji transcendentalnej (MT) i jej efektach. Wydawało mi się, że napisałem wówczas wszystko, co miałem na ten temat do powiedzenia.

Byłem jednak w błędzie. Rację miał za to T.S. Eliot, który napisał: „W moim początku jest mój kres”. Święte słowa.

Już raz zatoczyłem pełne koło, jeżeli chodzi o MT. Po raz pierwszy usłyszałem o tej technice medytacji w RPA w latach 70. XX wieku. W chaosie codziennych obowiązków nie zwróciłem na nią wówczas uwagi. Trzydzieści pięć lat później (w 2008 roku) za namową młodego pacjenta zacząłem medytować i robię to regularnie do dziś. Po zauważeniu pozytywnych następstw medytacji – zmniejszenia się niepokoju i reaktywności emocjonalnej – zacząłem polecać tę metodę niektórym moim pacjentom. Spora część z nich doświadczyła równie imponujących lub nawet lepszych niż moje rezultatów. Po lekturze wielu książek poświęconych MT byłem tak zafascynowany jej zaletami, że postanowiłem raz jeszcze zasiąść do pisania.

Tabela 1. Cztery wyższe stany świadomości (według tradycji wedyjskiej)

+--------------------------------------------------------------------------+
| Etap 4: Transcendencja – doświadczanie jaźni w trakcie cichej medytacji. |
+--------------------------------------------------------------------------+
| Etap 5: Kosmiczna świadomość – doświadczanie transcendencji w czynach – |
| termin tradycyjnie stosowany do wyrażenia tego stanu w formie w pełni |
| zrealizowanej i ciągłej. |
+--------------------------------------------------------------------------+
| Etap 6: Udoskonalona kosmiczna świadomość – stan, w którym rozwój |
| zmysłów i uczuć jest na maksymalnym poziomie. |
+--------------------------------------------------------------------------+
| Etap 7: Świadomość jedności – stan, w którym doświadczamy |
| transcendentnej rzeczywistości nie tylko w sobie, ale także we wszystkim |
| i we wszystkich wokół. |
+--------------------------------------------------------------------------+

Choć zarówno moja poprzednia publikacja_,_ jak i _Umysł doskonały_ są poświęcone korzyściom płynącym z praktykowania MT, _Transcendence_ traktowała głównie o udokumentowanym wpływie MT na zdrowie fizyczne i emocjonalne, zwłaszcza u osób cierpiących na stany lękowe, depresję, uzależnienia czy zespół stresu pourazowego (PTSD), natomiast w niniejszej książce (poza opisem walorów MT w codziennym, pełnym obowiązków życiu) wyjaśniam, w jaki sposób medytacja transcendentalna prowadzi do osiągnięcia nowego stanu świadomości. Termin ten może budzić wątpliwości naukowców, ale doskonale pasuje do doświadczeń, które zamierzam tu opisać.

Twórca MT, Maharishi Mahesh Yogi, wyszczególnił kilka stanów świadomości, w tym trzy powszechnie akceptowane (normalny stan czuwania, sen i marzenia senne) oraz cztery dodatkowe, opisane pokrótce w tabeli 1 (powyżej) i nieco szerzej w przypisach1.

Transcendencja (etap 4) zostanie szczegółowo opisana w rozdziałach 4 i 5, a w pełni zrealizowany stan kosmicznej świadomości (etap 5) – w rozdziale 18. Pisząc o stanach świadomości powyżej etapu 4 (transcendencja), będę je jednak zbiorowo określał mianem _superumysłu_. Termin ten dobrze harmonizuje ze współczesnością, którą cechuje szalone tempo życia i sieć wzajemnych powiązań. Dziś, gdy tak często jesteśmy zdominowani przez stres, musimy mieć do dyspozycji wszystkie neurony, synapsy i obwody mózgowe. Zdecydowałem się na termin _superumysł_, ponieważ opisuje on doświadczenie cechujące się nie tylko zwiększoną sprawnością umysłową i umiejętnością rozwiązywania problemów, ale także stanem wrażliwości emocjonalnej, empatii, dystansu i zdolności dyplomatycznych. To właśnie wówczas umysł pracuje na najwyższych obrotach i nie jest to doświadczenie chwilowe (czego zaznał prawie każdy z nas), lecz ciągłe i konsekwentnie pogłębiające się wraz z upływem czasu.

***

Pierwsze oznaki tego stanu u siebie i u niektórych pacjentów zacząłem zauważać wkrótce po publikacji _Transcendence_ (w 2011 roku). Medytowałem dalej i po jakimś czasie dostrzegłem nowe i nieoczekiwane następstwa. Zasadniczo można było je podzielić na dwie kategorie. Pierwszą z nich mogę określić jako codzienne zmiany zachodzące w świadomości. Odczucia stabilności emocjonalnej, intensywności doznań, uwolnienia się od ograniczeń oraz wewnętrznego spokoju (doświadczane dotychczas jedynie w czasie sesji medytacyjnych) zaczęły przenikać do mojego codziennego życia. Przez jakiś czas po medytacji wyczuwałem wokół siebie coś na kształt przyjemnej poświaty, którą zauważały także osoby postronne.

„Medytowałeś, prawda?”, zapytał mnie mój dociekliwy przyjaciel. Rozmawiając z pacjentem lub kolegą o odczuciach towarzyszących medytowaniu, czułem, że stopniowo wchodzę w ten stan promieniującego wewnętrznego spokoju, a jednocześnie coraz bardziej angażuję się w rozmowę. Z początku miałem wrażenie, że tylko ja doświadczam tego zjawiska, ale później odkryłem, że spokój w czasie aktywności to fenomen dość powszechny wśród osób od dawna praktykujących medytację.

Wraz z rozwojem świadomości moje życie zaczęło się zmieniać na lepsze (to druga kategoria zmian). Ponownie przekonałem się, że zmiany te są czymś typowym dla osób, które medytują od kilku miesięcy czy lat, choć (co wyjaśnię później) często pojawiają się już po kilku dniach od pierwszej sesji MT. Więcej na ten temat napiszę w dalszej części książki. Na tym etapie pragnę tylko zaznaczyć, że moje życie stało się prostsze, a ja byłem szczęśliwszy. Zauważyłem to nie tylko ja, ale także moja rodzina, przyjaciele czy koledzy po fachu. Właśnie te dwa typy zmian – rozwój świadomości oraz poprawę jakości życia – określam zbiorowo mianem _superumysłu_.

Uświadomiłem sobie, że skoro zmiany pojawiły się wkrótce po rozpoczęciu przygody z medytacją, to mogą mieć z nią jakiś związek. Zastanawiałem się, czy czynnikiem wywołującym wspomniane zmiany jest rozwój świadomości, której zaawansowana postać tradycyjnie określana jest jako _kosmiczna świadomość_. Czy obecność stabilności i ciszy wypełniających codzienne życie osób medytujących wpływa na ich samopoczucie, a tym samym na ich codzienne zajęcia i kontakty z innymi ludźmi? Nie jest to wszak nowa koncepcja. Mędrcy głosili ją od wieków, ale teraz chodziło o moje własne doświadczenia, a zauważyłem, że osobiste odczucia często mają dla nas większe znaczenie niż opinie ekspertów. Teraz mamy do dyspozycji nowe technologie i budowaną przez stulecia wiedzę na temat ludzkiego umysłu, dzięki czemu niewysłowiona mądrość naszych przodków może zostać potwierdzona naukowo.

Własny umysł zawsze postrzegałem jako pewnego rodzaju laboratorium, w którym oryginalne (z mojego punktu widzenia) obserwacje rozbudzają we mnie ciekawość od zawsze będącą źródłem mojej motywacji. Tego właśnie doświadczałem jako młody człowiek, gdy po raz pierwszy zauważyłem, że poziom mojej energii i dobry nastrój znikają podczas krótkich i ciemnych zimowych dni, aby powrócić wraz z nadejściem wiosny. Nigdy wcześniej nie zaobserwowałem tego zjawiska, gdy mieszkałem w skąpanej w słońcu RPA, a ten drastyczny kontrast między reakcją na pory roku w starym i nowym miejscu zamieszkania przyczynił się do sporządzenia przeze mnie opisu choroby afektywnej sezonowej (ang. SAD – _seasonal_ _affective disorder_)2. Później okazało się, że jestem tylko jednym z milionów ludzi cierpiących na tę dolegliwość.

W podobny sposób uświadomiłem sobie, że medytacja zmienia moją codzienną świadomość, i wówczas zaczęły mi się przytrafiać różne wspaniałe rzeczy. Niczym odkrywca, który natknął się na jakiś cud natury, poczułem nieodpartą chęć dowiedzenia się wszystkiego na ten temat i podzielenia się swoimi obserwacjami w nadziei, że przyniosą one korzyści innym.

Tak więc pora zacząć.

Czy to może być prawda?

Podtytuł mojej książki jest obietnicą, zgodnie z którą MT może usprawnić umysł i pomóc nam wieść bogatsze i szczęśliwsze życie. Nie wiem jak ty, ale gdy ja widzę tego typu obietnice, staję się bardzo podejrzliwy. Podobnie było z moją ulubioną kuzynką Lois, która wysłuchała w Londynie mojego wykładu na temat MT. Podejrzewam, że zjawiła się tam głównie z poczucia rodzinnej lojalności, ale prelekcja zrobiła na niej na tyle duże wrażenie, że sama nauczyła się tej techniki, a podczas naszego spotkania rok później wyrażała swój zachwyt medytacją, którą uprawiała regularnie. Twierdziła, że to właśnie dzięki temu zdołała wyrwać się z toksycznego związku. Wyjawiła mi: „Byłam zdziwiona, że to wszystko okazało się prawdą. Mówiąc szczerze, myślałam, że to tylko chwyt reklamowy” (za to właśnie kocham rodzinę: powiedzą ci prawdę, gdy inni będą na to zbyt uprzejmi).

W tej książce piszę o licznych przypadkach wielkich zmian towarzyszących rozwijającej się świadomości. Ludzie, o których mowa, to często najwybitniejsi przedstawiciele swoich dziedzin i moim zdaniem nie jest to przypadek. Wydaje mi się, że wszystkie osoby pracujące na najwyższych obrotach mają, świadomie lub nie, pewne cechy superumysłu. Potrafią na przykład zachować spokój, będąc pod presją, i są bardzo odporne na stres. Dbają o zdrowie, wyznaczają standardy w dziedzinie innowacyjności i kreatywności. Są nie tylko mocno zaangażowane w to, co robią, ale w razie potrzeby potrafią też zachować dystans. Starannie dobierają swoje zajęcia, nie tracąc z oczu szerszej perspektywy i ignorując błahe detale. Aby jednak wykształcić superumysł, wcale nie trzeba być wybitnie wydajnym. Chodzi o to, aby osiągnąć maksimum własnego potencjału, a nie dorównywać wyidealizowanym standardom.

W dalszej części zamierzam też po raz pierwszy przedstawić wyniki ankiety z udziałem ponad 600 osób praktykujących MT, które zapytano o stan świadomości i jakość życia po rozpoczęciu medytacji. Nawet jeżeli przyjmiemy, że tak korzystne zmiany są rzeczywiście możliwe, to pojawia się pytanie, czy ich przyczyną była wyłącznie medytacja transcendentalna. Odpowiedź brzmi: nie. Istnieje wiele dróg prowadzących do jednego celu. Jestem przekonany, że prawie każdy potrafi doświadczyć transcendencji – wewnętrznego przebudzenia superumysłu. To naturalny stan mózgu, o którym informowali nas przedstawiciele różnych kultur na przestrzeni dziejów (o czym wspominam w dalszej części książki). Na razie jednak zajmijmy się dość oczywistą kwestią: skoro do tych wyższych stanów świadomości można dotrzeć wieloma drogami, dlaczego polecam właśnie MT?

Zanim odpowiem na to pytanie, chciałbym wspomnieć o serii wydarzeń, które nastąpiły w czasie pierwszego roku mojej rezydentury w szpitalu Columbia Presbyterian Hospital w Nowym Jorku. Raz w tygodniu, rankiem, odbywałem sesję psychoterapeutyczną ze swoim długoletnim pacjentem. Celem naszych spotkań była z jednej strony próba udzielenia mu pomocy, a z drugiej – zdobycie przeze mnie doświadczenia w prowadzeniu terapii zgodnej z zasadami psychoanalizy, które zalecają, by unikać dawania pacjentom bezpośrednich rad. Mój przełożony był pod tym względem nieugięty: „Nie mów pacjentowi, co ma robić ani jak ma to robić” – powtarzał. „Pomóż mu samodzielnie znaleźć odpowiedź”.

Muszę w tym miejscu wspomnieć, że te poranne spotkania odbywały się w klinice znajdującej się na piątym piętrze budynku, w którym windę uruchamiano dopiero w późniejszych godzinach. Jeden z pracowników wyjaśnił nam jednak, że da się to obejść: należało wsiąść do windy w sąsiednim budynku, wjechać na piąte piętro, a następnie przemieszczając się istnym labiryntem korytarzy, dotrzeć do kliniki, korzystając po drodze z nierzucającego się w oczy przejścia. Dzięki temu życie, przynajmniej moje, stało się znacznie łatwiejsze. Zjawiałem się na miejscu spotkania wcześniej i byłem gotowy do zajęć, podczas gdy mój pacjent – mężczyzna w średnim wieku – przychodził zziajany i czerwony na twarzy po forsownej wspinaczce schodami na piąte piętro. Wydawało się to niesprawiedliwe, ale wyraźnie poinstruowano mnie, że nie mogę podpowiadać pacjentom, co i jak mają robić. Cóż więc mi pozostało?

W sytuacji gdy jakiś autorytet mówi nam „nie”, popularną strategią stosowaną przeze mnie (a także przez mojego bystrego trzyletniego syna) jest znalezienie innego autorytetu. Tak więc zrobiłem. Zapytałem innego przełożonego – mniej zauroczonego psychoanalizą, a w zasadzie wręcz wrogo do niej nastawionego. Wyjaśniłem swój dylemat i opowiedziałem o tajnym przejściu.

– Co powinienem zrobić? – zapytałem.

– Naturalnie powiedzieć mu. Sam nigdy się o tym nie dowie – odpowiedział.

Zgadzam się, że dobrze jest pomagać ludziom samodzielnie znajdować odpowiedzi, ale wiem, że są w życiu pewne ścieżki (mam tu na myśli także życie umysłu), na które trudno trafić samodzielnie. Od czasów tamtej lekcji zawsze wskazuję je innym, gdy uznam, że jest to pomocne. Podobnie jest z medytacją transcendentalną – najprostszym znanym mi sposobem na doświadczenie transcendencji, najkrótszą drogą do superumysłu i wszelkich związanych z nim korzyści. Tak więc z radością i entuzjazmem dzielę się tym, czego dowiedziałem się o MT, w nadziei, że skorzystasz na tym tak samo jak moi pacjenci.

W jakim celu napisałem tę książkę i dlaczego właśnie teraz?

Kiedy ukończyłem pisanie poprzedniej książki zatytułowanej _Transcendence_, wydawało mi się, że zawarłem w niej wszystko, co warto było powiedzieć na temat MT, więc nic mi już nie pozostało. _Transcendence_ przedstawiała MT jako skuteczną metodę pomagania ludziom w rozwiązywaniu ich problemów takich jak stres i związane z nim dolegliwości. Natomiast motywacją do napisania książki _Umysł doskonały_ była chęć pomocy wszystkim (w tym także osobom zdrowym i odnoszącym sukcesy, a nawet cechującym się maksymalną skutecznością działania), którzy chcą wieść bogatsze, bardziej kreatywne i satysfakcjonujące życie. Tym razem pragnąłem pokazać, w jaki sposób MT wpływa na funkcjonowanie mózgu (nie tylko w związku z redukcją poziomu stresu) i otwiera nam drogę do nowych możliwości.

W tych pełnych wyzwań i stresu czasach jesteśmy zmuszeni poruszać się w skomplikowanym środowisku, zachowując jednocześnie wewnętrzną równowagę. Chcąc osiągnąć ten cel, często sięgamy po najnowsze zdobycze techniki. Ich rola w naszym życiu staje się coraz większa, dzięki czemu mamy niespotykany dotąd dostęp do informacji, a także wytwarzamy specyficzną więź z innymi ludźmi. Tego typu wynalazki czasem jednak mogą nas przytłaczać, odbierając nam wewnętrzną przestrzeń i ciszę, która sprzyja poczuciu szczęścia i pobudza kreatywność. Najwyższy czas znaleźć sposób na powiększenie tej wewnętrznej przestrzeni, a dzięki temu wprowadzić do naszego codziennego chaosu radosną ciszę. Mam nadzieję, że książka _Umysł doskonały_ będzie mapą, która pomoże ci osiągnąć ten cel.

Oto kilka kluczowych pytań, na które odpowiem w tej książce:

•Czym właściwie jest świadomość?

•Czy świadomość można rozwijać i jak to się ma do koncepcji superumysłu?

•Czym jest superumysł i jaki jest jego związek z kosmiczną świadomością?

•Co czujemy, gdy rozwija się świadomość?

•Jakie są fizyczne oznaki takiego rozwoju?

•Jakie mamy na to wszystko dowody naukowe?

•Czy rozwój świadomości ma jakąś wartość poza samym jego doświadczaniem? Jakie są dary superumysłu?

•Czy superumysł może pomóc nam zwiększyć skuteczność działania i kreatywność, a co za tym idzie, odnosić osobiste oraz zawodowe sukcesy?

•Czy dzięki superumysłowi można się wzbogacić materialnie?

•Co z poczuciem spełnienia i szczęściem?

Maharishi i Beatlesi

W pełni urzeczywistniony superumysł – stan, w którym transcendencja wypełnia codzienne życie w sposób nieprzerwany – w tradycji wedyjskiej nosi nazwę kosmicznej świadomości. Pierwszy raz usłyszałem to określenie w dość magicznych okolicznościach – na koncercie organizowanym w sali Radio Music Hall, gdzie były członek zespołu The Beatles, Paul McCartney, mówił o kosmicznej świadomości i wplótł ten temat w skoczną, zapadającą w pamięć melodię, zresztą bardzo pogodną. To była prosta piosenka o zaproszeniu, które Maharishi Mahesh Yogi wystosował bezpośrednio do McCartneya: „Chodź i dziel ze mną kosmiczną świadomość”.

McCartney opowiadał o wydarzeniach z 1968 roku, gdy wraz z pozostałymi Beatlesami odwiedził Maharishiego w Riśikeś w Indiach. Był to burzliwy okres konfliktów międzypokoleniowych, ale jednocześnie – mówiąc słowami Simona i Garfunkela – „czas niewinności”. W tamtej epoce hasła _Make love not war_1 i _flower-power_ były czymś wszechobecnym i uosabiały ducha czasu – coraz mniej akceptowanej wojny w Wietnamie, rewolucji seksualnej i przekonania, że coś tak niewinnego, jak idea pokoju i miłości, może mieć większy wpływ na świat niż karabiny i granaty.

Wśród tego niepokoju społecznego narodziły się ikony ówczesnej epoki, a zespół The Beatles był jedną z najbardziej znanych. Na szczęście ci przełomowi muzycy trafili na ważnego przewodnika duchowego, który odegrał kluczową rolę w naszej historii. Mowa tu o Maharishim Maheshu Yogim, mężczyźnie drobnej budowy, o łagodnym wyrazie twarzy i bujnych włosach. Ubierał się w białe, zwiewne szaty – tradycyjny strój wedyjskiego mnicha – i często nosił na szyi wieniec z kwiatów. Maharishi studiował w Himalajach przez czternaście lat i był głównym uczniem wielkiego mędrca Brahmanandy Saraswatiego, znanego jako Guru Dev, u którego poznał starożytną wedyjską technikę medytacji.

Maharishi nazwał tę technikę medytacją transcendentalną i był tak silnie przekonany o jej wielkim potencjale niesienia pomocy ludziom, że postanowił uczyć jej na całym świecie. Misję tę wypełniał bardzo skutecznie, w dużej mierze dzięki własnym cechom charakteru. Osoby, które go spotkały, często mówiły o jego błyskotliwym umyśle (z wykształcenia był lekarzem), charyzmatycznej osobowości, na pozór niewyczerpanych pokładach energii, etyce pracy (sypiał w nocy tylko przez kilka godzin), radości, którą roztaczał wokół siebie, oraz o jego fascynacji wszystkim wokół. Zarówno w sferze zawodowej, jak i prywatnej Maharishi głęboko rozmyślał nad naturą świadomości i miał opinię autorytetu w sprawach związanych z naukami wedyjskimi. Krótko mówiąc, był jednocześnie innowatorem i doskonałym sprzedawcą, który przedstawił zarówno Wschodowi, jak i Zachodowi potężną technikę medytacji, ale także interesujące połączenie prostoty i wyrafinowanych umiejętności typowych dla człowieka światowego.

Z perspektywy czasu wydaje się logiczne, że te ikony dwóch różnych światów – Beatlesi i Maharishi – w końcu się spotkały. Beatlesi szukali odpowiedzi na pytania, które wynikały z konfliktów tamtego okresu, a Maharishi miał na nie czarujące odpowiedzi. Zasadniczo przekaz był prosty: medytuj, zaglądaj w głąb siebie i poszerzaj granice własnej świadomości. W ten sposób uda ci się zmienić zarówno siebie, jak i otaczający cię świat.

Metafory świadomości

Rozwijając abstrakcyjne pojęcia, takie jak świadomość, dobrze jest sięgnąć do metafor pomagających nadać kształt i treść koncepcjom, które mogą się wydawać zbyt ulotne. Mój mądry mentor zastosował pewnego razu to podejście, chcąc wytłumaczyć mi potencjał nieświadomych procesów kształtujących nasze życie. Powiedział wówczas: „Nieświadomość jest jak wiatr. Nie widzisz go, ale możesz dostrzec jego działanie, patrząc na poruszające się gałęzie drzew i liście rozrzucone po trawniku”.

Rozpatrując zagadnienie świadomego umysłu, mamy nieco bardziej stabilny grunt, ponieważ – z definicji – świadome myśli i uczucia są dla nas dostępne, jeżeli postanowimy się im przyjrzeć. Podobnie jednak jak nieświadome procesy, te świadome również poruszają gałęziami. Tak więc inną ważną metodą oceniania własnych procesów mentalnych jest przyglądanie się naszemu życiu. Zacytuję Biblię: „poznacie ich po owocach”3.

Ten cytat przywodzi mi na myśl jedno z ulubionych powiedzeń Maharishiego: „Podlewaj korzeń i delektuj się owocami”. W jego rozumieniu medytacja transcendentalna to właśnie podlewanie korzenia, czyli pielęgnowanie psychiki w najgłębszej postaci. Owocami są tu zaś nagrody, które miałyby być rezultatem tego procesu. Aby czerpać korzyści z medytacji transcendentalnej, być może nie trzeba wiedzieć nic więcej. „Medytuj i działaj – zwykł mawiać Maharishi – a odczujesz korzyści w postaci poprawy jakości twojego życia”.

Jeżeli jednak chcemy rozwinąć tę metaforę, możemy potraktować rozwój wyższej formy świadomości jako kolejne etapy pośrednie między korzeniem a owocem. Takie właśnie doświadczanie wyższej formy świadomości (które samo w sobie przynosi radość) oraz towarzyszące mu korzyści określam zbiorowo jako superumysł.

Innym sposobem postrzegania świadomości jest rozumienie jej jako medium, w którym się poruszamy i w którym doświadczamy naszego życia. Przypomina to wodę, w której pływa ryba. Istotne jest, czy woda ta jest przejrzysta, czy brudna, świeża, czy trująca. Jakość naszej świadomości i jej oddziaływanie na nasze życie to klucz do udanej egzystencji.

Czasami nasze rozmaite stany świadomości porównuje się także do różnokolorowych okularów. Przez czerwone szkła widzimy świat na czerwono, a przez niebieskie – na niebiesko. Według tej metafory superumysł pozwala nam założyć przejrzyste okulary, dzięki którym widzimy świat takim, jaki naprawdę jest.

Żyjemy w świecie zaawansowanej technologii, więc to naturalne, że wpływ medytacji transcendentalnej często opisuje się za pomocą terminologii zapożyczonej ze świata komputerów i telefonów komórkowych. Ludzie mówią o medytacji w celu „zresetowania” umysłu i wiem, co mają na myśli. Kiedy czuję się zestresowany i wyczerpany, jedna sesja medytacji transcendentalnej może naładować akumulatory. Z czasem jednak natknąłem się na dwie nowe (i szersze) metafory komputerowe. Medytacja transcendentalna „aktualizuje mój system” lub umożliwia mi skorzystanie z „potężniejszego komputera”. Krótko mówiąc, chodzi tu o superumysł. Gdy myślę o medytacji, nie tylko oczekuję, że pozbędę się dręczącego mnie aktualnie stresu, ale chcę także pielęgnować rozwój świadomości, usprawnić działanie swojego umysłu i poprawić jakość życia.

Zanim przejdziemy dalej, pragnę wyjaśnić kilka kwestii dotyczących superumysłu. Po pierwsze, nie sugeruję, że każdy może robić, na co tylko ma ochotę. Wszyscy mamy pewne indywidualne ograniczenia. Mam raczej na myśli zdolność osiągnięcia pełnego potencjału – czegoś, do czego dążą ludzie sukcesu. Po drugie, nie uważam, że superumysł to końcowy etap procesu i że możemy powiedzieć: teraz osiągnąłem superumysł i dotarłem do celu! Moim zdaniem jest to proces ciągłego rozwoju, w którym świadomość ewoluuje razem z sukcesem i dobrym samopoczuciem.

Jak zdefiniować superumysł?

W swojej książce często stosuję termin _superumysł_, więc najlepiej na samym początku wyjaśnić, co mam przez to na myśli. Superumysł to stan umysłu, na który składa się rozwój wyższych stanów świadomości i który pojawia się równolegle z obniżeniem poziomu stresu, lepszym stanem zdrowia fizycznego i wzbogacającymi życie cechami charakteru. Rozwój superumysłu często następuje u osób praktykujących medytację transcendentalną (choć nie tylko) i można go zmierzyć oraz scharakteryzować za pomocą kwestionariusza integracji świadomości (zob. rozdział 7).

Przewodnik po książce

Niniejsza książka jest podzielona na trzy części: część 1 (po wstępie) mówi o nowej nauce zajmującej się świadomością (rozdział 2). Mam tu na myśli zbiór intrygujących odkryć, które zmieniły to, co uznawano dotychczas za filozoficzne domysły, w mierzalne zjawiska, takie jak odczyt EEG (elektroencefalograficzny). Przyjrzymy się zarówno tym nowym odkryciom, jak i starożytnej wiedzy dotyczącej rozwoju świadomości, którą dziś możemy potwierdzić naukowo.

W rozdziale 3 opisano metodę, która moim zdaniem jest najlepszą drogą do rozwoju świadomości. Mowa tu o medytacji transcendentalnej. Rozdział 4 traktuje o subiektywnym doświadczaniu transcendencji, zaś rozdział 5 porusza kwestie związane z fizjologicznymi podstawami takiego stanu.

W rozdziale 6 przedstawiono superumysł, opisując tajemnicze procesy, dzięki którym długotrwałe doświadczanie łagodności przekształca się w kontinuum spokoju. Te terminy zostały zaczerpnięte ze starożytnego tekstu – _Jogasutr_ Patańdźaliego – zacytowanego w epigrafie do niniejszej książki.

W rozdziale 7 zaprezentowano kwestionariusz integracji świadomości opracowany przeze mnie i przez moich kolegów w celu zmierzenia komponentów superumysłu w taki sam sposób, w jaki naukowcy badają funkcje psychologiczne, na przykład przygnębienie, szczęście, odporność i niepokój. Przedstawiliśmy ten kwestionariusz ponad 600 osobom praktykującym MT i po raz pierwszy ujawniamy wyniki badania właśnie tu.

W części 2 wyjaśniono, w jaki sposób zasadniczo rozwijające się wolno dary superumysłu czasami pojawiają się szybko. Do takich darów zaliczam lepsze samopoczucie i sprawniejsze funkcjonowanie umysłu (rozdziały 8 i 9), radość i korzyści związane z osiągnięciem stanu superumysłu (rozdział 10) oraz przyspieszony rozwój wewnętrzny (rozdział 11). W wielu sytuacjach życiowych musimy zbilansować dwa fronty emocjonalne, które z pozoru wydają się przeciwstawne. Mamy być zaangażowani w życie, ale jednocześnie nie przejmować się zbytnio sytuacjami, w których rozsądniej jest po prostu dać za wygraną. Mam nadzieję, że udało mi się pokazać sposób naturalnego pojawiania się tej delikatnej równowagi jako etapu rozwoju superumysłu (rozdział 12). Następnie opisano ciekawe przypadki ludzi, którzy tuż po rozpoczęciu medytacji poczuli, że mają więcej szczęścia, zupełnie jakby świat ich wspierał (rozdział 13). Wiele osób nie rozumie różnic między transcendencją a _mindfulness_ – inną bardzo popularną formą medytacji. W rozdziale 14 dokonano porównania tych dwóch podejść. W ostatnich dwóch rozdziałach drugiej części książki wyjaśniono, w jaki sposób w miarę rozwoju świadomości ludzie mogą niemal automatycznie osiągnąć szczęście, a czasem nawet bogactwo – dwie rzeczy, o które tak często zabiegamy (rozdziały 15 i 16).

Mam nadzieję, że na tyle rozbudziłem twoją ciekawość, że zechcesz dowiedzieć się więcej na temat sposobów rozwoju świadomości i możliwości otrzymania od niej niemal nadnaturalnych darów. Część 3 jest poświęcona prezentacji sposobów odmiany ludzkiego życia przez rozwijający się superumysł oraz dróg prowadzących do umożliwienia ludziom jego doświadczania i osiągania płynących z tego korzyści przez dwadzieścia cztery godziny na dobę (rozdział 18). Jest to stan tradycyjnie określany mianem _kosmicznej świadomości_. Choć tak zaawansowany etap rozwoju świadomości nie jest wymogiem do korzystania z zalet superumysłu, to jego w pełni rozwinięta forma jest czymś fascynującym.

W rozdziale 19 scharakteryzowano mniej typowe sposoby rozwijania świadomości – „transcendentalne niespodzianki” – intensywne mistyczne doświadczenia, które pojawiają się samoistnie (i dlatego nie można ich zaplanować), ale mimo to mogą mieć długofalowe następstwa. W ostatnim rozdziale, zatytułowanym _Ku uniwersalnej więzi,_ krótko opisano, w jaki sposób rozwija się superumysł, tłumiąc nasze indywidualne obawy, a tym samym zapewniając sposób na wykształcenie więzi łączącej nas z innymi ludźmi i ze wszechświatem jako całością.

Pozwól, że bez zwłoki zabiorę cię w podróż ku rozwijaniu świadomości i superumysłowi.

1 Według tradycji wedyjskiej wyróżniamy siedem stanów świadomości. Trzy podstawowe to stan czuwania, sen i marzenia senne. Wyżej znajdują się:

– świadomość transcendentalna: transcendentalne doświadczanie jaźni w ciszy towarzyszącej medytacji,

– kosmiczna świadomość: doświadczanie transcendencji w działaniu; blask tego stanu, transcendentalna jaźń jest utrzymywana podczas normalnego stanu czuwania, a także we śnie i w stanach świadomości towarzyszącym marzeniom sennym.

– udoskonalona kosmiczna świadomość uzewnętrznia się w wyniku stopniowego rozwoju zmysłów i emocji. Tutaj doświadczasz otoczenia w sposób najbardziej szczegółowy. Twoja miłość, współczucie i wdzięczność w stosunku do przyjaciół, rodziny i całej ludzkości osiągają maksymalny potencjał. W tym stanie wedyjska maksyma „Świat jest moją rodziną” znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistości.

– świadomość jedności: M.Y. Maharishi powiedział, że jest to stan pełnej samorealizacji, pełnego oświecenia. W tym stanie doświadczasz transcendentalnej rzeczywistości nie tylko w sobie, ale także we wszystkich i we wszystkim.

2 Rosenthal N.E., et al., _Seasonal affective disorder: A description of the syndrome and preliminary findings with light therapy_, „Archives of General Psychiatry”, s. 41 (January 1984): 72–80; Rosenthal N.E., _Zimowe smutki_, W.A.B, Warszawa 1995.

3 Ewangelia według św. Mateusza 7:16, Biblia Tysiąclecia, Pallottinum, Poznań 2003.2.
Nauka a świadomość

Świadomość to jedyna prawdziwa rzecz na świecie i największa spośród wszystkich tajemnic.

Vladimir Nabokov

W tym samym czasie, w którym Beatlesi odwiedzali Maharishiego, studiowałem medycynę. Jak przyzna większość studentów, na medycynie trzeba się wiele nauczyć i nie wszystko jest interesujące lub choćby przydatne z punktu widzenia dalszego rozwoju zawodowego. O wielu poznanych wówczas detalach zdążyłem już zapomnieć; inne, wcale nie bardziej istotne, wciąż mam w głowie. Na przykład bardzo zapadły mi w pamięć dziwnie brzmiące terminy, takie jak _obwódka Zinna_ czy _kanał Schlemma_, opisujące mało znane, choć istotne struktury w oku. Nie zapomnę też raczej nazw łacińskich takich jak _substantia nigra_ czy _locus coeruleus_ oznaczających odpowiednio czarną masę i fioletową kropkę, czyli niewielkie, ale bardzo ważne obszary mózgu.

Gdy jednak zadaję sobie pytanie, czego się dowiedziałem na studiach na temat świadomości, odpowiedź brzmi: niewiele. Nasz przykładowy pacjent był nieprzytomny, przytomny albo gdzieś pomiędzy – po wstrząśnieniu, zamroczony lub otępiony. Moje przygotowanie psychiatryczne było równie niekompletne. Uczyliśmy się o śnie i jego wielu etapach oraz zaburzeniach, uczestniczyliśmy też w wykładzie na temat hipnozy. Dowiedzieliśmy się także co nieco o nastroju, niepokoju i zaburzeniach wyszczególnionych w najnowszej edycji podręcznika o dolegliwościach natury psychiatrycznej. Mówiono nam, że mamy pytać o myśli, sny i uczucia, starać się zrozumieć, skąd się one biorą i jak sobie z nimi radzić. Gdy o tym myślę, uświadamiam sobie, że uczyliśmy się o zawartości świadomości – o jej treści, a nie o niej samej. Świadomość jako temat badań nie była częścią programu nauczania.

Współczesna nauka

Czytając doskonałą i wyczerpującą książkę _Consciousness and the Brain_ neurobiologa Stanislasa Dehaenego, profesora psychologii doświadczalnej i poznawczej w Collège de France, dowiedziałem się, że ja i moi towarzysze z RPA nie jesteśmy sami w tych mrocznych czasach. Zdaniem Dehaenego słowo _świadomość_ zostało wykluczone z dyskursu naukowego, kiedy był on jeszcze studentem, czyli w latach 80. XX wieku. Dehaene pisze: „Ze zdziwieniem odkryłem, że na spotkaniach w laboratorium nie wolno było nam wypowiadać słowa na «ś» . A później, pod koniec lat 80., wszystko się zmieniło. Dziś kwestie związane ze świadomością znajdują się w centrum uwagi neurologów”1.

Na temat świadomości napisano już wiele, z czego dużą część stanowią rozważania natury spekulacyjnej i filozoficznej. Mowa tu o pytaniach typu: Kto tak naprawdę posiada świadomość? Daniel Dennett porusza tę kwestię w swojej encyklopedycznej książce _Świadomość_. Pyta on: „Czy posiadają ją noworodki? A żaby? A co z ostrygami, mrówkami, roślinami, robotami, zombie…?”2. W tej książce nie będę wkraczał na tak ryzykowne terytorium. Jako psychiatra i badacz skłaniam się raczej ku podejściu empirycznemu zaadaptowanemu przez Dehaenego i jego kolegów.

Dehaene wskazuje trzy fundamentalne elementy, które umożliwiły transformację świadomości z postaci „filozoficznej tajemnicy w zjawisko laboratoryjne”. Elementy te to „stworzenie lepszej definicji świadomości; odkrycie, że świadomość może być manipulowana doświadczalnie; oraz nowy szacunek dla zjawisk subiektywnych”.

Powiedzmy, że na ekranie przed twoimi oczami na ułamek sekundy wyświetla się obrazek. Trwa to tak krótko, że (z definicji) nie jesteś w stanie go zarejestrować. Innym sposobem maskowania obrazu tak, aby nie dało się go zarejestrować (nawet gdy wyświetli się go nam przed oczyma), jest powiązanie go z obrazami rozpraszającymi uwagę. Ten sam obraz można też wyświetlić przez dłuższą chwilę lub bez dodatkowych obrazów, abyśmy mogli go zauważyć i oświadczyć, że on istnieje.

Badacze przeprowadzili próby, w których na różne sposoby prezentowano ludziom obrazy i badano ich reakcję pod kątem doniesień subiektywnych (informacje na temat dostrzeżonych obrazów) oraz konkretnych zmian w mózgu (na przykład zapis EEG i metody obrazowania). Następnie poprzez skorelowanie raportów subiektywnych z pomiarami pracy mózgu naukowcom udało się ustalić cztery sygnatury EEG świadczące o istnieniu świadomości. Przedstawiam je w tabeli 2 (na następnej stronie).

Trzeci czynnik wspomniany przez Dehaenego – nowy szacunek dla zjawisk subiektywnych – większość psychiatrów skomentowałaby słowami „najwyższy czas”. Od początków terapii (a tak naprawdę od początków medycyny) lekarze polegali na relacjach pacjentów dotyczących ich świadomych doświadczeń, często uzyskując przy tym doskonałe rezultaty.

Tabela 2 przedstawia cztery cechy świadomości – schematy widoczne na odczycie EEG świadczące o tym, że reakcja pacjenta na bodźce jest świadoma3. Naukowcy znają prosty sposób ustalania, czy osoba doświadcza bodźców świadomie, czy nie: po prostu pytają. Zapis EEG jest mierzony za pomocą elektrod przymocowanych do głowy.

Tabela 2. Cztery sygnatury EEG świadczące o obecności świadomości

+--------------------------------------------------------------------------+
| Reakcja EEG zostaje wzmocniona i dotyczy wielu obszarów mózgu. Na |
| podstawie różnic między reakcjami EEG na bodźce podprogowe (takie, które |
| są zarejestrowane nieświadomie) a reakcjami świadomymi naukowcy |
| porównują wpływ tych dwóch zjawisk do różnic między śnieżką (bodźce |
| nieświadome) a lawiną. |
+--------------------------------------------------------------------------+
| Reakcja EEG na bodźce przybiera postać falową przypominającą pagórkowatą |
| drogę. Dopiero podczas świadomych prób (gdy badany jest świadomy |
| istnienia bodźców) naukowcom udaje się zaobserwować szczególnie wyraźny |
| trzeci pagórek, zwany P300, który często pojawia się po około 300 |
| milisekundach od zaistnienia bodźca. |
+--------------------------------------------------------------------------+
| Podczas prób świadomych EEG wykazuje „znaczący wzrost aktywności pasma |
| gamma rozpoczynający się po upływie około 300 milisekund”. Podczas prób |
| nieświadomych ta długość fali zwykle zanika po 200 milisekundach od |
| zaistnienia bodźca. |
+--------------------------------------------------------------------------+
| Gdy bodźce są odbierane w sposób świadomy, zawsze pojawia się „wyraźna |
| synchronizacja sygnałów elektromagnetycznych w korze mózgowej”. |
| Informacje docierające do etapu świadomości zostają uznane przez mózg za |
| szczególnie istotne. Jest więc logiczne, że różne obszary mózgu |
| komunikują się ze sobą w tym samym czasie. |
+--------------------------------------------------------------------------+

Starożytna wiedza: stany świadomości

Choć większość naukowców ignorowała kwestię badań nad świadomością aż do późnych lat 80., mędrcy wielu tradycji religijnych zajmowali się tym zjawiskiem od tysięcy lat. Zasadniczo różne stany świadomości definiowano pod kątem subiektywnych doświadczeń, na przykład uczucia wyciszenia, braku ograniczeń i błogostanu. Obecnie naukowcy wykorzystują zdobycze techniki takie jak EEG i metody obrazowania mózgu, aby zrozumieć fizjologiczne podłoże tych stanów.

Choć niniejsza książka dotyczy głównie medytacji wywodzącej się ze staroindyjskiej tradycji wedyjskiej, w tym zmian w mózgu pojawiających się u osób praktykujących medytację transcendentalną, inne formy medytacji również można zbadać za pomocą mierzalnych zmian w mózgu. Na przykład Sara Lazar, adiunkt psychologii w szpitalu Massachusetts General Hospital, oraz jej koledzy zmierzyli za pomocą rezonansu magnetycznego grubość kory mózgowej u 20 osób, które od dłuższego czasu praktykują buddyjską medytację, i u 15 osób z grupy kontrolnej. Okazało się, że w obszarach mózgu związanych z uwagą i innymi zdolnościami istotnymi z punktu widzenia takiej formy medytacji kora mózgowa medytujących była grubsza4.

Przeprowadzono także wiele innych badań nad zmianami w mózgu związanymi z różnymi rodzajami medytacji, które zasługują na wzmiankę, ale nie mieszczą się w zakresie tematycznym tej książki. Nie licząc rozdziału, w którym porównuję _mindfulness_ i transcendencję (rozdział 14) i kilku akapitów na końcu niniejszego rozdziału, muszę w dużym stopniu zignorować rozległą literaturę poświęconą medytacji zaczerpniętej z tradycji buddyjskiej i zostawić ten temat osobom, które znają się na tej tematyce lepiej niż ja.

W rozdziałach 5 i 18 szczegółowo opowiadam o zmianach w mózgu towarzyszących MT i o własnych doświadczeniach związanych z podłączeniem do elektroencefalografu, gdy – ku mojemu zadowoleniu – zobaczyłem, jak fale alfa z mojego mózgu są rejestrowane na papierze.

Muszę przyznać, że pomimo rozwoju nauki przy naszym obecnym stanie wiedzy subiektywne raporty wciąż pozostają najbardziej precyzyjną metodą charakteryzowania stanów świadomości. Technologia musi jeszcze sporo nadrobić.

Trzy stany świadomości są oczywiste: mowa o normalnym stanie czuwania, śnie i marzeniach sennych, choć nawet tu występuje wiele różnych wariantów (dobry i odprężający sen kontra sen przerywany). Tym stanom towarzyszą określone zmiany fizjologiczne oraz zmiany w mózgu. Na przykład marzenia senne cechują się fazą snu REM, stanem, w którym całe ciało (z wyjątkiem oczu) pozostaje nieruchome. Inne fazy snu charakteryzują się konkretnymi przypisanymi do nich odczytami EEG.

Oprócz trzech zwyczajnych stanów świadomości przedstawiciele różnych kultur i naukowcy zaobserwowali także inne stany. Na przykład znany psycholog William James wyraźnie wyróżniał stany, bez których „żaden obraz wszechświata w swej całości nie może być ostateczny”.

Historia rozszerzonych stanów świadomości w różnych kulturach została w wysublimowany sposób opisana w książce Craiga Pearsona _The Supreme Awakening_. W wielu kulturach dostrzega się, że rozszerzone stany świadomości mogą być klasyfikowane według ich rosnącej złożoności i czystości. Oto jeden barwny przykład z książki Pearsona: „Literatura taoistyczna wyróżnia stan wysokiej czystości, najwyższej czystości i jadeitowej czystości, co odpowiada różnym stopniom rozwoju świadomości”5.

Nawiązuję w tym miejscu głównie do kultur wschodnich, ale jest też wiele zachodnich tradycji, które uwzględniają elementy medytacji w modlitwach i praktykach duchowych. Nie będę ich wyszczególniał, ale warto podkreślić ich istnienie.

W niniejszej książce koncentruję się na rozszerzonych stanach świadomości, które pojawiają się w wyniku praktykowania MT zgodnej z naukami wedyjskimi. Jest ku temu kilka powodów. Po pierwsze, MT to metoda, którą dobrze znam (obserwowałem ją bezpośrednio) i dzięki której badacze potrafią w powtarzalny sposób wywołać te stany świadomości. Po drugie, rozszerzone stany były bardzo istotnym elementem wedyjskich badań nad świadomością, w których akceptowano je i analizowano od stuleci. Po trzecie, mam przyjemność współpracować z wieloma osobami praktykującymi MT. Zapewniły mi one zarówno kluczowe dane, jak i fascynujące historie potwierdzające i tłumaczące obserwacje, na których bazuje niniejsza książka. Po czwarte, MT naucza się na całym świecie w sposób ustandaryzowany i możliwy do odtworzenia. Wzmacnia to moje przekonanie, że rozwój świadomości opisywany przez osoby praktykujące MT w różnych częściach świata jest rezultatem tych samych wysiłków i najprawdopodobniej odzwierciedla wspólne mechanizmy mentalne.

Zgodnie z tradycją wedyjską świadomość transcendentalna wykracza poza doświadczenie medytacji, wchodząc w stan normalnego czuwania, gdzie stopniowo się rozwija6. To właśnie ta rozwijająca się świadomość – oraz towarzyszące jej zalety – jest określana mianem superumysłu. Choć rozwój ten postępuje stopniowo, może zostać zainicjowany wkrótce po rozpoczęciu medytacji, jak się zresztą niebawem przekonamy.

Zanim przejdę dalej, warto wyjaśnić kilka różnic między MT a popularnymi formami medytacji buddyjskiej, zwłaszcza w kwestii rozwoju świadomości, na której się tu skupiamy. Niektóre zagadnienia kluczowe trzech głównych rodzajów medytacji przedstawiłem poniżej (tabela 3).

Tabela 3

+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| Kategoria | Skupienie uwagi | Ciągłe | Automatyczna |
| | | monitorowanie | transcendencja |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| Nośnik | obraz lub ważne | oddech, odczucia | mantra |
| | emocje | cielesne, myśli, | |
| | | uczucia | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| Przykład | miłująca dobroć | _mindfulness_ | medytacja |
| | | w stylu buddyjskim | transcendentalna |
| | | (Vipassana) | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| Dominująca długość | gamma (20–50) | theta (6–8) | alfa 1 (8–10) |
| fali w zapisie EEG | | | |
| (cykle na sekundę) | | | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+

Jak pokazano w tabeli 3, współcześni eksperci w dziedzinie medytacji podzielili różne jej formy na trzy kategorie: skupienie uwagi, ciągłe monitorowanie i automatyczna transcendencja7. MT należy do ostatniej kategorii. Pozostałe formy zwykle kładą nacisk na skupienie (na przykład na obrazie, oddechu lub myśli) albo ciągłe monitorowanie (podczas którego umysł ma się skupiać na określonych bodźcach pochodzących ze zmysłów, z ciała albo z mózgu). Obie wspomniane techniki (zaliczane do _mindfulness_) różnią się od MT, w trakcie której systematycznie stosuje się specjalny dźwięk – mantrę spowalniającą lub wyostrzającą aktywność umysłu. Jest to czynność o charakterze w dużym stopniu automatycznym w przeciwieństwie do procesów koncentrowania się na czymś czy ciągłego monitorowania.

Według eksperta w dziedzinie medytacji, Chrisa Germera, psychologa klinicznego z Harvard Medical School, odmienne stany świadomości (znane jako dżhany) były w przeszłości elementem medytacji buddyjskiej, ale straciły na ważności w ciągu ostatniego stulecia. Tak czy inaczej, o dżhanach wciąż się naucza i w dalszym ciągu są one praktykowane. Leigh Brasington, buddyjski instruktor medytacji i autor książki _Right Concentration: A Practical Guide to the Jhanas_8, wytłumaczył mi, że te stany świadomości można osiągnąć dzięki koncentracji na jednym z aż trzydziestu różnych bodźców, w tym na oddechu, mantrach lub myślach pełnych współczucia i dobroci. Zdaniem Brasingtona żaden z tych bodźców nie pokrywa się w pełni z opisanym przeze mnie stanem transcendencji9.

Podsumowanie informacji zawartych w rozdziale 2:

•Neurobiolodzy zdefiniowali obecnie świadomość w taki sposób, że można ją badać doświadczalnie.

•Za pomocą metod naukowych, zwłaszcza pomiarów przy użyciu EEG, zdefiniowano cztery konkretne „sygnatury świadomości”.

•Według starożytnej tradycji wedyjskiej istnieją więcej niż trzy tradycyjne stany świadomości (stan normalnego czuwania, sen i marzenia senne).

•Informacje na temat rozwijania tych pozostałych „wyższych stanów” świadomości znajdziesz w dalszych rozdziałach.

•Zaprezentowano cechy trzech głównych form medytacji.

W następnym rozdziale zamieściłem wstęp do MT – prostą drogę do świadomości transcendentalnej.

1 Dehaene S., _Consciousness and the Brain: Deciphering How the Brain Codes Our Thoughts_, Viking 2014, s. 7–8.

2 Dennett D., _Świadomość_, przeł. E. Stokłosa, Copernicus Press Center, Kraków 2016.

3 Dehaene S., _Consciousness and the Brain_, s. 115–160.

4 Lazar, S.W., et al., _Meditation experience is associated with increased cortical thickness_, „Neuroreport” 16 (17) (28 listopada 2005), s. 1893–1897.

5 Pearson C., _The Supreme Awakening: Experiences of Enlightenment Throughout Time – and How You Can Cultivate Them_, Maharishi University of Management Press 2013, s. 42.

6 Zob. przypis 1 do rozdziału 1.

7 Travis F.T., Shear J., _Focused attention, open monitoring, and automatic self- transcending: Categories to organize meditations from Vedic, Buddhist and Chinese traditions_, „Consciousness and Cognition” 19 (4) (grudzień 2010), s. 1110–1118.

8 Brasington L., _Right Concentration: A Practical Guide to the Jhanas_, Shambala 2015.

9 Przedstawiłem Leighowi Brasingtonowi poniższy opis świadomości i zapytałem, która spośród 8 dżhan odpowiada transcendencji.

„To stan spokojnej uważności, w którym zanikają granice czasu i przestrzeni. W związku z tym stan ten określany bywa mianem «bezgraniczności». Człowiek w takim stanie jest uważny i świadomy, ale świadomość nie doświadcza żadnej konkretnej treści. Dlatego używa się również określenia «czysta świadomość». Napawa ona błogością. W sensie fizycznym transcendencji towarzyszy rozluźnienie mięsni i spowolnienie oddechu”.

Oto jego odpowiedź, w której rozkłada mój opis na części i dopasowuje do nich odpowiadającą im dżhanę (numeracja według etapu dżhan).

NR: To stan spokojnej uważności, w którym znikają granice czasu i przestrzeni.

LB: To przypomina J5 – wymiar nieskończonej przestrzeni, choć w tym przypadku czas znika tylko wtedy, gdy jesteśmy bardzo skoncentrowani.

NR: W związku z tym stan ten określany bywa mianem „bezgraniczności”.

LB: To odpowiada „nieskończonemu” aspektowi J5 i J6.

NR: Człowiek w takim stanie jest uważny i świadomy, ale świadomość nie doświadcza żadnej konkretnej treści.

LB: W J5 treścią świadomości jest niezmierzona przestrzeń. Jest więc bardzo wyraźny podmiot, który potrafią dostrzec ludzie mający wyobraźnię wzrokową. Ten opis nie pasuje więc do J5.

LB: W J6 nie ma żadnej konkretnej treści świadomości i jest to świadomość bardzo rozległa. Współgra to więc z J6.

NR: Dlatego używa się określenia „czysta świadomość”. Napawa ona błogością.

LB: J5 i J6 (a także J7 i J8) mają charakter neutralny – nie ma tu błogości, a jedynie opanowanie. Opis nie odpowiada więc J4, J5, J6, J7 ani J8.

NR: W sensie fizycznym transcendencji towarzyszy rozluźnienie mięśni i spowolnienie oddechu.

LB: Nie odpowiada to żadnej dżhanie od 5 do 8. Opis J5 zaczyna się od słów: „Wykraczając poza wszelkie odczucia cielesne…”. W dżhanach od 5 do 8 nie ma żadnej świadomości ciała. Opis współgra częściowo z dżhanami od 2 do 4, w których nie ma jednak mowy o żadnej nieskończoności.

Tak więc choć istnieje wiele wspólnych aspektów między transcendencją doświadczaną poprzez MT a dżhanami, nie ma żadnej dżhany, która harmonizowałaby z wszystkimi aspektami.