Underground za drutami. Nieformalne ruchy młodzieżowe w PRL i wybranych krajach bloku wschodniego (1980–1989) - ebook

Spis treści

Wykaz skrótów

Wstęp

Rozdział I

Niezależne środowiska młodzieżowe w PRL

1.1. Subkultury muzyczne

1.1.1. Imprezy muzyczne grupujące przedstawicieli subkultur

1.2. Subkultury luźno związane z nurtami muzycznymi

1.2.1. Anarchiści i pacyfiści

1.2.2. Ekolodzy

1.2.3. Inne subkultury

1.3. Nieformalne ruchy młodzieżowe o podłożu religijnym

1.3.1. Powiązane z Kościołem katolickim

1.3.2. Młodzież zafascynowana religiami Wschodu

1.4. Środowisko Monaru

Rozdział II

Nieformalne ruchy młodzieżowe w innych krajach bloku wschodniego

2.1. Ruchy niezależne w Czechosłowacji

2.1.1. Fani punk rocka, heavy metalu, skinheadzi

2.1.2. Ruchy pokojowe i proekologiczne w CSRS

2.1.3. Ruchy religijne

2.1.3.1. Młodzież związana z Kościołem katakumbowym

2.1.3.2. Ruch Hare Kryszna

2.2. Nieformalne inicjatywy młodzieżowe w NRD

2.2.1. Subkultury muzyczne

2.2.2. Ruchy młodzieżowe powiązane z Kościołem ewangelickim

2.3. Młodzież poza systemem w Związku Radzieckim

2.3.1. Subkultury muzyczne

2.3.2. Środowiska pacyfistyczne i proekologiczne

2.3.3. Ruch Hare Kryszna

2.3.4. Neofaszyści (neonaziści)

2.3.5. Lubiery („Siłownicy”)

Rozdział III

Kontakty i wzajemne przenikanie się członków nieformalnych ruchów młodzieżowych z PRL, NRD, CSRS i ZSRR

3.1. Subkultury muzyczne

3.2. Inicjatywy pacyfistyczne

3.3. Obrońcy środowiska naturalnego

3.4. Środowiska religijne

3.4.1. Młodzi pozostający w obrębie Kościoła katolickiego

3.4.2. Wyznawcy i sympatycy kultu Kryszny

3.5. Internacjonalistyczny aspekt problemu narkomanii

Zakończenie

Bibliografia

Spis ilustracji

Indeks nazwisk

Summary

Zusammenfassung

O AutorzeWykaz skrótów

APPA – Absage an Praxis und Prinzip der Abgrenzung, Odrzucenie Praktyki i Zasad Ograniczania

ASSA – Анархо-синдикалистская свободная ассоциация, Anarcho-syndykalistyczna Swobodna Asocjacja

BBC – British Broadcasting Corporation, Brytyjska Korporacja Radiofoniczna

BBT – The Bhaktiwedanta Book Trust

BEK – Bischofskonferentz des Verbandes der Evangelischen Kirchen, Konferencja Episkopatu Związku Kościołów Ewangelickich

CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej

ČSM – Československý svaz mládeže, Czechosłowacki Związek Młodzieży

ČSOP – Český svaz ochránců přírody, Czeski Związek Obrońców Przyrody

FA – Federacja Anarchistyczna

FAMA – Festiwal Artystycznej Młodzieży Akademickiej

FAMU – Filmová a televizní fakulta Akademie múzických umění v Praze, Wydział Filmowy i telewizyjny Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze

FDJ – Freie Deutsche Jugend, Wolna Młodzież Niemiecka

FMA – Federacja Międzymiastówki Anarchistycznej

FSRR – Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka

GOP – Gorodskoje Obszczeżytje Proletariata

IFM – Initiative für Frieden und Menschenrechte, Inicjatywa na rzecz pokoju i praw człowieka

INF Treaty – Treaty on Intermediate-Range Nuclear Forces, Układ o całkowitej likwidacji rakiet pośredniego zasięgu

IPN – Instytut Pamięci Narodowej

ISKCON – International Society for Krishna Consciousness, Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny

ISP PAN – Instytut Studiów Politycznych Polskiej Aademii Nauk

KAS – Конфедерация Анархо-синдикалистская, Konfederacjia Anarcho-sindikalistov

KBWE – Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

KC PZPR – Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej

KGB ZSRR – Комите́т госуда́рственной безопа́сности – КГБ СССР, Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR

KGMO – Komenda Główna Milicji Obywatelskiej

Központi Bizottsága KISZ – Központi Bizottsága Magyar Kommuista Ifjúsági Szövetség, Komitet Centralny Węgierskiego Związku Młodzieży Komunistycznej

KPCz – Komunistyczna Partia Czechosłowacji

KPD – Komunistyczna Partia Niemiec

KPN – Konfederacja Polski Niepodległej

KSP – Kłuby Samodiejatielnoj Piesni, Kluby Piosenki Autorskiej

KUL – Katolicki Uniwersytet Lubelski

KWMO – Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej

LLKJS – Lietuvos Lenino komunistinio jaunimo sąjunge, Litewski Związek Młodzieży Komunistycznej im. Lenina

LSRR – Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka

MA – Międzymiastówka Anarchistyczna

MO – Milicja Obywatelska

MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

NATO – North Atlantic Treaty Organization, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego

NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna

NRU – Народний рух України за перебудовою, Narodowy Ruch Ukrainy na rzecz Przebudowy

NSZZ „Solidarność” – Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”

NZS – Niezależne Zrzeszenie Studentów

OdF – Opfer des Faschismus, Ofiary faszyzmu

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych

PPS – Polska Partia Socjalistyczna

PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa

PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe

RCz – Republika Czeska

RFN – Republika Federalna Niemiec

RIAS – Rundfunk im amerikanischen Sektor, Radio w amerykańskim sektorze

RSA – Ruch Społeczeństwa Alternatywnego

RUSW – Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych

Sąjūdis – Lietuvos Peisitvarkymo Sąjūdis, Litewski Ruch na rzecz Przebudowy

SB – Służba Bezpieczeństwa

SED – Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec

SNB – Sbor národní bezpečnosti, Korpus Bezpieczeństwa Narodowego

SSM – Socialisticki svaz mládeže, Związek Młodzieży Socjalistycznej

Stasi – Staatssicherheitsdienst; inaczej Ministerium für Staatssicherheit, MfS – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

StB – Statní Bespečnost, Bezpieczeństwo Państwowe

SVŠT – Slovenská vysoká škola technická v Bratislave, Słowacka Wyższa Szkoła Techniczna w Bratysławie

TW – Tajny Współpracownik

UdF – Unerkannt durch Freundesland, Nierozpoznani przez kraj przyjaciół

USA – United States of America, Stany Zjednoczone Ameryki

USRR – Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka

VoPo – Volkspolizei, Policja Ludowa

WiP – Wolność i Pokój

WOP – Wojska Ochrony Pogranicza

WRL – Węgierska Republika Ludowa

WUSW – Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych

ZMP – Związek Młodzieży Polskiej

ZMS – Związek Młodzieży Socjalistycznej

ZOMO – Zbrojne Odwody Milicji Obywatelskiej

ZSMP – Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej

ZSP – Zrzeszenie Studentów Polskich

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

ZUWM – Związek Ukraińskiej Młodzieży NiezależnejWstęp

Celem opracowania jest przybliżenie obrazu nieformalnych środowisk młodzieżowych w Polsce oraz sąsiednich krajach socjalistycznych – NRD, Czechosłowacji i w Związku Radzieckim – na przestrzeni lat 80. XX w. Polska stanowi tutaj punkt wyjścia, zaś kontynuacją jest naświetlenie zjawiska subkultur młodzieżowych w państwach sąsiadujących z PRL, czyli w ZSRR, Czechosłowacji i NRD. Wybór nie jest tu przypadkowy. W czterech wymienionych powyżej państwach – odgrywających zresztą zasadniczą rolę pod względem politycznym i wojskowym w całym bloku wschodnim – istniał najbardziej rozwinięty ruch nieformalnych środowisk młodzieżowych za żelazną kurtyną. Co prawda do tego grona można zaliczyć jeszcze Węgry, lecz uznano, iż powyższa reprezentacja jest wystarczająca dla ukazania zjawiska nieformalnych środowisk młodzieżowych w bloku państw socjalistycznych. W pierwszej kolejności przedstawiono, jak powstawały i rozwijały się subkultury młodzieżowe, począwszy od lat 50. po ostatnią dekadę funkcjonowania porządku jałtańskiego, czyli lata 80. XX w., które stanowią zasadniczy okres chronologiczny z punktu widzenia omawianego tematu. Następnie ukazano kontakty wspomnianych środowisk w obrębie tzw. wspólnoty państw socjalistycznych. Skala tych kontaktów wskazywała m.in. na siłę i aktywność danego środowiska, jak miało to chociażby miejsce w przypadku polskich subkultur muzycznych.

Za wzrostem i rozwojem kontaktów wspomnianych środowisk postępowała wzmożona aktywność państwa – szczególnie w zakresie działalności organów bezpieczeństwa, które starały się ograniczyć progres tzw. undergroundu. Jak wiadomo, cechą charakterystyczną systemu tzw. demokracji ludowych było dążenie do pełnego „zagospodarowania” całego społeczeństwa, a zwłaszcza środowisk młodzieżowych. Służyć temu miały szkoły, uczelnie wyższe oraz szereg organizacji wiążących ze sobą młodzież w okresie wolnym od lekcji lub zajęć czy w czasie wakacji. Mowa tutaj o organizacjach typu skautowskiego czy też formacjach bardziej akcentujących swój wydźwięk polityczny i lojalność wobec systemu. W Polsce najpierw był to Związek Młodzieży Polskiej (ZMP) 1948–1957, następnie Związek Młodzieży Socjalistycznej (ZMS) 1957–1976, i na koniec – Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej (ZMSP) od 1976 r.1; w Związku Radzieckim – Komunistyczny Związek Młodzieży, czyli Komsomoł (akronim od słów Komunisticzeskij Sojuz Mołodioży, 1918–1991)2; w Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRD) – Freie Deutsche Jugend (Wolna Młodzież Niemiecka, FDJ)3; zaś w Czechosłowacji – od 1949 do 1968 r. Československý svaz mládeže (Czechosłowacki Związek Młodzieży, ČSM), natomiast w latach 1970–1989 Socialistický svaz mládeže (Socjalistyczny Związek Młodzieży, SSM)4.

Poważny niepokój u decydentów musiał budzić fakt, iż pokaźny procent młodzieży nie decydował się na uczestnictwo w tego typu projektach, m.in. ze względu na ich upolitycznienie. Dziesiątki tysięcy młodzieży kontestowały organizacje i ruchy oficjalne, angażując się w działalność ruchów nieformalnych, powiązanych czy to z poszczególnymi gatunkami muzyki młodzieżowej, czy też z Kościołami: katolickim i ewangelickim. Wyjątkowy charakter tych środowisk polegał na braku skrępowania jakimikolwiek ramami organizacyjnymi czy formalnymi, a to już stanowiło poważne zagrożenie dla systemu. Zważywszy zaś, iż od początku dekady lat 80. uzyskały pokaźny wpływ na szerokie kręgi młodzieżowe – zwłaszcza jeśli mowa o subkulturach muzycznych – i dalekie były od poparcia ówczesnych realiów politycznych, stały się jednym z rozsadników systemu. Może nie tak istotnym jak wadliwy mechanizm gospodarczy czy kręgi szeroko rozumianej opozycji politycznej, a jednak znaczącym. Właśnie powyższą tezę starano się udowodnić w pracy dzięki naświetleniu szerokiego zjawiska, jakim był rozwój nieformalnych ruchów młodzieżowych w państwach bloku wschodniego w okresie lat 80.

W pracy nie porusza się kwestii środowisk młodzieżowych angażujących się w opozycję polityczną czy też stanowiących jej zaplecze. Warto jednak zaznaczyć, iż granica między młodzieżową kontrkulturą a młodzieżową opozycją polityczną była bardzo umowna. Często te same osoby były zaangażowane w obydwa rodzaje działalności lub przechodziły z jednego środowiska do drugiego. Na temat młodzieżowej opozycji politycznej działającej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) powstało już wiele interesujących opracowań5, natomiast problematyka aktywności na polu politycznym młodzieży w innych krajach bloku wschodniego wciąż nie została podjęta przez polskich badaczy. Zarówno w ruchu dysydenckim na terenie Związku Radzieckiego, jak i w środowiskach opozycyjnych w Czechosłowacji nie brakowało w latach 80. XX w. osób bardzo młodych, pragnących zaangażować się w działalność antysystemową. Szczególnie warto tutaj zwrócić uwagę na ZSRR i środowiska niezależne w republikach nadbałtyckich u schyłku lat 80. XX w., gdzie młodzież stanowiła kluczowe zaplecze dla rozwijających się ruchów niepodległościowych.

W pracy brak również odniesienia do formującego się dopiero środowiska kibicowskiego. Pozbawione programu, dalekie od zaangażowania w określone imprezy kulturalne, w zasadzie było apolityczne, stanowiło tło dla odbywających się imprez sportowych. Tym niemniej czytelnik, który chciałby się bliżej zapoznać z problematyką powstającego środowiska kibicowskiego w krajach bloku wschodniego, może sięgnąć po opracowanie dotyczące tego ruchu w NRD autorstwa Dariusza Wojtaszyna6. Natomiast o polskim ruchu kibicowskim traktują chociażby fragmenty prac Przemysława Piotrowskiego7.

Warto tutaj przybliżyć zakres takich pojęć jak „underground”, „młodzież” i „nieformalne ruchy młodzieżowe”. Słownik języka polskiego PWN pod hasłem „underground” podaje następujące definicje: 1) współczesny nurt niezależnej działalności artystycznej; 2) nielegalne ruchy polityczne lub społeczne; 3) kolej podziemna w Londynie8. Do rozpatrywanego tematu odnoszą się dwa pierwsze pojęcia. W znaczeniu artystycznym pod pojęciem undergroundu należy rozumieć twórczość „podziemną”, niejednokrotnie półamatorską, najczęściej przełamującą rozmaite tabu estetyczne, społeczne, obyczajowe czy polityczne. Artystyczna działalność undergroundowa to ta pozostająca poza zasięgiem twórczości głównego nurtu oraz popkultury, a czasem – jak to miało miejsce w bloku wschodnim przed 1989 r. – również cenzury. W wymiarze zaś społecznym i politycznym mowa o ruchach i inicjatywach angażujących najczęściej ludzi młodych, negujących oficjalne, koncesjonowane przez państwo projekty czy zastane normy9.

Rozwój undergroundu powiązany był z okresem dorastania tzw. baby boomers, czyli pokolenia wyżu demograficznego urodzonego po 1945 r. Mówimy o tym zjawisku przede wszystkim w odniesieniu do Zachodu, ale i w Europie Wschodniej czy w Związku Radzieckim odnotowano wtedy znaczny wzrost narodzin10. Pokolenie baby boomers, urodzone po II wojnie światowej, wychowywane w klimacie narastającego konsumpcjonizmu, w latach 60. XX w. wystąpiło przeciwko kapitalizmowi i tradycyjnym wartościom, wpłynęło na ukształtowanie się pojęcie ruchu feministycznego czy rewolucji seksualnej. Część młodzieży przeżywało modę na marksizm, inni fascynowali się maoizmem czy anarchizmem. Kulminacja żądań i oczekiwań młodych nastąpiła w 1968 r.11

Działo się tak chociażby we Francji, przede wszystkim w środowisku studenckim. Sprzeciw młodych budził brak zmian w sposobie nauczania, dystans pomiędzy wykładowcami a studentami. Młodzieży akademickiej nie podobało się także stanowisko rządzącego wtedy we Francji gen. Charlesa de Gaulle’a, który uważał, że szkoły wyższe powinny również spełniać rolę narzędzia polityki państwa i kształtowania kierunków jego rozwoju. W maju tego roku doszło do wystąpień studenckich znanych jako tzw. noc barykad, kiedy z 10 na 11 maja w Dzielnicy Łacińskiej miały miejsce starcia z siłami bezpieczeństwa. Podczas tych wystąpień na pierwszy plan wysunęły się nurty lewicowe, zaś na Sorbonie zawisły obok siebie portrety Karola Marksa, Włodzimierza Lenina, Mao Tse Tunga czy Ernesto Che Guevary, zaś flagi Wietkongu powiewały obok czerwono-czarnych barw anarchistów. We Włoszech strajki studenckie trwały od 1967 po 1969 r., osiągając apogeum w 1968 r., i objęły takie miasta jak Mediolan, Turyn, Neapol czy Genuę12.

W Stanach Zjednoczonych młodzi również protestowali przeciwko tradycyjnym wartościom oraz polityce rządu zaangażowanego w wojnę w Wietnamie, a także widocznej jeszcze polityce segregacji rasowej. Ośrodkiem przygotowującym grunt pod studencką rewoltę w USA była organizacja Students for Democratic Society. Jej działalność doprowadziła w 1964 r. do zamieszek na uniwersytecie w Berkeley, które rozszerzyły się na ponad 50 innych ośrodków akademickich. Największa fala strajków okupacyjnych przeradzających się w walki uliczne studentów z policją przypadła w Stanach Zjednoczonych na lata 1967–1968.W trakcie tych zamieszek aresztowano tysiące studentów, a rannych zostało kilkaset osób. Nieco później w USA (1969 r.) odbył się festiwal Woodstock. Podczas zorganizowanego w dniach 15–18 sierpnia festiwalu do miejscowości Bethel w Nowym Jorku przybyło kilkaset tysięcy młodych ludzi. Hasłem przewodnim festiwalu było: Peace, Love and Happiness (Pokój, Miłość i Szczęście)13. Festiwal pokazał, jak ważną rolę w młodym pokoleniu odgrywa muzyka młodzieżowa, zaś artyści mają znacznie większą moc oddziaływania na młodych, niż można sobie to było do tej pory wyobrazić.

Młodzi doszli do głosu również w bloku wschodnim. W przypadku państw za żelazną kurtyną należy zwrócić uwagę na Polskę i Czechosłowację. W Polsce do wystąpień studenckich doszło w marcu 1968 r. w geście protestu przeciwko zawieszeniu spektaklu Dziady w Teatrze Narodowym w Warszawie oraz usunięciu z Uniwersytetu Warszawskiego studentów: Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Wystąpienia studenckie poza Warszawą objęły także Łódź, Kraków i inne ośrodki akademickie. W Czechosłowacji rok 1968 to tzw. Praska Wiosna, czyli działania reformatorskie ówczesnej ekipy rządzącej zmierzające do odrzucenia komunizmu w jego wersji leninowsko-stalinowskiej, o czym jeszcze w dalszej partii tekstu. Również tutaj swoją obecność i swój głos akcentowali młodzi, domagając się dalszej liberalizacji i demokratyzacji systemu oraz otwarcia kulturalnego na Zachód. Właśnie demonstracja studencka na praskim Strahovie z jesieni 1967 r. uznawana jest za jeden z pierwszych akcentów przeobrażeń społeczno-politycznych związanych ze zjawiskiem Praskiej Wiosny14.

Z klimatem lat 60. wiązał się rozwój nieformalnych ruchów młodzieżowych. Zainicjowany na Zachodzie, rychło dociera i za żelazną kurtyną, nabierając szczególnego znaczenia w latach 80., czemu to poświęcono niniejszą pracę. Odnośnie do przyjętych w pracy określeń „młodzież” i „nieformalne ruchy młodzieżowe”, to pierwsze, zgodnie z kryterium stosowanym przez socjologów i pedagogów, obejmuje młodych ludzi do 26. roku życia, wyznaczającego górną granicę wiekową dla tzw. młodzieży akademickiej15. Właśnie studenci wespół z uczniami szkół średnich i zawodowych stanowili gros uczestników tzw. nieformalnych ruchów młodzieżowych. Warto jednak zaznaczyć, iż w przypadku oficjalnych ruchów młodzieżowych działających w omawianych krajach bloku wschodniego górny wiek „młodzieżowca” określano nawet na 35 lat, jak to miało chociażby miejsce w Polsce czy sąsiedniej Czechosłowacji.

Omawiane nieformalne ruchy młodzieżowe nie stanowiły monolitu. Zachodziły między nimi, a niekiedy także wśród nich, znaczne różnice. Według klasyfikacji dokonanej przez Tadeusza Palecznego, można wydzielić spośród nich następujące kategorie: a) grupy środowiskowe, b) grupy wspólnotowo-ideowe, c) grupy symboliczne, d) grupy awangardy twórczej, e) subkultury ludyczne.

Pierwsze z nich, czyli grupy środowiskowe, to ruchy opierające swe istnienie na kontestowaniu określonego zespołu wartości, uzasadnionym przez specyficzne cechy osobowości ich członków oraz odrębność potrzeb kulturowych. Do cech wyróżniających takich grup należą przede wszystkim wiek, bliskość przestrzenna, warunki bytowe16. Na gruncie polskim można tutaj wymienić tzw. gitowców (git-ludzi).

Kolejne, czyli grupy wspólnotowo-ideowe, to młodzież połączona analogiczną orientacją w zakresie wartości, poszukująca w danej grupie oparcia w obliczu osamotnienia, alienacji czy też izolacji wynikającej z odmienności i preferencji zachowań. Do grup tego typu zaliczyć należy zbiorowości anarchistyczne, ekologiczne i religijne rozwijające się w latach 80. XX w. w kilku krajach bloku wschodniego (m.in. w NRD, Czechosłowacji).

Następna kategoria to tzw. grupy symboliczne. Charakter tych grup został określony przez styl życia i funkcjonowania ich członków. Wymienić tutaj można: sposób ubierania się, rodzaj noszonych ozdób i fryzur, gatunek preferowanej muzyki, sposób spędzania czasu czy też określony kod wzajemnej komunikacji. W przypadku tego typu grup możemy wymienić najbardziej popularne w latach 80. XX w. – tak w Polsce, jak i innych krajach wspólnoty socjalistycznej – subkultury: punków, skinheadów, fanów heavy metalu, popersów itd.

Wreszcie dwie ostatnie kategorie, tj. grupy awangardy twórczej oraz ludyczne. W pierwszym przypadku mowa o środowiskach stawiających sobie za cel poszukiwanie nowości w sferze kultury, sięgających po nowatorskie i oryginalne środki wyrazu. Mieszczą się w tych ramach nieformalne, stosunkowo niewielkie ugrupowania twórcze. Wymienić tutaj można muzyków i artystów zaangażowanych w tworzenie zjawiska tzw. nowej fali. Do tego grona należeli chociażby propagatorzy muzyki punk, widoczni w krajach bloku wschodniego u schyłku lat 70. XX w. Z kolei subkultury ludyczne to kręgi młodzieży kontestujące panujący system, prezentujące rodzaj obywatelskiego nieposłuszeństwa, obejmujące przedstawicieli wymienionych wcześniej grup nieformalnych, przede wszystkim wspólnotowo-ideowych i symbolicznych. Zaangażowane w rozmaite happeningi, podkreślające swój krytycyzm i dystans do poważnej polityki. Przykładem takiej postawy była chociażby Pomarańczowa Alternatywa, którą można zaliczyć także do grupy wspólnotowo-ideowej17.

Zbliżonej klasyfikacji jeszcze w latach 80., na fali dyskusji o rozwijających się w Polsce Ludowej grupach nieformalnych, dokonał Michał Szymańczak18. Wyznaczył trzy podstawowe kategorie dla grup nieformalnych, mianowicie: a) grupy artykułujące własny świat wartości poprzez atrybuty wyglądu; b) grupy artykułujące własny świat wartości poprzez działanie na rzecz innych; c) grupy artykułujące własny świat wartości poprzez działanie na rzecz autorozwoju jednostek19. Do tych pierwszych, według M. Szymańczaka, zaliczyć należałoby hipisów oraz inne subkultury związane z takim czy innym gatunkiem muzyki: rock, pop, reagge. „Alternatywność członków tych grup afirmowana jest w czasie wolnym, a ich świat wartości często jest niekoherentny, ubogi, skonformizowany wewnętrznie. Poza własną grupą są oni wzajemnie sobie obcy, wrodzy – co wywołuje czasami konflikty, zachowania agresywne”20. Do kolejnej, drugiej kategorii, M. Szymańczak zaliczył ruchy, jakie rozwinęły się w ramach Kościoła katolickiego, oraz prężne środowisko Monaru, wychodzące naprzeciw osobom znajdującym się w różnym stadium uzależnień. Trzecią i ostatnią kategorię grup nieformalnych tworzyły według niego tak egzotyczne na polskim gruncie środowiska jak buddyści czy członkowie Ruchu Świadomości Kryszny21.

W kontekście powyższych dwóch propozycji, na potrzeby pracy dokonano następującego podziału. Wyróżniono grupy związane z poszczególnymi nurtami muzycznymi, tworzącymi tzw. subkultury muzyczne, które według klasyfikacji T. Palecznego zaliczałyby się do kategorii grup symbolicznych, a podług M. Szymańczaka do grup artykułujących własny świat wartości poprzez atrybuty wyglądu. Następnie, środowiska związane z ruchem pacyfistycznym i proekologicznym, które obejmowały zarówno kategorię ludyczną, jak i wspólnotowo-ideową w systemie zaprezentowanym przez T. Palecznego, natomiast u M. Szymańczaka – grupy artykułujące własny system wartości poprzez działanie na rzecz innych. Wreszcie, nieformalne ruchy religijne, także pokrywające się z kategorią grup wspólnotowo-ideowych według kategoryzacji T. Palecznego oraz tą samą co poprzednio grupą według M. Szymańczaka.

W dotychczasowej literaturze przedmiotu, czyli opracowaniach poświęconych niezależnym środowiskom młodzieżowym w krajach tzw. realnego socjalizmu, w zasadzie brak wydawnictwa, w którym czytelnik odnalazłby wspólny wizerunek wspomnianych ruchów na przykładzie kilku państwach bloku wschodniego, wraz z prezentacją ich kontaktów, powiązań i wzajemnego przenikania się. Wyjątek stanowi praca Remigiusza Kasprzyckiego22. Książka powstała na podstawie solidnego materiału źródłowego, jednak koncentruje się na jednej młodzieżowej subkulturze muzycznej, na ruchu sympatyków punk rocka. W śladowy tylko sposób nawiązuje do innych subkultur muzycznych, natomiast nie porusza zagadnienia ruchów pacyfistycznych, ekologicznych czy religijnych. Drobne elementy charakteryzujące subkultury muzyczne z innych państw bloku wschodniego na tle polskich środowisk czytelnik odnajduje w bogato zaopatrzonym w ikonografię opracowaniu Krzysztofa Lesiakowskiego, Pawła Perzyny i Tomasza Toborka23. Tematykę festiwalu rockowego w Jarocinie omawia też pokaźne, trzytomowe wydawnictwo Grzegorza K. Witkowskiego24, gdzie również można napotkać pojedyncze odniesienia do kontaktów polskich subkultur młodzieżowych ze środowiskami z Czechosłowacji czy NRD.

Podobnie przedstawia się kwestia nieformalnych ruchów ekologicznych, pacyfistycznych i religijnych. Aktualnie tylko ruch Hare Kryszna doczekał się opracowania, w którym autor Przemysław Jaźwiński odniósł się do jego powstania i rozwoju na przykładzie kilku państwach bloku wschodniego25. Odnajdujemy tam informacje o powstaniu tego ruchu w państwach bloku wschodniego na długo przed upadkiem systemu komunistycznego i śladowe wzmianki o kontaktach jego sympatyków z pobratymcami w obrębie krajów wspólnoty socjalistycznej – w szerszym niż w niniejszej pracy zakresie, od Armenii po Węgry.

Przygotowując pracę Underground za drutami, przeprowadzono badania archiwalne, kwerendy biblioteczne, wywiady z osobami powiązanymi z nieformalnymi ruchami młodzieżowymi lat 80. XX w. oraz eksplorację internetu. Kwerenda archiwalna została przeprowadzona przede wszystkim na terenie kraju. W zakładanej koncepcji pracy, tj. rekonstrukcji faktograficznej i ograniczonej analizie komparatystycznej, kwerenda taka spełniła swoje zadanie. Bogate zasoby Instytutu Pamięci Narodowej pozwoliły nie tylko na przybliżenie obrazu nieformalnych ruchów młodzieżowych w PRL, ale i kontaktów tychże środowisk z analogicznymi inicjatywami w sąsiednich krajach socjalistycznych. Podobne treści, chociaż w bardziej ograniczonej postaci, przyniosły badania wybranych zespołów dostępnych w Archiwum Akt Nowych. Dla tematu subkultur młodzieżowych w PRL przydatna okazała się też kwerenda w Ośrodku KARTA w Warszawie, dysponującym materiałami odnoszącymi się do Festiwalu Rockowego w Jarocinie. Zważywszy na fakt, iż w pracy poruszono również wątek nieformalnych ruchów religijnych, popularnych nie tylko wśród młodzieży polskiej, to cennym wsparciem dla bazy materiałowej przygotowywanej pracy, były zbiory Archiwum Ruchu Światło-Życie w Lublinie. Jego zbiory przybliżają zarówno kwestię struktury i działalności Ruchu Oazowego, jak i kontaktów tego ruchu z młodzieżą wywodzącą się z sąsiednich krajów socjalistycznych.

Jak wspomniano powyżej, archiwa krajowe były podstawowymi, ale niejedynymi, z których korzystano przy opracowywaniu tematu. Wybrane dokumenty czy pojedyncze zdjęcia zostały także pozyskane z archiwów na terenie Republiki Federalnej Niemiec (RFN), Republiki Czeskiej (RCz) i Ukrainy. W przypadku RFN był to głównie Bundesarchiv w Berlinie, który specjalizuje się m.in. w udostępnianiu dokumentów dawnej Stasi, służby bezpieczeństwa aktywnie rozpracowującej młodzież wschodnioniemiecką zaangażowaną w działalność subkultur. Tutaj wykorzystane zostały głównie dokumenty z drugiej połowy lat 80. wytworzone przez Stasi w związku ze współpracą subkultur młodzieżowych z NRD z podobnymi środowiskami w Polsce, na Węgrzech i w Czechosłowacji. Pojedyncze przykłady ikonografii, jak chociażby zdjęcie na stronę tytułową książki, pozyskano z Verwertungsgesellschaft Bild-Kunst w Bonn, które opiekuje się spuścizną wybitnego fotografa drugiej połowy XX w., jakim był York der Knoefel. Tenże w latach 80. XX w. wykonał wiele interesujących zdjęć obrazujących życie w Berlinie Wschodnim, w tym również funkcjonowanie tamtejszych subkultur młodzieżowych, np. punków.

Jeśli chodzi o RCz, pomocne okazały się zasoby Národní archivu w Pradze, które posiada w swoich zbiorach m.in. dokumenty nawiązujące do reakcji władz partyjnych Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), CSRS i innych państw bloku wschodniego na wzrost popularności subkultur młodzieżowych w tych krajach oraz proponowanych działań, które ograniczyłyby ich wpływy wśród młodzieży. Dalej wykorzystano materiały z Archivu Bezpečnostních Složek w Pradze. Jego pokaźne zasoby materiałów archiwalnych, związanych m.in. z działalnością organów bezpieczeństwa Czechosłowacji względem subkultur młodzieżowych, pozwoliły na przybliżenie tego zagadnienia przy okazji omawiania problematyki czechosłowackiej. W przypadku Czechosłowacji wykorzystano też zbiory ośrodka Libri Prohibiti oraz Popmusemum w Pradze. Wartościowymi okazały się też zbiory cyfrowego Archiv českych a slovenských subkultur w Pradze – projekt ten powstał przy Instytucie Historii Czech Wydziału Sztuki Uniwersytetu Karola w Pradze.

W przypadku ośrodków archiwalnych z terenów dawnego Związku Radzieckiego, a konkretnie Ukrainy, to w pracy sięgnięto po zasoby Muzeum i Archiwum Ukraińskiego Samizdatu w Kijowie (Музей-архів і Документаційний Центр Українського Самвидаву в Київі). Mowa tutaj o zbiorze czasopism drugoobiegowych z lat 80., gdzie sporadycznie pojawiał się też wątek ruchów proekologicznych grupujących młodzież zaangażowaną w ochronę środowiska naturalnego.

Poza archiwaliami ważne były liczne opracowania wydane w kraju oraz za granicą. Odnośnie polskich nieformalnych ruchów młodzieżowych warto zwrócić uwagę na wspomnianą pracę R. Kasprzyckiego. Obraz polskiej młodzieży zafascynowanej ideami anarchistycznymi i pacyfistycznymi przybliżają książki Wojciecha Modzelewskiego26, Toma Junesa27 czy wydawnictwo pod redakcją Damiana Kaczmarka28. Natomiast w kontekście nieformalnych środowisk proekologicznych w PRL na uwagę zasługują chociażby praca Piotra Glińskiego29 oraz wydawnictwo pod redakcją Przemysława Czajkowskiego30. Wreszcie przy rekonstrukcji podstawowej faktografii związanej w powstaniem ruchu Hare Kryszna pomocna była wspomniana praca P. Jaźwińskiego oraz Anny E. Kubiak31.

W kontekście undergroundu radzieckiego bardzo przydatne okazały się prace Viktora Tarnavskyiego32, Alexeia Yurchaka33 oraz Konstantego Usenki34. Książki w obszerny sposób ukazują rozwój i funkcjonowanie nieformalnych ruchów młodzieżowych w Związku Radzieckim, zwłaszcza tych powiązanych z poszczególnymi gatunkami muzyki rockowej w latach 80. i na początku lat 90. Szczególnie w książce K. Usenki znajduje się wiele informacji na temat rozwijających się subkultur punkowej i heavymetalowej w Moskwie i Leningradzie w schyłkowym już okresie funkcjonowania ZSRR. Liczne uzupełnienia tego wątku przynosi opracowanie Tatiany Newskiej o początkach i rozwoju tzw. rock-kultury w ZSRR35. Natomiast zagadnienie radzieckiego ruchu anarchistycznego, popularnego wśród młodzieży radzieckiej w latach 80., naświetla książka V.D. Ermakova36. Kreację i ewolucję ruchu Hare Kryszna w ZSRR omówiono przede wszystkim na podstawie wyżej wspomnianej pracy P. Jaźwińskiego.

Środowiska subkultur młodzieżowych w NRD przybliża opracowanie Michaela Rauhuta, choć uwaga autora skupia się zasadniczo na subkulturach związanych z muzyką rockową37. Jego szczególną zaletą jest fakt, iż autor w obszerny sposób wykorzystał chociażby archiwalia wytworzone przez Stasi, która aktywnie zajmowała się subkulturami młodzieżowymi. Szereg tego typu dokumentów z zasobów wspomnianego Bundesbeauftragte für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes, M. Rauhut zaprezentował w całości, wzbogacając wartość pracy jako surogatu archiwalnego dla innych badaczy. Ważny materiał przyniosła również książka pod redakcją M. Rauhuta i Thomasa Kochana38. Dzięki tej pozycji udało się przybliżyć wątek hipisowski w NRD i nawiązać do jego kontaktów z polskimi członkami tej subkultury. Co prawda ruch hipisowski w latach 80. nie był już tak silny jak w poprzednim dziesięcioleciu, jednak idee Woodstocku cały czas były żywe wśród wielu młodych Niemców, Polaków czy Czechów.

Fragment pracy poświęcony nieformalnym ruchom młodzieżowym w Czechosłowacji bazuje w zasadniczym stopniu na opracowaniach Petra Blažka, Roman Laubego i Filipa Pospišila39 oraz wydawnictwie pod redakcją Miroslava Vanka40. Szczególnie cenna jest ostatnia pozycja, której autorzy na potrzeby swoich opracowań dokonali wnikliwej kwerendy w zbiorach Centralnego Archiwum Państwowego w Pradze (Státní Ústřední Archiv v Praze) oraz Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki Czeskiej w Pradze (Archiv Ministerstva vnitra České Republiky, Praha). Za sprawą ich badań dowiadujemy się chociażby o działaniach czechosłowackich organów bezpieczeństwa wobec subkultur młodzieżowych w CSRS.

O ile wspomniane prace poświęcone zostały przede wszystkim subkulturom muzycznym rozwijającym się w Czechosłowacji od lat 70., o tyle nieformalnym środowiskom religijnym, działającym głównie w ramach tzw. Kościoła katakumbowego, poświęcone są liczne prace Jana Šimulčíka, również bardzo przydatne w punktu widzenia rozpatrywanego tematu41. Pozwalają dostrzec skalę represji ze strony państwa względem obywateli CSRS – zwłaszcza młodych – angażujących się we wspólnoty religijne działające poza oficjalnymi strukturami Kościoła katolickiego. Natomiast ukazanie rozwoju ruchu Hare Kryszna w CSRS umożliwiła wspomniana praca P. Jaźwińskiego.

Dla szerszego zrozumienia zjawiska subkultur młodzieżowych w państwach socjalistycznych istotne okazały się też pozycje w języku węgierskim i serbskim, wśród których warto wymienić prace Józsefa Rácza42 czy leksykon przygotowany przez Petra Janjatovića43. Poza tym subkultury hipisowskie z Polski i Węgier, analogicznie jak muzycy z PRL i Jugosławii, utrzymywali ze sobą okazjonalne kontakty w latach 70. i 80., stąd tym bardziej należało sięgnąć po wydawnictwa w tych językach. Przy tej okazji pragnę podziękować za wsparcie pracownikom Węgierskiego Instytutu Kultury w Warszawie (Varsói Magyar Kulturális Intézet).

W pracy wykorzystane zostały także liczne biografie zespołów i autobiografie muzyków, aktywnie działających w subkulturach młodzieżowych doby lat 80. Za szczególnie istotną należy uznać pracę poświęconą niemieckiemu zespołowi Feeling B44. Muzycy tej formacji nie tylko odgrywali ważną rolę w środowisku wschodnioniemieckich fanów punk rocka, ale i odwiedzali inne kraje bloku wschodniego, np. Polskę, utrzymując później żywe kontakty z tutejszą subkulturą punkową. W zakresie autobiografii poszczególnych muzyków wybijającą się pozycję stanowi materiał wspomnieniowy polskiego gitarzysty Roberta Brylewskiego45. Uzupełnieniem tego typu źródeł są bezpośrednie wywiady przeprowadzone z takimi ikonami polskiego undergroundu jak Paweł Gumola czy Tomasz Budzyński.

Praca zredagowana została w konwencji trójrozdziałowej. W rozdziale pierwszym skoncentrowano się na wątku polskim. Opisano w nim rozwój subkultur muzycznych na przełomie lat 70. i 80., tj. punków, metalowców, popersów czy dość luźno powiązanych z nurtem muzycznym skinheadów. Wymienione grupy nie zapełniały całkowicie mozaiki młodzieżowych ruchów nieformalnych w Polsce Ludowej. Obok nich funkcjonowały równie liczne środowiska pacyfistyczne i anarchistyczne, kontestujące przede wszystkim znienawidzoną przez młodych obowiązkową służbę wojskową. Katalog subkultur młodzieżowych tej dekady obejmuje też grupy proekologiczne, akcentujące kwestie związane z ochroną środowiska. Nie można też zapominać o ruchach młodzieżowych związanych z Kościołem katolickim, również należących do nurtu nieformalnych bądź bardzo mało sformalizowanych ruchów. Ową wspomnianą powyżej mozaikę uzupełniono o kręgi młodzieży związanej z instytucją społeczną (terapeutyczną), ale pozostające w luźnych relacjach z podjętą tematyką. Mowa tutaj o środowisku Monaru, funkcjonującego jako instytucja oficjalna, ale przyjmującego pod swą opiekę setki młodych powiązanych z poszczególnymi subkulturami, zwłaszcza muzycznymi, bądź po prostu znajdujących się na obrzeżu ówczesnego społeczeństwa.

Rozdział drugi przedstawia rozwój ruchów nieformalnych w wybranych krajach bloku wschodniego. Ich stopień rozwoju był rzecz jasna różny. W kontekście subkultur muzycznych z pewnością prym wiodła Polska, ale niewiele ustępowały jej Czechosłowacja i NRD. Warto przy okazji podkreślić, iż istniały takie kraje bloku wschodniego, gdzie tego typu środowiska praktycznie nie rozwinęły się wcale bądź rozwinęły w sposób znikomy. Należy tutaj wymienić m.in. Bułgarię, gdzie do połowy lat 80. uprawianie muzyki rockowej podlegało penalizacji. Zalecano nawet, aby w tamtejszych dyskotekach prezentować utwory związane z kulturą ludową, a nie nagrania zespołów rockowych46. Ruchy pokojowe i pacyfistyczne, w dużym stopniu powiązane z Kościołami ewangelickimi, najsilniejsze były w NRD, jednak nie brakowało tego typu projektów i w republikach Związku Radzieckiego. Z kolei środowiska młodych stawiających przede wszystkim na rozwój duchowy i pogłębienie swej religijności w zdecydowanie największym stopniu wykrystalizowały się w PRL, co niewątpliwie należy łączyć z pontyfikatem Jana Pawła II.

Za kluczowy dla pracy należy uznać rozdział trzeci przedstawionej pracy. Podjęta w nim została próba ukazania kontaktów członków tychże ruchów nieformalnych z PRL, NRD, CSRS i ZSRR w latach 80. XX w. Okazji zaś ku temu nie brakowało. Młodzi ludzie spotykali się na festiwalach muzycznych, trasach koncertowych swoich ulubionych zespołów, podczas różnego rodzaju pikiet czy wstąpień, a wreszcie na gruncie religijnym bądź prywatnym. Sporadycznie podejmowano także próby zakładania wspólnych wydawnictw, które dostarczałyby informacji o działaniach subkultur młodzieżowych w poszczególnych państwach bloku wschodniego. Tego typu kontakty miały też swoją „ciemną” stronę. Należy tutaj przede wszystkim zwrócić uwagę na kontakty środowiska hipisowskiego jeszcze w latach 70. Stanowiły one doskonałą okazję do przywozu środków odurzających lub wymiany doświadczeń odnośnie nielegalnego ich zdobywania.

Zaprezentowany materiał winien przybliżyć czytelnikowi temat powstania i rozwoju nieformalnych środowisk młodzieżowych w skali kilku kluczowych państw bloku socjalistycznego w schyłkowym okresie funkcjonowania porządku jałtańskiego. Przede wszystkim zaś uwypuklić fakt licznych przypadków współpracy, kontaktów, wzajemnego przenikania się czy określonych inspiracji. Wzbogaceniem wykładu głównego pracy jest ikonografia ukazująca przedstawicieli subkultur młodzieżowych z omawianych państw wspólnoty socjalistycznej. Przedstawiciele tych subkultur stanowiący jeszcze do lat 90. stały element krajobrazu większych ośrodków miejskich, dziś są już praktycznie nieobecni, reprezentowani przez pojedyncze jednostki czy niewielkie środowiska spotykające się przy okazji imprez muzycznych.

Pracę uzupełniają: wykaz skrótów, bibliografia oraz indeksy – nazwisk i nazw geograficznych – a także streszczenia obcojęzyczne.

Na zakończenie chciałbym podziękować prof. Wojciechowi Materskiemu (Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie) oraz prof. Krzysztofowi Lesiakowskiemu (Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego) za uwagi i komentarze na temat ogólnej koncepcji pracy, jak i poszczególnych jej fragmentów. Podziękowania kieruję też do pracowników łódzkiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej, Biblioteki Uniwersyteckiej w Łodzi (szczególnie za pomoc w sprowadzeniu do kraju wielu wydawnictw książkowych z Biblioteki Państwowej w Monachium) oraz Biblioteki ISP PAN w Warszawie. Wyrażam wdzięczność osobom, które wykonały wiele cennych tłumaczeń z języka niemieckiego, czeskiego, słowackiego, ukraińskiego, rosyjskiego czy litewskiego: dr Paulinie Depczyńskiej z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Filia w Piotrkowie Trybunalskim, dr Barbarze Jundo-Kaliszewskiej z Uniwersytetu Łódzkiego, dr Helenie Kobus, dr. Jurajowi Marušiakowi z Ústavu Politických Vied Slovenske Akadémie Vied w Bratysławie, mgr. Pawłowi Blochowi oraz wielu innym niewymienionym tutaj osobom.