Ustaše i Państwo Chorwackie 1941—1945 - ebook

Wstęp do wydania poprawionego

Gdy w 2012 roku podejmowałem się napisania pracy magisterskiej traktującej o ruchu ustaszowskim i stworzonym przez niego państwie chorwackim nie zdawałem sobie sprawy jak wielkie piętno ten temat na mnie odciśnie. Co gorsza, nie zdawałem sobie sprawy z tego, jak bardzo ten temat jest związany z innymi zagadnieniami chorwackiej historii, z którymi będę się w przyszłości mierzył. Ponadto moja ówczesna znajomość języka chorwackiego uniemożliwiała mi dokładniejsze zbadanie tematu, co dodatkowo utrudniała niewielka dostępność materiału badawczego, który — nie ukrywajmy — w Polsce ogranicza się jedynie do pracy Wilamowskiego i Szczepanika _Ustasze i separatyzm chorwacki. Przyczynek do badań nad chorwackim ruchem nacjonalistycznym,_ która ukazała się w_ Przeglądzie Historycznym_ w 1983 roku. Kolejnym polskim opracowaniem była właśnie moja praca magisterska, która ukazała się nakładem wydawnictwa _Napoleon V_ w 2016 roku. Oznacza to, że przez ponad trzy dekady nikt nie zainteresował się tym tematem na tyle, by podjąć próbę zebrania informacji i ich opracowania. W chwili, w której zainteresowanie poczynaniami Trzeciej Rzeszy i zbrodni wojennych przeżywa swoisty renesans, temat Niepodległego Państwa Chorwackiego i ruchu ustaszowskiego dalej pozostają niezbadane.

Teraz, po upływie pięciu lat od wydania rzeczonej pracy dostrzegam jej znaczące braki i błędy, które w niej się pojawiły. Stąd też podjąłem się jej poprawienia, uzupełnienia i ponownego wydania.

Tak też pozwalam sobie oddać w Twoje ręce Drogi Czytelniku poprawiony tom historii ruchu ustaszowkiego, jego ideologii i stworzonego przezeń Niepodległego Państwa Chorwackiego.

dr Łukasz NowokWstęp

Chorwacja. Piękny kraj położony na Półwyspie Bałkańskim nad brzegami Morza Adriatyckiego. Kraj o zachwycającej przyrodzie i krajobrazach, wyniosłych surowych górach Velebitu i doskonale czystej wodzie Jezior Plitvickich. Kraj wymarzony. Chorwaci, ludzie serdeczni i życzliwi. Jednak i piękny kraj, i serdeczni ludzie mają swoją niepiękną i nieserdeczną oraz nieżyczliwą historię. Historię pełną krwi i okrucieństwa. Chorwaci posiadają jednak historię wyjątkową. Są ludem, którego państwo nie istniało na mapach przez prawie 900 lat. Ludem, którym przez cały ten czas rządzili władcy z zewnątrz: Węgrzy, Wenecjanie, Austriacy, Serbowie… Po tak długim czasie _nieistnienia_, każde rozwiązanie mogące przywrócić państwo na mapy wydaje się dobre. Nawet wyjątkowo brutalne rozwiązanie. W tym celu powstała właśnie ta praca. Dla przybliżenia dziejów państwa, które po długim niebycie powróciło na cztery lata na mapy, by ponownie utracić swoją samodzielność. Jednak przez te cztery lata w Chorwatach zasiane zostało ziarno samodzielności, które kiełkowało przez kolejne czterdzieści lat, by w pełni okazać swoją siłę podczas wojny domowej w latach 1991—1995. Praca ta ma za zadanie przedstawić dzieje Narodu, który zażądał niepodległości i po nią sięgnął stosując wszystkie dostępne środki. Praca nie ma za zadanie wybielać osób odpowiedzialnych za mordy, czy też ponownie ich piętnować. Pierwszego dokonał doktor Franjo Tuđman, rehabilitując cały ruch ustaszowski z Ante Paveliciem na czele, drugiego Josip Broz. Praca ma przybliżyć historię, o której się w Polsce nie mówi, której się nie bada, której się nie uczy.

_Bog i Hrvati!_ To pochodzące z XIX wieku zawołanie stało się od 1845 roku hasłem chorwackiego nacjonalizmu. Wypowiedziane pierwotnie przez jednego z chorwackich polityków, Ante Stračevicia, odnosiło się do budzenia świadomości narodowej Chorwatów i rozbieżnych dążeń polityków. Gdy część z elit dążyła do współpracy z Wiedniem, a sympatie części ciążyły ku Budapesztowi, wokół Stračevicia zaczęli gromadzić się Chorwaci szukający innego rozwiązania. Rozwiązania, które późniejszy twórca ruchu iliryjskiego zawarł w zdaniu: _Ani z Wiedniem, ani z Budapesztem. Tylko_ _Bóg i Chorwaci!_ Tak miało wyglądać państwo chorwackie. Tylko Bóg i podlegli mu Chorwaci. Żadnej innej zależności, tylko boska. Nakreślenie takiego ideału dojrzewało w Chorwatach przez lata. Po zakończeniu I wojny światowej utworzyli własne państwo, które było jednak zbyt słabe, by móc samodzielnie egzystować. W bardzo krótkim czasie musiało pozwolić się zdominować większemu i silniejszemu sąsiadowi, jakim była Serbia. Był to początek wrogości, która miała przybrać na sile w czasie II wojny światowej, po kolejnym proklamowaniu niepodległej Chorwacji. Nowa Chorwacja, zarządzana przez partię faszystowską, całe cztery lata swoich rządów poświęciła przeprowadzaniu czystek etnicznych. Masowe mordy, których dokonali Chorwaci w trakcie II wojny światowej, miały zemścić się na nich w latach 1991—1995.

_Za Dom!_ Za Ojczyznę! Hasło to oznaczało całkowite oddanie się sprawie przez Chorwatów w czasie każdego konfliktu, w jakim brali udział. To hasło towarzyszyło im od czasów panującego w X wieku króla Tomisława. Za ojczyznę! Nacjonalizm, bezwzględna wierność krajowi i swojej rzymskokatolickiej wierze. Oba hasła w połowie XX wieku miały zdobić rewersy najważniejszych orderów w faszystowskiej Chorwacji. Orderów, które przyozdobiły piersi osób odpowiedzialnych za przywrócenie państwa na mapy i zwalczanie tak zwanego _elementu wrogiego_.

W swojej pracy skupiłem się na przedstawieniu ruchu chorwackich faszystów, Ustašy, nie tylko jako organizacji odpowiedzialnej za śmierć tysięcy ludzi, ale jako dobrze zorganizowanej partii, która odzwierciedlała nastroje narodu. Postarałem się przedstawić ruch ustaszowski jako twórców państwa, które nie miało prawa bytu przez ponad 900 lat i zarazem jako organizację odpowiedzialną za upadek państwa chorwackiego na kolejne lat 40.

Nie ma możliwości, by tak rozbudowaną tematykę, jaką stanowi ruch ustaszy i Niezależne Państwo Chorwackie, przedstawić w krótkiej i zwięzłej pracy.

Praca została podzielona na sześć głównych rozdziałów, z których każdy może stanowić odrębną całość.

W rozdziale pierwszym przedstawiłem rys historyczny Chorwacji i niezmiennie związanej z nią Serbii. Rozdział ten podzieliłem na mniejsze fragmenty, tak, by łatwiej można było zrozumieć niejednokrotnie absurdalne koleje losu. Opis wydarzeń kształtujących przyszłość Półwyspu Bałkańskiego rozpocząłem w przededniu wybuchu wojen bałkańskich, które całkowicie wyparły Imperium Osmańskie z tego terenu. Następnie prześledziłem losy Chorwacji i Serbii od chwili zamachu w Sarajewie, przez I wojnę światową, utworzenie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, aż do wprowadzenia dyktatury przez króla Aleksandra I Karađorđevicia. Kolejną część rozdziału poświęciłem sytuacji od powstania Królestwa Jugosławii, przez zamach w Marsylii, aż do wybuchu II wojny światowej.

Rozdział drugi poświęciłem przedstawieniu ustaszy jako organizacji polityczno-terrorystycznej. Na samym jego początku przedstawiłem postać przywódcy ruchu, Ante Pavelicia. Następnie w dwóch kolejnych częściach zaprezentowałem organizację zarówno pod względem organizacyjnym jak i przez pryzmat wykonywanych przez nią zamachów terrorystycznych. Na końcu rozdziału zwróciłem uwagę na znaki charakterystyczne dla ruchu ustaszowskiego jako całości.

Kolejny rozdział zaczyna się prezentacją sylwetki Tomislava Serticia, który pełnił rolę głównodowodzącego sił zbrojnych ustaszy. Drugą część rozdziału poświęciłem w całości armii ruchu, skupiając się na najbardziej charakterystycznych formacjach: Przybocznej Dywizji Poglavnika, 1. Pułku Ustaszy, Żandarmerii, Wojskach Kolejowych Ustaszy, Wojskach Ochronnych Ustaszy oraz Urzędzie Bezpieczeństwa Ustaszy.

Czwarty rozdział poświęciłem Siłom Zbrojnym Niezależnego Państwa Chorwackiego. Na początku zaprezentowałem postać Slavko Kvaternika, żołnierza, który proklamował powstanie Niezależnego Państwa Chorwackiego, oraz faktycznego twórcy armii państwa chorwackiego. W jego dalszej części przedstawiłem strukturę wojsk państwowych z podziałem na Marynarkę Wojenną, Lotnictwo i Siły Lądowe. W każdej z tych grup zaprezentowałem zarówno historię danego rodzaju broni oraz najciekawsze, bądź najbardziej charakterystyczne dla danej siły jednostki.

W piątym rozdziale opisałem głównych przeciwników Chorwatów, czyli serbskich czetników i komunistyczną partyzantkę. Koniec rozdziału pozostawiłem na zaprezentowanie najważniejszych odznaczeń Niezależnego Państwa Chorwackiego: Orderu Wojskowego Żelaznej Koniczyny i Orderu Korony Króla Zvonimira.

Ostatni rozdział poświęciłem w całości Niezależnemu Państwu Chorwackiemu. Zacząłem od chwili wybuchu II wojny światowej, po czym przedstawiłem przebieg kampanii mającej bezpośrednio wpływ na losy Chorwacji oraz proklamowanie nowego państwa. W dalszej części rozdziału zaprezentowałem kierunki polityki wewnętrznej państwa chorwackiego, oraz stosunek kościoła katolickiego do zaistniałej sytuacji. Przywołałem tutaj również sytuację ekonomiczną oraz demograficzna Niepodległego Państwa Chorwackiego.

Ponieważ wciąż ukazują się nowe publikacje poruszające tematykę Niezależnego Państwa Chorwackiego i jego polityki, nie jest rzeczą możliwą dotrzeć do wszystkich. Dodatkowy problem stanowi nikła dostępność tych prac w Polsce, zwłaszcza jeśli mowa jest o pracach obcojęzycznych. W związku z tym większość nazw pojawiających się w tekście w języku chorwackim była tłumaczona bezpośrednio przez autora. Ponadto autor unikał zamieszczania w tekście zapisów cyrylicą, pozostawiając je jednak w przypisach. Wszystkie nazwy własne przy pierwszym użyciu były zapisywane zgodnie z regułami języka chorwackiego. Wyjątkiem były tutaj nazwy miast, które posiadają spolszczone wersje, jak na przykład Zagrzeb czy Belgrad.

Z powodu zamieszczania nazw pisanych w języku chorwackim, przedstawiam poniżej prostą transliterację znaków nie występujących w polskim alfabecie:

č — cz

đ — dź

š — sz

v — w

ž — ż

dž — dżI. Rys historyczny

Niezwykle trudno jest mówić o historii któregokolwiek z krajów bałkańskich. Już na samym początku problem stanowi określanie całego półwyspu. Turcy nadali mu nazwę _Bałkany_, co w języku tureckim oznacza po prostu _góry_. Kolejnym utrudnieniem jest mozaika kulturowa niespotykana nigdzie indziej w Europie. Przez stulecia wszystkie kraje wchodzące w skład Bałkanów znajdowały się w granicach dwóch imperiów: Cesarstwa Austriackiego i Imperium Osmańskiego. Poza wieloletnią okupacją przez dwa potężne mocarstwa, problemem pozostaje zawsze żywy i zarazem bardzo specyficzny nacjonalizm, silnie związany z religią. Tutaj rodzi się kolejny problem jakim jest właśnie religia. Bałkany pod względem wyznaniowym są swoistą mieszanką wiar i związanych z nimi kultur i zwyczajów. Na tak niewielkim terytorium, jakim jest Półwysep Bałkański sąsiadują ze sobą prawosławni, grekokatolicy, muzułmanie, katolicy i wyznawcy judaizmu. Wśród całej tej mozaiki w ramach imperiów, największe antagonizmy pojawiły się pomiędzy Serbią i Chorwacją, co w czasie drugiej wojny światowej miało przynieść opłakane skutki.

I.1 Chorwacja i Serbia w przededniu wojen bałkańskich

Dla zrozumienia mechanizmów, które zostały z całym swym okrucieństwem uruchomione w czasie drugiej wojny światowej, należy poznać nacjonalistyczne zapędy krajów bałkańskich, które przybrały na sile w pierwszych latach XX wieku. W tym czasie tereny przyszłej _pierwszej_ Jugosławii wchodziły w skład imperium austro-węgierskiego. Poszczególne bałkańskie państewka posiadały mniejszą lub większą autonomię, poniekąd drażniąc tym sąsiadów. Największe antagonizmy pojawiły się pomiędzy krajami posiadającymi najdłuższą wspólną granicę i przedstawiającymi roszczenia do tych samych terenów — Serbią i Chorwacją.

Serbia, będąc częścią habsburskiego imperium, posiadała bardzo dużą autonomię, co charakteryzowało się między innymi zgodą na sprawowanie władzy przez lokalną dynastię. Tą dynastią do 1903 roku był ród Obrenoviciów, a ostatnim władcą, znienawidzonym przez lud i obalonym przez wojsko 11 czerwca, Aleksander I Obrenović. Król Aleksander samodzielną władzę pełnił od 1893 roku. Zaraz po jej objęciu anulował liberalną konstytucję wprowadzoną w 1888 roku przez swojego ojca Milana I i w dwa lata później, w roku 1895, wprowadził konstytucję zorientowaną całkowicie na Austrię. Konstytucja ta prawie całkowicie ograniczała uprawnienia Skupsztiny, serbskiego parlamentu. W wyniku puczu, 11 czerwca 1903 roku król Aleksander I wraz z żoną Dragą zginęli od kul zamachowców.

Na miejsce obalonej dynastii serbska armia wybrała na władcę majacego pięćdziesiąt dziewięć lat przedstawiciela konkurencyjnej dynastii, Piotra Karađorđevicia. Nowy władca, Piotr I, odebrał wyjątkowo staranne wykształcenie wojskowe. W czasie wojny francusko-pruskiej w latach 1870—1871 walczył po stronie Francuzów, a w 1875 roku był jednym z dowódców bośniackiego powstania przeciwko Turkom. Zaraz po objęciu tronu nowy monarcha przywrócił zawieszone przez poprzednika swobody obywatelskie i wolność słowa. Po przyznaniu mieszkańcom Serbii praw wyborczych na znaczeniu zyskała Skupsztina, a z tym wiązał się znaczący rozwój serbskich partii politycznych. Powstała między innymi Serbska Partia Socjaldemokratyczna o silnym programie marksistowskim, odrodziły się stronnictwa staroradykałów na czele z premierem Nikolą Pašiciem i niezależnych radykałów Ljuby Stojanovicia. Pojawiło się też jeszcze jedno ugrupowanie, silnie związane ze Svetozarem Markoviciem, politykiem propagującym ideę federacji ludów bałkańskich, której to przychylny był również Piotr I Karađorđević. Ta idea miała stać się w kolejnych latach przyczyną jeszcze większego rozłamu na Bałkanach. Ogłoszony przez Piotra I premierem Nikola Pašić zerwał z obowiązującym do tej pory w Serbii prowiedeńskim kierunkiem prowadzenia polityki, poświęcając go na rzecz zbliżenia z Cesarstwem Rosyjskim i Republiką Francuską, wyrażając zarazem gotowość przystąpienia do Trójporozumienia. Zmiana kierunku polityki Belgradu zaowocowała wybuchem wojny celnej pomiędzy Królestwem Serbii a Cesarstwem Austriackim, która trwała od 1906 do 1911 roku.

Wojna celna spowodowała całkowitą odmowę zakupu artylerii dla serbskiej armii z austro-węgierskich zakładów Škody w Pilznie, na rzecz francuskiej fabryki Schneider-Creusot. Przyczyniło się to z jednej strony do zwycięstwa Serbii w wojnie celnej, a z drugiej do popadnięcia w zależność ekonomiczną od Francji. W tym samym czasie na belgradzkim uniwersytecie, podczas zjazdu przedstawicieli narodów południowosłowiańskich po raz pierwszy padło hasło, które miało od tej pory, w połączeniu z ideą Svetozara Markovicia, dać Serbii prawo do walki o niezależność wszystkich narodów bałkańskich. Owo hasło brzmiało: _Srbija Balkanski Pijemont!_ Hasło to padło na bardzo podatny grunt, jaki tworzyły koła wojskowe, które rozpoczęły szeroko zakrojoną, zakulisową grę polityczną, opierającą się nawet o tajne morderstwa polityczne i wprowadzany do armii terror żandarmerii. Do wzrostu poparcia dla idei _Bałkańskiego Piemontu_ przyczyniło się niespodziewane ogłoszenie przez Cesarstwo Austriackie aneksji Bośni i Hercegowiny, 6 października 1908 roku i zarazem zmuszenie Turcji do zrzeczenia się wszelkich praw do tego muzułmańsko-katolicko-prawosławnego kraju. Aneksja Bośni i Hercegowiny, do których prawa poza Turcją rościły sobie również Serbia i Chorwacja, była zaskoczeniem nie tylko dla Turcji, ale również dla całej Europy. Cesarz Franciszek Józef Habsburg wykorzystał najlepszy moment, jakim była szerząca się w Imperium Osmańskim Rewolucja Młodoturecka. Rząd Pašicia już na początku 1909 roku wysłał notę protestacyjną do Wiednia i wydał rozporządzenie przygotowujące armię do wojny w celu odzyskania Bośni i Hercegowiny. Ponadto rząd w Belgradzie liczył na poparcie mocarstw, którego jednak nie otrzymał. Panujący w Turcji zamęt wywołany przez rewolucję, całkowicie odebrał jej możliwość ingerowania w sprawy sąsiadów, Cesarstwo Rosyjskie wciąż lizało rany po przegranej wojnie z Japonią, a Francja i Anglia nie widziały w ingerencji na Bałkanach żadnych korzyści, jedynie Księstwo Czarnogóry odpowiedziało na wezwanie Serbów i ogłosiło swoją gotowość do wojny. W tej sytuacji Turcja już w lutym uznała aneksję Bośni i Hercegowiny oraz zrzekła się wszelkich praw do niej, a Serbia pod naciskiem mocarstw 31 marca 1909 roku została zmuszona do uznania aneksji i zredukowania posiadanej armii. Zmusiło to Skupsztinę do rozejrzenia się za innymi rozwiązaniami. Najbardziej radykalnym było zrealizowanie pomysłu, który przez długie lata dojrzewał wśród oficerów kół wojskowych. 9 maja 1911 roku pułkownik serbskiej armii Dragutin Dimitrijević _Apis_ ogłosił powstanie organizacji wojskowej _Ujedinjenje ili Smrt!_, bardziej znanej jako _Crna ruka_. Organizacja ta, powołując się na historyczne i etniczne korzenie dążyła do zjednoczenia w granicach Serbii dawnych serbskich prowincji, do których zaliczono Bośnię i Hercegowinę, Czarnogórę, Macedonię, chorwacką Slawonię i Srem, Wojwodinę oraz Dalmację, rozwijając w tychże prowincjach siatkę swoich agentów. Stojący na czele organizacji pułkownik Dragutin Dimitrijević _Apis_, był osobą niezwykle poważaną zarówno w kołach wojskowych jak i w rządzie. Ponadto, za udział w przewrocie z 1903 roku, został nagrodzony stanowiskiem szefa serbskiego wywiadu, co bardzo umożliwiło mu rozwinięcie siatki agentów organizacji poza granicami Królestwa Serbii.

Tereny Chorwacji od utraty niepodległości przechodziły z rąk do rąk. Należały do Wenecji, Węgier i Austrii, aż w ostateczności w ramach monarchii austro-węgierskiej funkcjonowały jako część Królestwa Węgier. Jako mieszkańcy jednego z terytoriów węgierskich Chorwaci byli traktowani jako ludność drugiej kategorii. Próbę zmiany tego stanu podjęła dopiero powstała 22 grudnia 1904 roku _Hrvatska seljačka stranka_, założona przez braci Stjepana i Ante Radiciów. Od początku partia, mimo deklarowanego konserwatyzmu, żądała redystrybucji ziemi pomiędzy chłopów, zwiększenia nakładów na chorwackie rolnictwo, a także przyznania Chorwatom powszechnego prawa wyborczego. Pomimo dość dużego poparcia chorwackich chłopów, była zwalczana przez Słoweńską Partię Ludową — _Slovenska ljudska stranka_. Była ona była zlepkiem klerykalnej prawicy, z Ivanem Sušterciciem na czele i postępowych ugrupowań chrześcijańsko-społecznych Janeza Krzka, która również walczyła o modernizację słoweńskiego społeczeństwa, a także jako pierwsza zaczęła się domagać autonomii w ramach monarchii austro-węgierskiej. Jedyną partią, która w miarę sprawnie działała na terenie Słowenii i Chorwacji była Jugosłowiańska Partia Robotnicza, jednak, aż do 1911 roku nie posiadała w wiedeńskim parlamencie ani jednego przedstawiciela, ponadto, była całkowicie podporządkowana austriackiej partii socjaldemokratycznej. Zmianę w życiu politycznym Chorwatów przyniosła dopiero propozycja _Samostalnej Stranki_, odnośnie mającego się odbyć 17 października 1905 roku w Zadarze spotkania chorwackich i serbskich polityków. Spotkanie zaowocowało powołaniem Komisji Serbsko-Chorwackiej, która wyznaczyła nowe horyzonty idei jugosłowiańskiej w ramach monarchii habsburskiej. Uwerturą do przyszłego sukcesu było zawarcie 12 grudnia 1905 roku Koalicji Chorwacko-Serbskiej i zjednoczenie serbskich oraz chorwackich partii politycznych, co w maju 1906 roku przyniosło niezwykły sukces w wyborach do Saboru i pozwoliło na utworzenie narodowego rządu w Zagrzebiu. Sukces koalicji wywołał niezadowolenie Węgier, co skończyło się oddaniem urzędu chorwackiego bana Pavlowi Rauchowi. Jednak, pomimo represji wprowadzanych przez nowego bana i rząd węgierski, takich jak wydana w 1907 roku ustawa językowa, wprowadzająca język węgierski do szkół wyznaniowych i zniesienie w 1912 roku autonomii kościelno-szkolnej, kolejne wybory z 1908 roku pozwoliły powtórzyć sukces koalicji chorwacko-serbskiej. Członkowie kolejnego Saboru przedstawili austriackiemu rządowi koncepcję trialistyczną, proponując utworzenie na Bałkanach nowego królestwa pod berłem dynastii Karađorđeviciów, pozostającego w zależności od cesarza austriackiego. Koncepcja trialistyczna była wymierzona przeciwko Węgrom, co dodatkowo pogłębiło konflikt pomiędzy oboma rządami.

W międzyczasie rząd belgradzki doprowadził do podpisania tajnego sojuszu z Bułgarią, co nastąpiło 13 marca 1912 roku. Układ ten zakładał odebranie osłabionej Turcji terenów Macedonii i podzielenie się nimi. Już 8 października 1912 roku sojusz państw bałkańskich, na który składało się Królestwo Serbii, Carstwo Bułgarii, Księstwo Czarnogóry i Królestwo Grecji, wypowiedział wojnę Imperium Osmańskiemu. W całym sojuszu najważniejsze było współdziałanie polityczno-militarne dwóch państw aspirujących do roli bałkańskiej potęgi — Serbii i Bułgarii. Wojska tureckie były nie tylko mniej liczne, ale również gorzej uzbrojone i — z powodu trwającej w kraju rewolucji — skłócone wewnętrznie. Doprowadziło to do szybkiej klęski i podpisania pokoju w Londynie już 30 maja 1913 roku. I wojna bałkańska zakończyła się spektakularnym sukcesem sojuszu państw bałkańskich i całkowitym wyparciem Turcji z półwyspu. Był to niezwykły sukces połączonej armii serbskiej-bułgarskiej, na czele której stał sam król Piotr I. Sukces ten stał się dla Serbów również początkiem mitu o wspaniałej i niezwyciężonej serbskiej armii. Pokój na Bałkanach nie miał jednak trwać długo.

29 czerwca 1913 roku Bułgaria doprowadziła do wybuchu II wojny bałkańskiej, wkraczając na terytorium Serbii, w celu rewizji traktatu pokojowego. Serbowie mogli jednak liczyć na swoich dawnych sojuszników. Do wojny po ich stronie włączyła się nie tylko Czarnogóra i Grecja, ale również Rumunia i Turcja. Trwające niespełna dwa miesiące walki umocniły pozycję Serbii na Bałkanach. Już 10 sierpnia 1913 roku Bułgarzy poprosili o pokój, na mocy którego prawie cała Macedonia została zjednoczona w granicach Królestwa Serbii. Mimo iż żadna z wojen nie dotyczyła bezpośrednio Chorwacji, wzrost militarnej potęgi sąsiadów nie był zbyt dobrze widziany w kraju nad Adriatykiem.

I.2 Chorwacja i Serbia od I wojny światowej do powstania pierwszej Jugosławii

Cesarstwo Austriackie, widząc wzrost siły jednego z państw bałkańskich i odczuwając coraz dotkliwsze skutki zamachów terrorystycznych bośniackiej organizacji młodzieżowej _Młoda Bośnia_, wprowadziło w Bośni stan wyjątkowy, a dla zamanifestowania swojej siły zarządziło na czerwiec 1914 roku manewry cesarsko-królewskiej armii właśnie na jej terenie. Manewrom miał przewodniczyć następca tronu austriackiego, arcyksiążę Franciszek Ferdynand Habsburg. 28 czerwca 1914 roku, w czasie uroczystego przejazdu przez Sarajewo, swoją siłę chcieli z kolei zamanifestować przedstawiciele _Młodej Bośni,_ co zakończyło się zamachem na arcyksięcia, którego dokonał działający w szeregach tejże organizacji członek _Czarnej Ręki_, Gawriło Princip. Winą za przeprowadzenie i przygotowanie całej akcji, podczas posiedzenia wiedeńskiego rządu 7 lipca 1914 roku, obarczono Królestwo Serbii. Dla cesarza Franciszka Józefa był to moralny pretekst do jego zniszczenia i pogrzebania idei jugosłowiańskiej, jednak wojnę wypowiedziano po porozumieniu z sojusznikami i to dopiero 28 lipca, a dokonano tego za pomocą telegrafu, ponieważ od dnia zamachu na terenie Serbii nie przebywał żaden z austriackich dyplomatów. Serbowie, przygotowując się do wojny zadeklarowali wyzwolenie Chorwatów i Słoweńców spod austriackiego panowania, co po jej rozpoczęciu nie zapewniło serbskiej armii przewagi. Mimo pojawienia się buntów w austriackiej armii, dowodzonej przez generała Oskara Potiorka, w wyniku których zdezerterowało około 25% Serbów wywodzących się z Bośni i Hercegowiny, Chorwacji i Dalmacji, oraz około 50% walczących w niej Chorwatów, okazało się, że straty armii serbskiej na skutek dezercji były równie wysokie — wojsko opuściły prawie w całości oddziały stworzone z Macedończyków. Już w dzień po wypowiedzeniu wojny, austriacka artyleria rozpoczęła bombardowanie Belgradu, a 1 sierpnia oddziały austro-węgierskie zaczęły przekraczać granicę na Drinie. Klęski w bitwach na górze Cer oraz nad Driną, zmusiły Serbów do wycofania się nad Kolubarę, gdzie od 16 listopada do 15 grudnia 1914 roku ponownie stawili zaciekły opór. Wykonany przez Serbów manewr doprowadził do zajęcia Belgradu przez wojska Potiorka 2 grudnia. Pozwoliło to jednak na odcięcie wojsk austro-węgierskich od linii zaopatrzeniowych i doprowadzenie do ich wyniszczenia oraz odzyskania stolicy po trzynastu dniach. Było to zwycięstwo okupione wysokimi stratami po stronie serbskiej. W następnym roku, do wojny przeciwko Serbii przystąpiło Carstwo Bułgarii. Działania zbrojne zostały wznowione prawie po roku, bo dopiero 7 października 1915. Wtedy połączone oddziały austro-węgierskie i niemieckie pod dowództwem generała Augusta von Mackensena, przekroczyły Dunaj i przystąpiły do szturmowania Belgradu. Po zaciekłym oporze stawionym przez Serbów, Belgrad został zajęty, a samo miasto poddało się. Nastąpiło to 8 października 1915 roku. 14 października granice serbską przekroczyły wojska bułgarskie, doprowadzając w następnych dniach do rozbicia stacjonujących we wschodniej części kraju armii serbskich. Pozostałe dywizje królestwa czekające w rejonie zajętego Belgradu zostały zmuszone do wycofania się przez góry Albanii i Czarnogóry. Serbski rząd wraz z królem Piotrem i resztkami armii, po przedarciu się przez góry, znalazł schronienie na Korfu, gdzie pułkownika Dragutina _Apisa_ obarczono __ winą za zamach i klęskę w wojnie, po czym osądzono i 26 czerwca 1917 roku stracono. 20 lipca 1917 roku na Korfu Piotr I zadeklarował utworzenie federacji wszystkich państw południowosłowiańskich pod berłem dynastii Karađorđeviciów, zapowiadając stworzenie jednego trójimiennego królestwa, ale funkcjonującego w ramach monarchii habsburskiej. Rok później została powołana do życia organizacja Serbów, Chorwatów i Słoweńców, co zbiegło się w czasie z zakończeniem wojny, a 1 listopada 1918 roku został wyzwolony Belgrad. Cztery dni później w Zagrzebiu powstaje _Narodno vijće Slovenaca, Hrvata i Srba_ jako naczelny organ państwa południowosłowiańskiego. W tym samym czasie chorwacki Sabor proklamuje powstanie państwa chorwackiego, które jednak istnieje tylko kilka dni. Funkcjonowaniu Chorwacji zagrażają Włosi, żądający oddania im Istrii i Dalmacji. Rząd Chorwacji będąc zbyt słabym, by przeciwstawić się Włochom, postanawia przystać na propozycję Belgradu i już 11 listopada 1918 roku na ręce króla Piotra I zostaje złożona prośba o zjednoczenie Chorwacji i Serbii pod jednym berłem serbskiej dynastii. 1 grudnia 1918 roku nastąpiła proklamacja _Kraljevina Srba, Hrvata, Slovenaca_, __ a 20 grudnia powstał pierwszy koalicyjny rząd królestwa. Traktaty kończące wojnę przyznały Królestwu Serbów, Chorwatów i Słoweńców dodatkowo Krajinę, Styrię z Mariborem i Karyntię. Nowo powstałe państwo było specyficznym tworem zróżnicowanym nie tylko etnicznie, ale również konfesyjnie, gospodarczo i oświatowo. Problemy przybrały na sile z dniem 16 sierpnia 1921 roku, kiedy zmarł król Piotr I, któremu Serbowie nadali przydomek _Wybawiciel_. Władzę po nim objął zapatrzony w faszystowskie wzorce syn, Aleksander I Karađorđević. Nowy monarcha w czasie I wojny światowej pełnił funkcję naczelnego wodza serbskiej armii. Po objęciu tronu starał się za wszelką cenę umocnić władzę centralną i ukrócić chorwackie marzenia o federalizmie. Powolne dojrzewanie idei silnej władzy monarszej i zbojkotowanie przez chorwacką opozycję obchodów dziesięciolecia państwa, przypadających na grudzień 1928 roku, doprowadziły do podjęcia przez króla Aleksandra decyzji o zawieszeniu 6 stycznia 1929 roku konstytucji i rozwiązania nie tylko Skupsztiny, ale również wszystkich partii politycznych i samorządów gminnych. Kolejnym powodem zaprowadzenia dyktatury był zorganizowany na zlecenie króla zamach, przeprowadzony podczas posiedzenia belgradzkiej Skupsztiny, w czasie którego jeden z czarnogórskich posłów zastrzelił trzech przedstawicieli Chorwackiej Partii Chłopskiej, w tym jej lidera Stjepana Radicia.

Monarcha, zaprowadzając dyktaturę, powierzył funkcję szefa rządu komendantowi swojej przybocznej gwardii, Petarowi Živkoviciowi. Kolejnym ruchem króla Aleksandra I była zmiana nazwy państwa, która miała miejsce 3 października 1929 roku, kiedy to na mocy dekretu Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców przeistoczyło się w Królestwo Jugosławii.

I.3 Od Królestwa Jugosławii do II wojny światowe

Dekret króla Aleksandra poza zmianą nazwy królestwa, pogrzebał również obowiązujący do tej pory historyczny podział państwa, zmieniając dotychczasowe 33 departamenty na 9 banowin: Drawy, Driny, Dunaju, Morawy, Nadmorską, Sawy, Vrbasu, Wardaru i Zety. 3 września 1931 roku monarcha narzucił nową konstytucję, dającą już tylko pozory parlamentaryzmu. Wprowadzenie dyktatury zmusiło jedynego chorwackiego posła w parlamencie królestwa, Ante Pavelicia, do dobrowolnego udania się na emigrację do Włoch. Było to podyktowane brakiem zgody na przejęcie pełnej władzy nad trójnarodowym królestwem przez przedstawicieli Serbii. Ucieczka zapoczątkowała również dwutorowy rozwój opozycji wobec władcy. Jeden z ruchów opozycyjnych skupił się wokół przebywającego na emigracji doktora prawa Ante Pavelicia, drugi natomiast rozpoczął działania w podziemiu jako Komunistyczna Partia Jugosławii, obejmując swoim zasięgiem wszystkie kraje bałkańskie. Oba ugrupowania opozycyjne rozpoczęły szeroko zakrojone działania wymierzone przeciwko monarsze i wprowadzonemu przezeń terrorowi.

Podczas gdy Komunistyczna Partia Jugosławii nawiązywała stopniowe kontakty ze swoimi odpowiednikami w innych krajach europejskich, Ante Pavelić szybko nawiązał przyjazne stosunki z faszystowskim rządem Mussoliniego i macedońską organizacją separatystyczną VMRO. Szybko rozrastająca się pod przywództwem Pavelicia organizacja o jakże znamiennej nazwie Ustaša, zaczęła przeprowadzać niejednokrotnie przy współpracy z VMRO, brutalne zamachy terrorystyczne wymierzone w serbskich urzędników i królewskie instytucje państwowe. Najbardziej spektakularną akcją, zakończoną sukcesem, był przeprowadzony 9 października 1934 roku w Marsylii zamach na króla Aleksandra I i francuskiego ministra spraw zagranicznych Luisa Barthou. Zamach na zlecenie Ante Pavelicia i jego prawej ręki Eugena _Dido_ Kvaternika, przeprowadzili Zvonimir Pospišil, Milo Kralj i Ivan Rajić z organizacji Ustašy oraz współpracujący z nimi strzelec wyborowy z VMRO — Vlad Makedonski. Udany zamach na władcę doprowadził do zachwiania się polityki Królestwa Jugosławii. Piastujący w tym czasie urząd premiera Nikola Uznović uznał za nowego władcę syna Aleksandra I, jedenastoletniego Piotra II Karađorđevicia. Jednak Piotr II jako nieletni nie mógł objąć władzy, co doprowadziło do mianowania regenta, którym został bratanek króla, książę Paweł Karađorđević. Na fali zmian w rządzie ministrem edukacji narodowej mianowano Radenko Stankovicia, a banem Banowiny Sawskiej, obejmującej swoimi granicami większość terenów chorwackich, mianowano Ivana Perovicia. 5 maja 1935 roku odbyły się wybory do przywróconej do łask Skupsztiny, gdzie opozycja wystartowała pod szyldem Koalicji Chłopsko-Demokratycznej. W wyborach opozycja zdobyła 45% głosów, jednak zgodnie z konstytucją narzuconą w 1931 roku, 3/5 miejsc otrzymała Jugosłowiańska Partia Narodowa, która jako stronnictwo rządowe wygrała wybory. Rok 1935, przyniósł Jugosławii jeszcze jedno zamieszanie, związane nie tyle z wyborami do Skupsztiny, co z podpisaniem konkordatu. Serbowie jako naród prawosławny nie wykazywali najmniejszej chęci do podniesienia praw kościoła katolickiego, co skończyło się nie tylko obrzuceniem przez prawosławnego patriarchę klątwą wszystkich posłów głosujących za przyjęciem konkordatu, ale nawet zamieszkami na ulicach Belgradu. Zbiegająca się z tym w czasie śmierć patriarchy Varnavy, doprowadziła do nie ratyfikowania konkordatu. Sprawę tą rozwiąże dopiero późniejszy kardynał Alojz Stepinac. Mianowany przez regenta, księcia Pawła, nowy premier Królestwa Jugosławii, Milan Stojadinović, okazał się dla profaszystowskiego regenta i serbskiej armii najlepszym wyborem na przedstawiciela kraju. Stojadinović nie tylko powrócił do kontynuowania polityki króla Aleksandra i zbliżania Jugosławii za wszelką cenę do Trzeciej Rzeszy, ale również wydał żandarmerii zgodę na ukrócenie autonomicznych dążeń Chorwatów i prześladowania jedynej ogólnopaństwowej partii jaką była Komunistyczna Partia Jugosławii. Na jej czele w styczniu 1938 roku stanął Josip Broz _Tito_. Kolejnym z niespodziewanych ruchów Stojadinovicia było podpisanie 24 stycznia 1937 roku traktatu o wieczystej przyjaźni z Bułgarią, oraz złożenie w maju tego roku ministrowi spraw zagranicznych Trzeciej Rzeszy Konstantinowi von Neurath przysięgi nieprzystąpienia Jugosławii do żadnego sojuszu przeciwko Rzeszy. Stojadinović, poza pewnymi sukcesami na polu polityki zagranicznej, okazał się niezdolny do rozwiązania kryzysu, który rozprzestrzenił się w państwie. Wzrost niezadowolenia ludności i spadek poziomu życia doprowadziły do zastąpienia Stojadinovicia Dragišem Cvetkoviciem. Cvetković bezpośrednio po przyjęciu nominacji rozpoczął rozmowy z opozycją, które zakończyły się 26 sierpnia 1939 roku zawarciem ugody z przywódcą najsilniejszej chorwackiej partii (Chorwackiej Partii Chłopskiej) Vladko Mačkiem. Na mocy tego porozumienia utworzono autonomiczną Banowinę Chorwacką, na której czele postawiono Ivana Subašicia. Dodatkową korzyścią dla rządu było wyjście partii Mačka z opozycji i ustanowienie samego lidera partii wicepremierem Jugosławii. Wybuch II wojny światowej i zawarte wcześniej przez Jugosławię pakty doprowadziły do ogłoszenia przez nią 5 września 1939 roku neutralności.

W czasie trwania oficjalnej neutralności Królestwa Jugosławii, dało się zaobserwować znaczące rozbicie w samym rządzie — bardzo zróżnicowane pomysły na przyszłość kraju i niejednokrotnie wykluczające się działania poszczególnych przedstawicieli władz państwowych miały przyprzeć kraj do muru i to w ciągu niespełna dwóch lat. Z jednej strony łamano ogłoszoną neutralność poprzez wysyłanie do Trzeciej Rzeszy transportów ze zbożem i surowcami, a z drugiej regent książę Paweł w czerwcu 1940 roku nawiązał stosunki dyplomatyczne z nieuznawanym do tej pory Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. 12 grudnia tego roku zostaje zawarty traktat o wieczystym pokoju i trwałej przyjaźni z Węgrami dążący do zabezpieczenia wszystkich granic. Swoje roszczenia przedstawiają jednak Włosi, żądający oddania im Dalmacji. Stanowcza odmowa Jugosławii i zdecydowane stanowisko Hitlera, zabraniającego Włochom samodzielnego ataku na Bałkany, odwleka upadek Królestwa Południowych Słowian. Przeprowadzony przez włochów atak na Grecję i żądania prawa przemarszu przez tereny Jugosławii i Bułgarii, zmusiły Radę Koronną Jugosławii do przystąpienia do Paktu Trzech z dniem 25 marca 1941 roku. Akces do paktu został podpisany w Wiedniu przez ministra spraw zagranicznych Włoch Galleazo Ciano i premiera Jugosławii Cvetkovicia. Przystąpienie do paktu było przez stare koła wojskowe odczytywane jako akt kapitulacji, co doprowadziło do bezkrwawego przewrotu w Belgradzie w nocy z 26 na 27 marca 1941 roku. Na czele przewrotu stał generał lotnictwa Dušan Simović. Po stronie kół wojskowych występujących przeciwko regentowi i premierowi opowiedzieli się liberałowie i przedstawiciele kół naukowych. Swojego poparcia udzielił również serbski patriarcha prawosławny Gavriło. Rankiem 27 marca, nowy premier, generał Dušan Simović odczytał w radiu obwieszczenie mówiące o obaleniu regencji i przejęciu pełni władzy przez prawowitego następcę tronu, syna Aleksandra, króla Piotra II Karađorđevicia. Jedyną osobą ze starego rządu, która pozostała na swoim stanowisku był wicepremier Vladko Maček. Przewrót miał być powrotem do tradycji rządów Piotra I i Aleksandra I. Stał się jednak głównym pretekstem do wypowiedzenia wojny Królestwu Jugosławii. Na wieść o przewrocie Hitler jeszcze tego samego dnia wydał rozkaz przygotowania planów wojny z tym krajem. Nowy rząd Jugosławii zwlekał z podjęciem decyzji o mobilizacji armii, mimo wiedzy o zbliżającym się zagrożeniu. Tajną, imienną, mobilizację rozpoczęto dopiero 3 kwietnia, na trzy dni przed rozpoczęciem działań wojennych. 6 kwietnia 1941 roku Luftwaffe, bez wypowiedzenia wojny, rozpoczęło bombardowanie Belgradu. Armia serbska, dowodzona w znacznej mierze przez starych generałów, żyjących wciąż mitem potężnej armii z czasów wojen bałkańskich, nie dała rady stawić czoła Wehrmachtowi. Pomimo silnego, acz krótkotrwałego oporu Wehrmacht 12 kwietnia wkroczył do Belgradu, a 17 kwietnia dowódca jugosłowiańskiego sztabu, generał Danile Kalafatović podpisał akt kapitulacji. Siedem dni wcześniej, 10 kwietnia 1941 roku, przywódca Ustašy w Chorwacji — Slavko Kvaternik proklamował utworzenie Niezależnego Państwa Chorwackiego pod egidą Włoch i Trzeciej Rzeszy. Oznaczało to koniec Królestwa Jugosławii.R. Kaplan, _Bałkańskie upiory. Podróże z historią,_ Londyn 1996, s. 5.

W. Felczak, T. Wasilewski, _Historia Jugosławii,_ Wrocław 1985, s. 391.

Tamże, s. 391.

Tamże, s. 392.

Z serb.: _Serbia Piemontem Bałkanów!_

Tamże, s. 392.

Tamże, s. 393.

Z serb.: _Zjednoczenie lub śmierć_.

Z serb.: _Czarna ręka_.

Д. Димитровска, M. Марковић, _Рака је била плитка,_ „Вечерње новости”, 21 фебруар 2007.

Z chorw.: _Chorwacka Partia Chłopska_.

W. Felczak, T. Wasilewski, _Historia Jugosławii…_, s. 405.

Tamże, s. 404.

Tamże, s. 403.

Z serb.: _Niezależna Partia Serbska_.

Sabor — parlament chorwacki.

Ban ze względu na posiadane uprawnienia może być porównywany z niemieckim premierem landu.

Tamże, s. 407.

Tamże, s. 410.

J. Gozdawa-Gołębiowski, _Od wojny krymskiej do bałkańskiej_, Gdańsk 1985, s. 448.

Tamże, s. 454.

K. Karolczak, _Zamach w Sarajewie,_ „Mówią wieki”, __ Warszawa 2010, nr 9.

W. Felczak, T. Wasilewski, _Historia Jugosławii…,_ s. 414.

G. Martel, _The Origins of the First World War_, Harlow 2003, s. 22.

14 — 24 sierpnia 1914 roku

6 września — 4 października 1914 roku

H. P. Willmott, _World War One_, London 2003, s. 120.

Tamże, s. 420.

Z chorw.: _Narodowa Rada Słoweńców, Chorwatów i Serbów_.

Tamże, s. 427.

Z chorw.: _Królestwo Serbów, Chorwatów, Słoweńców_.

Traktat z 10 września 1919 roku zawarty między aliantami a Austrią w Saint-Germain-en-Laye.

M. Jarzębski, _Wojna domowa w Chorwacji — casus Republiki Serbskiej Krajiny (1990—1995)_, __ Warszawa 2010, s. 11.

W. Felczak, T. Wasilewski, _Historia Jugosławii…_, __ s. 432.

Tamże, s. 440.

Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna.

V. Miličević, _A King dies in Marsillies. Crime and its background,_ Bad Godesberg 1959, s. 58—62.

sr.wikisource.org/wiki/Устав_Краљевине_Југославије_(1931)#.D0.9E.D0.94.D0.95.D0.89.9A_-.7BV.7D-_.D0.9A.D1.80.D0.B0.D1.99 — dostęp z dnia 2 czerwca 2012.

W. Felczak, T. Wasilewski, _Historia Jugosławii…,_ s. 457.

Tamże, s. 465.

Tamże, s. 469.

Tamże, s. 480.

ADAP D XII-2, dok. 313, s. 429.Z. Dizdar, _Prešućivani četnički zločini u Hrvatskoj i u BiH,_ Zagreb 1999, s. 306.

Czysta Partia Prawa — był to skrajnie nacjonalistyczny odłam Chorwackiej Partii Prawa.

S. Pavlowitch, _Hitler’s new disorder: the Second World War in Yugoslavia,_ Columbia 1998, s. 29.

Z. Dizdar, _Prešućivani četnički zločini…, s. _306.

Z chorw.: _Chorwacka Partia Prawa_.

H. Marković, _Povijest Nezavisne Države Hrvatske,_ Zagreb 2002, s. 10.

Z. Dizdar, _Prešućivani četnički zločini…, s. _307.

Tamże, s. 308.

T. Jonjić, _Povijesno-politički okvir postanka Ustaškog pokreta,_ Matica hrvatska 2001, s. 22.

J. Wilamowski, K. Szczepanik, _Ustasze i separatyzm chorwacki. Przyczynek do badań nad chorwackim ruchem nacjonalistycznym,_ „_Przegląd Historyczny”_, 1983, z. 1, s. 76.

Z chorw.: _Chorwacka Prawaszka Republikańska Młodzież_.

Z chorw.: _Buntownicy — Chorwacki Ruch Wyzwoleńczy_.

H. Marković, _Povijest…, s. _11.

Z chorw.: _Lider_

V. Miličević, _A King dies in Marsilies…, s._ 58—62.

Drugi tytuł w hierarchii ugrupowania ustaszowkiego. Przysługiwał tylko 12 członkom Kwatery Głównej, będącej wsparciem poglavnika, czyli lidera.

W. Vucinich, J. Tomasevich, _Contemporary Yugoslavia: Twenty Years of Socialist Experiment_. Stanford 1969, s. 78

_Ante Pavelić_, „_Gazety Wojenne — Jugosławia”,_ Warszawa 1997, nr 69, s. 17

T. Burzanovic, _Two Bullets for Pavelic,_ Beograd 2003, s. 73—74.

V. Nikolić, _Pred vratima domovine,_ Knjižnica Hrvatske 1967.

Z chorw.: _Buntownicy — Chorwacka Organizacja Rewolucyjna_.

Z chorw.: _Wzgórze_.

F. Jelić-Butić, _Prilog provčavnaju djelatnosti Ustaša do 1941,_ Zagreb 1969, s. 59.

Tamże, s. 65.

G. in der Maur, _Der Weg zur Nation. Jugoslowiens Innenpolitik 1919—1935,_ Wien 1938, s. 466.

J. Wilamowski, K. Szczepanik, _Ustasze i separatyzm chorwacki…_, s. 79.

Tamże, s. 80.

E. Gärtner, _Kroatien in Südslawien. Historisch-politische Studie,_ Berlin 1944, s. 160.

D. Crljena, _Načela hrvatskog ustaškog pokreta,_ Zagreb 1942, s. 19.

Tamże, s. 19.

Z chorw.: _Obóz_.

Z chorw.: _Oś_.

Rojnik w języku chorwackim oznacza również kaprala.

Dowódca obozu.

_Stožernik_ w języku chorwackim oznacza centralnego dowódcę.

Tamże, s. 22.

J. Wilamowski, K. Szczepanik, _Ustasze i separatyzm chorwacki…,_ s. 80.

J. Borejsza, _Rzym a wspólnota faszystowska_, Warszawa 1981, s. 136.

G. Solvenini, _Mussolini diplomatico 1922—1932,_ Bari 1952, s. 364.

Z chorw.: _Niepodległe Państwo Chorwackie_.

Z chorw.: _Chorwacki Strażnik_.

Z chorw.: _Chorwacka Flaga_.

L. Hory, _Der Kroatische Ustascha-Staat 1941—1945,_ Stuttgart 1964, s. 26.

J. Wilamowski, K. Szczepanik, _Ustasze i separatyzm chorwacki…,_ s. 81.

http://www.jusp-jasenovac.hr/Default.aspx?sid=6266 — dostęp z dnia 5 czerwca 2012.

Tamże.

AAN, _Raport Konsula Generalnego w Zagrzebiu R. Łazarskiego z 26 października 1932 r.,_ strony nienumerowane

AAN, _Poselstwo RP w Belgradzie_, t. 42.

W. Wołkow, _Operacija „Tewtonskij miecz”,_ Moskwa 1966, s. 72.

J. Wilamowski, K. Szczepanik, _Ustasze i separatyzm chorwacki…,_ s. 83

Zamachowców wyposażono we wcześniejszą wersję pistoletu, wykorzystującą pociski kalibru 7,65 mm.

W dniu dzisiejszym nie możemy być pewni, że za śmiercią ministra Barthou stał Makedoński. Ujawnione w 1974 roku przez marsylskich kryminalistów dokumenty z oględzin ciała i sekcji zwłok informują, że minister zginął od kuli kalibru 8 mm, czyli takiej jakich w tym czasie używały francuska policja i wojsko, a nie kuli 7,65 mm, z których to korzystał Makedoński.

V. Miličević, _A King dies in Marsilies…,_ s. 58—62.

E. Kvaternik, _Sjećana i zapažanja 1925—1945,_ Zagreb 1995, s. 27.

AAN, _Delegacja RP przy Lidze Narodów,_ t. 244, strony nienumerowane.

W. Wołkow, _Operacija „Tewtonskij miecz”…,_ s. 98.

F. Jelić-Butić, _Prilog provčavnaju djelatnosti…,_ s. 77.

Z chorw.: _Kępa_.

Z chorw.: _Pole_.

Z chorw.: _Oracz_.

Z chorw.: _Siewca_

Z chorw.: _Blanki_.

F. Čulinović, _Okupatorska podjela Jugoslavije,_ Beograd 1977, s. 186.

_Hrvatski narod_, 24 luty 1939.

Z chorw.: _Centralna Akademia Buntowników_.

L. Boban, _Sporazum Cvetković-Maček,_ Beograd 1965, s. 269.

J. Wilamowski, K. Szczepanik, _Ustasze i separatyzm chorwacki…, s. _88.

N. Milovanović, _Od marselskog atenata do trojnog pakta,_ Zagreb 1963, s. 176.

_I Documenti Diplomatici Italiani,_ 9 serie: 1939—1943 t. III, Roma 1954, dok. 194, s. 162.

http://www.konsmetal.com.pl/kolor_ral.htm — dostęp z dnia 6 czerwca 2012.

M. Glenny, _The Balkans. Nationalism, War, and the Grat Powers 1804—1999,_ Harmondsworth 2001, s. 433.

Z chorw.: _Za Ojczyznę!_

Z chorw.: _Gotowi!_

Z chorw.: _Za kogo?!_

Z chorw.: _Za Wodza (Lidera)!_

D. Littlejohn, _Foreign Legions of the Third Reich,_ London 1994, s. 216—217.

_Narodne Novine: Službeni list Nezavisne Države Hrvatske,_ nr 15 z 30 kwietnia 1941.Z chorw.: _Siły Zbrojne Ustaszy_.

Z chorw.: _Siły Zbrojne Niepodległego Państwa Chorwackiego —_ dosłownie _obrońcy domu_.

Jest to stopień nieposiadający polskiego odpowiednika. Można go w tabeli szarż umieścić jako stopień pośredni pomiędzy kapitanem (_satnik_) a majorem (_bojnik_).

B. Perman, _General vojske NDH Tomislav Sertić_, _Večernji list_, 10 stycznia 2013.

M. Jareb_, Ustaški pukovnik i general Tomislav Sertić,_ _Časopis za suvremenu povijest,_ Nr 32, T. 2/2000, s 278.

M. Jareb_, Ustaški pukovnik i general Tomislav Sertić,_ _Časopis za suvremenu povijest,_ Nr 32, T. 2/2000, s 280.

M. Jareb_, Ustaški pukovnik i general Tomislav Sertić,_ _Časopis za suvremenu povijest,_ Nr 32, T. 2/2000, s 282.

B. Dmitrijević, _Formiranje ustaške vojnice 1941_, Beograd 2013, s 73.

M. Jareb_, Ustaški pukovnik i general Tomislav Sertić,_ _Časopis za suvremenu povijest,_ Nr 32, T. 2/2000, s 283.

http://www.croatianhistory.net/etf/sertic_zdenka_tomislav.html — dostęp z dnia 24 października 2021

M. Jareb_, Ustaški pukovnik i general Tomislav Sertić,_ _Časopis za suvremenu povijest,_ Nr 32, T. 2/2000, s 285.

M. Jareb_, Ustaški pukovnik i general Tomislav Sertić,_ _Časopis za suvremenu povijest,_ Nr 32, T. 2/2000, s 288.

J. Tomasevich, _War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration_, Stanford 2001, s. 458.

M. Jareb_, Ustaški pukovnik i general Tomislav Sertić,_ _Časopis za suvremenu povijest,_ Nr 32, T. 2/2000, s 294.

http://vojnapovijest.vecernji.hr/broj-22-vp/general-vojske-ndh-tomislav-sertic-907964 — dostęp z dnia 6 marca 2015.

Z chorw.: _Powracających_.

Z chorw.: _Dywizja Przyboczna Poglavnika_.

K. Begić, _HOS 1941.-1945_, Laus 1998, s. 7.

Z chorw.: _Kapitan_.

V. Luburić, _General Ante vitez Moškov_, Drina 1965, s. 132.

Osobiście dobierani przez Poglavnika podoficerowie i oficerowie.

Jedyna część dywizji, złożona jeszcze z ustaszy, którzy powrócili z Włoch razem z Paveliciem.

R. Bulat, _Deseti korpus Zagrebački,_ Zagreb 1985, s. 32.

Z chorw.: _Generał broni_.

_Journal of Croatian Studies_, 1977/78, s. 123.

http://www.axishistory.com/index.php?id=7159 — dostęp z dnia 7 czerwca 2012.

L. Hory, _Der Kroatische…_, _s._ 130—131.

Podarowane przez włoską partię faszystowską.

Z chorw.: _Czarny Legion_.

Z chorw.: _Podpułkownik.._

J. Tomasevich, _The Chetniks,_ Stanford 1975, s. 208.

Tamże, s. 209.

M. Matthew, _The Croatian Armed Forces at War, 1941—42_, Stanford 1969, s. 11.

Z chorw.: _1. Mobilna Brygada Ustaszy_.

Z chorw.: _5. Brygada Ustaszy_.

Z chorw.: _Chorwackie Siły Zbrojne_.

http://www.axishistory.com/index.php?id=7105 — dostęp z dnia 8 czerwca 2012.

Z chorw.: _Żandarmeria_.

M. Colić, _Takozvana Nezavisna Država Hrvatska 1941,_ Beograd 1973, s. 284.

V. Vrančić, _Godišnjak hrvatsko domobrana,_ Buenos Aires 1953, s. 27—29.

_Župa _— okręg administracyjny.

_Kotarska —_ jednostka administracyjna tłumaczona jako powiat lub dzielnica.

Z chorw.: _Kolejowe Wojska Ustaszy_.

Z chorw.: _II Ustaszowska Brygada Kontroli Ruchu Kolejowego_.

http://www.axishistory.com/axis-nations/croatia/ustasha/159-croatia-ustasha/croatia-ustasha-unsorted/8031-introduction-to-the-railway-ustasha-militia — dostęp na dzień 6 marca 2015.

_Ustaška obrana_.

Z chorw.: _I Ustaszowska Brygada Ochronna_.

K. Begić, _HOS 1944—1945_, Laus 1998, s. 98—99.

J. Prcela, _Hrvatski holokaust_, Zagreb 2001, s. 38—63.

_Ustaška nadzorna služba_.

_Ustaško redarstvo_.

_Ustaška obavještajna služba_.

Geheime Staatspolizei — Tajna Policja Państwowa.

_Osobni odjsek_.

Sicherheitspolizei — Policja Bezpieczeństwa.

http://www.axishistory.com/axis-nations/croatia/ustasha/159-croatia-ustasha/croatia-ustasha-unsorted/8141-ustasha-surveillance-service-and-the-directorate-for-public-order-and-security — dostęp z dnia 7 marca 2015.Četa oznacza zarówno w języku serbskim jak i chorwackim _gromadę_ lub _oddział._

Podpisane 17 kwietnia 1941 roku.

http://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2005&mm=05&dd=17&nav_id=168603 — dostęp z dnia 8 czerwca 2012.

R. Jasper, _Tito: A Biography_, Constable 1996, s 19

Z chorw.: _Order Wojskowy Żelaznej Koniczyny_.

Z chorw.: _Żelazna Koniczyna_.

Z chorw.: _Chorwacki Krzyż_.

Podobnie przypinane były Krzyże Żelazne I klasy.

Takie rozwiązanie jest do dzisiaj praktykowane w Wielkiej Brytanii dla osób odznaczonych Krzyżem Wiktorii. Nie tylko przysługuje im tytuł szlachecki i dożywotnia renta, ale dodatkowo męscy potomkowie w prostej linii mogą za nazwiskiem wpisywać litery _v.c. —_ oznaczające właśnie Krzyż Wiktorii.

A. Tapac, _Боевые награды союзнков Германии во Iiмировой войне_, Харвест 2004, s. 150—153.

Z chorw.: _Order Korony Króla Zvonimira_.

Nawiązująca kształtem do korony króla Tomislava.

Z chorw.: _Bóg i Chorwaci_.

Tamże, s. 154—155.

Z chorw.: _Medal Poglavnika Ante Pavelicia za odwagę_.