Uzależnienie od nowych mediów - ebook

Wstęp

Jednym z problemów wychowawczych, z jakim spotykają się rodzice i nauczyciele w opiece nad dzieckiem jest uzależnienie dzieci i młodzieży od współczesnych narzędzi komunikacji.

Współczesne środki komunikacji wywierają ogromny wpływ na rozwój psychiczny człowieka. Internet, komputery, telewizja oraz telefony komórkowe coraz częściej uzależniają od siebie. Dotyczy to szczególnie młodych ludzi, którzy mają z mediami największy i najczęstszy kontakt. Dzieci i młodzież coraz częściej przyznają, że nie są w stanie obyć się bez komputera, komórki czy odtwarzacza MP3. Kontakt z komputerem i telewizją zastępuje kontakty z rówieśnikami i rodziną. Media stają się najważniejszym źródłem informacji i rozrywki dla młodych ludzi, wypierając tym samym wychowawców i rodziców.

Pod wpływem współczesnych środków komunikacji zmianie ulegają dotychczasowe postawy, zachowania i opinie użytkowników. Telefony komórkowe, komputery, telewizja zdają się dominować w kształtowaniu osobowości szczególnie wśród najmłodszych. Młodsze dzieci nie są w stanie oddzielać rzeczywistości od fantazji prezentowanej w mediach. Co więcej, dzieci zaczynają mieć oznaki uzależnienia od nowych środków komunikacji. Komputer czy telefon komórkowy stał się modnym prezentem dla dziecka. Już w szkole dzieci zaczynają rywalizować ze sobą w dziedzinie posiadania najnowszych gadżetów. Jest to niezmiernie interesujący problem, gdyż wypełnia on coraz szersze obszary naszej rzeczywistości. Nowe zachowania komunikacyjne wpływają na język, którym posługują się dzieci i młodzież, a także są jedną z przyczyn pojawienia się zupełnie nowych problemów wychowawczych. Dzieci wybierają gry komputerowe zamiast zabawy z rówieśnikami, kontakty z rodzicami ograniczają do rozmów przez telefon komórkowy. Ich wybory i światopogląd jest kształtowany nie przez nauczycieli i rodziców, ale przez reklamy telewizyjne.

Warto zatem bliżej przyjrzeć się tym zjawiskom. Odkryć mechanizmy powodujące uzależnienie się dzieci i młodzieży od nowych środków komunikacji. Problemy te są szeroko omawiane w ostatnim czasie w prasie pedagogicznej. Interesujące są propozycje pedagogów i nauczycieli dotyczące nie tylko diagnozy istniejącej sytuacji, ale również dróg wyjścia z niej.

Niniejsza praca dotyczy problemu uzależnienia dzieci i młodzieży od nowoczesnych środków komunikacji oraz związanych z tym problemów wychowawczych. Uzasadnieniem dla wyboru tematu stały się obserwacje współczesnej młodzieży ulegającej wpływowi środków masowego przekazu. Temat uzależnień młodych ludzi od współczesnych środków komunikacji nie jest wbrew pozorom dogłębnie opracowany w literaturze przedmiotu. Problematyka ta jest niezmiernie aktualna w czasach wszechobecności mediów. Badacze kultury masowej i pedagodzy od lat starają się zbadać wpływ, jaki wywołują treści przekazywane przez środki masowego przekazu na rozwój dzieci i młodzieży. Wielu z nich dostrzega negatywne skutki tego procesu.

Na potrzeby niniejszej pracy dokonano przeglądu literatury przedmiotu ze szczególnym uwzględnieniem wybranych czasopism pedagogicznych.

W pierwszym rozdziale dokonano przeglądu literatury związanej z problematyką uzależnień, przedstawiono definicje uzależnień, ich etiologię oraz aktualny stan badań na temat uzależnień od nowych środków komunikacji.

Drugi rozdział opisuje nową erę komunikacji, w której zdaje się dominować człowiek uzależniony od środków masowego przekazu i multimediów. Problem ten przedstawiono na przykładzie dzieci i młodzieży uzależnionych od komputera, gier komputerowych, Internetu, telewizji, reklam oraz telefonów komputerowych.

Trzeci rozdział stanowi opis i charakterystykę wykorzystanych w pracy czasopism pedagogicznych takich jak: Opieka, Wychowanie, Terapia, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze oraz Remedium. Dokonano przeglądu artykułów opublikowanych w tych czasopismach, dotyczących problematyki uzależnienia od komputera, Internetu, telefonów komórkowych i telewizji wśród dzieci i młodzieży.

Rozdział I Przegląd literatury związanej z problematyką uzależnień

1.1 Definicja uzależ nienia

Uzależnienie jest to nabyta silna potrzeba wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji. Niezależnie od objawów uzależnienie można określić jako organiczny, psychiczny lub psychosomatyczny przymus zaspokajania jakiejś potrzeby.^(\ 1)„Uzależnienie jest zatem mentalnym lub organicznym ześrodkowaniem na tej potrzebie, która stoi na czele hierarchii wartości danej jednostki.” Podłożem takiego zachowania jest specyficzna konstrukcja psychiczna uaktywniania pod wpływem czynników psychologicznych lub środowiskowych.

Uzależnienie pojawia się jako efekt zastępczego zaspokojenia innej ważnej dla człowieka potrzeby (zaspokajanie zamiast). Najczęstszym powodem pojawiania się uzależnienia jest frustracja (blokada) jakiejś istotnej wartości, np. miłości, uznania, akceptacji, samorealizacji. Blokada ta uruchamia inną potrzebę, której zaspokojenie jest łatwe i dostarcza natychmiastowej satysfakcji. W ten sposób jednostka redukuje niekorzystne napię cie wywołane niemożnością zaspokojenia ważnej potrzeby. Uzależnienie jest przymusem powtarzania zachowań przynoszących odprężenie, poczucie spokoju i zadowolenia. Łatwość zaspokojenia nowej potrzeby dostarcza satysfakcji, która powoduje wyparcie ze świadomości uprzedniej potrzeby. Uzależniony nie jest świadomy, ż e stosuje mechanizm zastępczego zaspokajania potrzeb.

Termin „uzależnienie” używany jest w wielu różnych znaczeniach i nie ma jednej uzgodnionej naukowej definicji. Za kryteria umożliwiające określenie uzależnienia uznaje się najczęściej zachowania, które stają się nawykowe, są częste, regularne i standardowe. Zachowania te miewają często charakter krańcowy i zabierają uzależnionemu większą część czasu.

Cechą uzależnienia jest to, że trudno uzależnionemu zaprzestać wykonywania danych czynności w sposób całkowity i trwały. Jest to związane z silnym, powracającym przymusem do poddania się nał ogowi. „Znamienną cechą uzależnienia jest niemożność powstrzymania się od danej czynności, mimo widocznych złych skutków, jakie ona powoduje w życiu osoby uzależnionej, wpływa dezorganizująco na jej życie, zaburza relacje z otoczeniem, zakłóca funkcjonowanie fizyczne i psychiczne.”^(\ 2)

Zgodnie z definicją uznawaną przez Światową Organizację Zdrowia uzależnienie to „stan psychiczny, a czasami także fizyczny wynikający z interakcji między żyjącym organizmem a środkiem uzależniającym, charakteryzujący się zmianami zachowania lub innymi reakcjami, które zawsze zawierają przymus brania tych środków w sposób ciągły lub okresowy, w celu uniknięcia zł ego samopoczucia związanego z ich brakiem.”^(\ 3) Definicja ta dotyczy wyłącznie uzależnień od alkoholu i substancji psychoaktywnych.

Uzależnienie można zdiagnozować, jeśli w ciągu minionego roku wystąpiły co najmniej trzy z wymienionych poniżej zjawisk:

1. silne pragnienie lub poczucie przymusu zażycia substancji

2. trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z zażywaniem substancji (rozpoczynanie, kończenie i rozmiary zażywania)

3. fizjologiczne objawy stanu odstawienia, występujące, gdy picie zostało przerwane lub zmniejszone, przejawiające się specyficznym dla danej substancji zespołem abstynencyjnym oraz zażywaniem tej samej lub podobnej substancji w celu złagodzenia lub uniknięcia objawów abstynencyjnych

4. stwierdzenie tolerancji (potrzeby zażywania zwiększonej dawki substancji w celu uzyskania efektów poprzednio osiąganych przy pomocy mniejszych dawek)

5. narastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności lub zainteresowań z powodu zażywania danej substancji, zwiększenie ilości czasu koniecznego do zdobycia lub zażywania substancji albo do usuwania skutków jej działania

6. zażywanie mimo wyraźnych dowodów szkodliwych następstw, takich jak uszkodzenia wątroby, stany depresyjne występujące po okresach intensywnego używania tych substancji, uszkodzenia funkcjonowania poznawczego związane z substancjami – w tych przypadkach potrzebne jest rozpoznanie, czy zażywający mógł być świadomy natury i zakresu tych szkód.^(\ 4)

Uzależnienie może mieć charakter zachowania problemowego, choroby somatycznej, zaburzenia psychicznego, silnie utrwalonego nawyku, narzędzia psychologicznego oraz nadmiernego popędu czy subiektywnie racjonalnego wyboru.

Uzależnienie jest stanem niekontrolowanej zależności fizycznej, psychicznej i społecznej od środka uzależniającego. W przypadku odstawienia go występują przykre objawy fizyczne i psychiczne, które są nie do zniesienia dla uzależnionego i skłaniają go do ponownego sięgnię cia po środek uzależniający.

Uzależniony postępuje często irracjonalnie, gdyż mimo wyraźnego zagroż enia dla jego zdrowia płynącego z działań związanych z uzależnieniem, nadal kontynuuje swoje zachowania, usprawiedliwiając się przed sobą i innymi, szukając pozytywnych stron swoich działań, a nawet przekonując otoczenie, że musi wykonywać pewne działania. Zdarza się również, że uzależniony nie jest w pełni świadomy swojego nałogu, zaprzecza jego istnieniu, wypierając się go przed otoczeniem.

1.2 Rodzaje uzależnień

We współczesnym świecie występują u ludzi różnego rodzaju uzależnienia. Najczęściej wyróżnia się trzy rodzaje: uzależnienie psychiczne (psychologiczne), fizyczne (fizjologiczne) oraz społeczne (socjologiczne). Każde z nich ma swoje charakterystyczne cechy, jednak w większości przypadków nakładają się one na siebie. Często uzależnienie psychiczne wynika z socjologicznego, socjologiczne wpływać może na psychiczne, a te z kolei prowadzi do uzależnienia fizycznego.

Uzależnienia podzielić można także na: uzależnienie od zażywania środków psychoaktywnych (chemicznych, farmakologicznych), od zaspokajania swoich popędów, od wykonywania określonych czynności oraz od podtrzymywania określonych relacji społecznych.

Uzależnienie psychiczne (psychologiczne) jest to nabyta silna potrzeba stałego wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji, której niespełnienie jednak nie prowadzi do poważnych fizjologicznych następstw. Uzależnienie psychiczne jest związane ze wzrostem tolerancji na działanie środka uzależniającego. Uzależniony odczuwa coraz mniej przyjemności, jednak nadal poszukuje środka uzależniającego nawet kosztem wł asnego zdrowia i relacji z otoczeniem. Ofiara uzależnienia ma osłabioną wolę, co związane jest z rosnącą obsesją brania i nawracających natręctw myślowych.

Cechą uzależnienia psychicznego jest również samooszukiwanie się usprawiedliwiające wykonywanie danej czynności oraz fizyczne wyniszczenie i brak zainteresowania otoczeniem, które nie jest związane ze środkiem uzależniającym. Uzależniony z czasem wypala się emocjonalnie, co prowadzić może w skrajnych przypadkach nawet do samobójstwa.

Psychiczne uzależnienie od środków chemicznych, w tym leków, prowadzi do chorób, a niejednokrotnie do popełniania przestępstw związanych z koniecznością zdobywania substancji chemicznych.

Uzależnienie psychiczne jest groźniejsze od fizjologicznego, gdyż jest trudniejsze do wyleczenia. Sam uzależniony nie jest specjalnie zainteresowany rezygnacją z nałogu. Zatem walka z uzależnieniem psychicznym zależy przede wszystkim od decyzji osoby uzależnionej. Jest to duży problem, gdyż jego wola jest „zniekształcona” nałogiem. Nie potrafi on samodzielnie podejmować decyzji na temat rezygnacji z nałogu, gdyż jest głęboko przekonany, że substancja, od której jest uzależniony jest mu niezbędna. Uzależniony może podejmować decyzję o rezygnacji z nałogu, ale nie będzie w stanie jej zrealizować. Nieczęsto zdarzają się więc przypadki „samowyleczenia”.

Wśród sposobów leczenia uzależnień psychicznych popularne są spotkania grupowe, na przykład Anonimowych Alkoholików, podczas których uzależnieni opowiadają o swoim nałogu i sposobach walki z nim. Podobne spotkania organizowane są dla osób uzależnionych od palenia i zażywania narkotyków. Pojawiają się także coraz częściej grupy wsparcia dla osób uzależnionych od komputerów, gier, hazardu, jedzenia, Internetu czy seksu.

Uzależnienie fizyczne (fizjologiczne) jest to nabyta silna potrzeba stałego zażywania jakiejś substancji odczuwana jako szereg dolegliwości fizycznych (np. bóle, biegunki, uczucie zimna, wymioty, drżenia mięśni, bezsenność). Do substancji uzależniających należą: nikotyna, alkohol etylowy, opioidy (heroina i morfina), barbiturany stosowane jako leki nasenne oraz steroidy (zwane sterydami).

Zaprzestanie zażywania substancji, czyli odstawienie prowadzi do wystąpienia zespołu objawów, które określa się jako zespół abstynencyjny, zwany zespoł em z odstawienia. W leczeniu stosowana jest detoksykacja, czyli odtrucie.

Walka z uzależnieniem fizjologicznym polega najczęściej na stosowaniu środków pomocniczych, zmniejszających ból podczas kuracji oraz na stopniowym zmniejszaniu dawki danej substancji. Gwałtowne odstawienie alkoholu może prowadzić do delirium tremens.

W literaturze przedmiotu zwraca się często uwagę na fakt, że długotrwałe i regularne zażywanie środków odurzających czy narkotycznych prowadzi do uzależnienia psychicznego, co powoduje duże trudności w leczeniu i trwałym zerwaniu z nałogiem.

Uzależnienie społeczne (socjologiczne) wiąże się z zażywaniem środków toksycznych pod wpływem panującej mody, często także w kręgach młodzieżowych, zwanych subkulturami. Istotą tego zjawiska jest silne uzależnienie od grupy, opinii rówieśników, chęci życia w zgodzie z tym, co większość uważa za modne i pożądane.

Członkowie subkultury, by do niej należeć muszą w pełni respektować panujące w niej zasady i obyczaje. Prowadzi to w skrajnych przypadkach do całkowitego podporządkowania stylowi życia cechującego subkulturę. Osoba uzależniona stopniowo rezygnuje z własnych działań, zainteresowań, rezygnując z ról społecznych, które kolidują z jej uczestnictwem w subkulturze. Młodzi ludzie rezygnują ze szkoły, pracy, unikają przebywania w domu rodzinnym, swoje życie podporządkowując grupie, jej ideologii i zachowaniom. Prowadzi to do konfliktów w rodzinie, szkole, miejscu pracy, wyobcowania z życia społecznego, zaniku prywatnych zainteresowań i ograniczenia kontaktów z ludźmi wyłącznie do członków subkultury. Może to w konsekwencji doprowadzić do coraz większej marginalizacji, a nawet kryminalizacji środowiska. Dotyczy to szczególnie grup związanych z narkotykami, gdzie istnieje konieczność zdobywania środków odurzających, często poprzez popełnianie przestępstw.

Dorastając, młody człowiek ma silną potrzebę bycia docenionym, zauważonym, pragnie być członkiem jakiejś większej, silnej grupy. Łączy się to często z buntem wobec rodziny, szkoły, instytucji społecznych i politycznych. Grupa rówieśników staje się synonimem wolności, swobody wyrażania poglądów, miejscem, w którym można dzielić się tymi samymi problemami.

Młody człowiek, chcąc być w pełni akceptowanym przez rówieśników, stara się sprostać ich wymaganiom, przyjmując ich ideologię i sposób zachowania za wł asną. Miewa to destrukcyjny wpływ na jego psychikę, szczególnie w przypadku grup wymagających pełnego zaangażowania i wykonywania działań będących w opozycji do ogólnie przyjętych norm społecznych, jak w przypadku satanistów czy ruchów religijnych o charakterze sekciarskim.

W okresie dojrzewania wielu młodych ludzi eksperymentuje ze środkami uzależniającymi. Najczęściej wymieniane są oczywiś cie papierosy, alkohol, narkotyki. Mogą to jednak być także pewne zachowania związane z próbami dorównania rówieśnikom w zakresie uczestniczenia w subkulturach młodzieżowych. Dużą rolę w powstawaniu uzależnień ma tu presja otoczenia. Młody człowiek stara się dorównać rówieśnikom, słuchać takiej samej jak oni muzyki, nosić te same ubrania, posiadać te same urządzenia (dotyczy to szczególnie telefonów komórkowych, komputerów, odtwarzaczy MP3).

Popularność subkultur młodzieżowych wiąże się z poczuciem kryzysu wartości, poszukiwaniem nowych dróg dla siebie i sposobów na życie przez młodych ludzi, pozbawionych wzorców płynących z rodziny i szkoły. Brak autorytetów powoduje, że młodzi ludzie próbują na własną rękę tworzyć ideały i cele, do których chcą dążyć.

1.3 Etiologia uzależnień

Przyczynami uzależnień może być wiele czynników, takich jak rasa, pochodzenie społeczne, uwarunkowania psychologiczne, pragnienie zmniejszenia odczucia osamotnienia, pragnienie bycia zrozumianym i akceptowanym przez innych, a także stres. Wśród czynników psychologicznych wymienić także można: pragnienie zmniejszenia bólu i cierpienia, chęć poprawy nastroju, ucieczki od rzeczywistości. Dużą rolę w pojawieniu się uzależnień odgrywają czynniki społeczne, kulturowe, ekonomiczne i obyczajowe.

Psychologowie przyczynę występowania uzależnień widzą w zaburzeniach w funkcjonowaniu rodziny, braku więzi z rodzicami oraz źle ukształtowanych wzorcach i autorytetach. Przyczyny rodzinne tkwią także w braku odpowiednich modeli dorosłości i odpowiedzialności przygotowywanych w domu rodzinnym.

„Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. (…) Stosunki między małżonkami oraz rodzicami i dziećmi, jak również stosunki między krewnymi, są określane prawem, obyczajem, religią, tradycyjnymi wzorami wzajemnych oddziaływań, zaangażowaniem uczuciowym jej członków.” Jedną z funkcji, pełnionych przez rodzinę jest funkcja etyczno-wychowawcza. Rodzina sprawuje kontrolę nad postępowaniem swoich członków, szczególnie najmłodszego pokolenia. Silna i zrównoważona rodzina zapobiega skutecznie wszelkim odchyleniom od norm, gdyż mogą one mieć negatywny wpływ na stosunki panujące w całej rodzinie. Prawidłowo funkcjonująca rodzina jest wartościowym środowiskiem wychowawczym, gdyż zapewnia optymalne warunki dla rozwoju i wychowania.^(\ 5) To rodzice są odpowiedzialni za wychowanie dzieci, ich postawy życiowe i przystosowanie do życia w społeczeń stwie. Rodzice są pierwszymi nauczycielami i autorytetami dla dzieci. Na ich zachowaniach wzorują się dzieci. Dotyczy to wszelkich form zachowania: wykonywania obowiązków, jak i sposobów spędzania wolnego czasu.

„Rodzina jako najwcześniej oddziałujące środowisko socjalizujące ma decydujący wpływ na przyszły kontakt i strukturę osobowości dziecka (…). Oznacza to, że wszelki rodzaj zaburzeń, dewiacji i odchyleń w zakresie jej funkcjonowania ma swe reperkusje w zachowaniu dzieci oraz w przejawianych przez nich postawach.”^(\ 6)Niewłaściwa atmosfera w rodzinie wpływa na przyszły rozwój dzieci.

Rodzice swoim zachowaniem uczą najmłodszych postaw społecznych i sposobów interakcji z innymi ludźmi.

Szkoła jest instytucją stanowiącą element systemu wychowawczego. Szkoła odgrywa w nim jedną z podstawowych ról, gdyż współtworzy nie tylko wiedzę, ale i osobowość młodych ludzi. „Obok rodziny szkoła jest głównym czynnikiem kształtującym osobowość dziecka. Tu dokonuje się ważny etap socjalizacji dziecka. Szkoła uczestniczy w przygotowaniu dziecka do życia społecznego. W swojej działalności spełnia co najmniej trzy funkcje:

1. dydaktyczną, polegającą na dostarczaniu wiedzy, kształceniu uzdolnień i zainteresowań,

2. wychowawczą, obejmującą przekazywanie uczniom systemu obowiązujących norm i wartości, kształcenie umiejętności współdziałania z innymi,

3. opiekuńczą, która polega na zabezpieczeniu prawidłowego rozwoju fizycznego i bezpieczeństwa dziecka oraz organizowaniu czasu wolnego."^(\ 7)

Zadaniem szkoły jest tworzenie optymalnych warunków do rozwoju psychofizycznego uczniów, zaspokajania ich potrzeb poznawczych, psychicznych i społecznych oraz do rozwijania zainteresowań i poszerzania wiedzy. Realizując swoje funkcje wychowawcze szkoła nie tylko ma zaspokajać potrzeby poznawcze dzieci, ale również powinna je wzbogacać i rozwijać. Funkcja wychowawcza szkoły polega również na organizowaniu uczniom czasu wolnego, by spędzali go w sposób kreatywny.