W dolinie Dniestru. Pisma o Ukrainie - ebook

ESEJ BERDYCZOWSKI

Już tylko niespełna dziesięć lat dzieliło nas od upadku trzech cesarzy, którzy od Kongresu Wiedeńskiego panowali nad obszarami środkowej i wschodniej Europy, kiedy mój ojciec wziął mnie z sobą w podróż po Międzymorzu. Zaraz po żniwach wyjechaliśmy z okolic Baru i zdążaliśmy powoli na północ. Jechaliśmy po dawnych terenach Rzplitej Jagiellońskiej, znanych mi częściowo z poprzednich podróży. Myśli nasze i rozmowy szły jednak tym razem w stronę przyszłości.

Panowanie trzech cesarzy zaczęło się właśnie wykruszać w wyobraźni poddanych. Koniec ustalonego porządku był już w zasięgu przewidywań. Nawet bliskość terminów dawała się chwilami odczuwać, jak dreszcz poprzedzający wysoką gorączkę. Tym trudniej było wyjść myślą poza abdykację monarchów, ucieczkę ministrów, otwarcie więzień, słowem – poza koniec istniejącego porządku. Wiadome było tylko, że nowy rozdział historii zacznie się od zwołania zgromadzeń konstytucyjnych. Jakie idee porządkowe i jakie interesy ludności dojdą w nich do głosu?

Jak iskry w gęstym dymie, pytania te pojawiały się i gasły w rozmowach z miejscową inteligencją, rewolucjonistami różnych obrządków, działaczami samorządowymi, mieszczanami i chłopami. Żaden konkretny obraz nie wynurzał się z tych rozmów. Rzecz w tym, że dawna Rzplita zostawiła w tym kraju niezliczone grupy społeczne, narodowościowe, wyznaniowe i zawodowe; każda wydawała się zamknięta w swym języku i obyczaju, bez żadnej więzi i nawet bez bliższego kontaktu z innymi. Powrót do warunków, w jakich powstał ten dziwny twór historyczny, wydawał się niemożliwy, przynajmniej w drodze rewolucji i zgromadzeń konstytucyjnych. Na domiar złego Zachód, w którym triumfował wówczas nacjonalizm, ofiarowywał jako wzór do naśladowania tylko państwo narodowe w stanie wiecznego zagrożenia i permanentnej mobilizacji. Model ten wydawał się niepraktyczny, zbyt daleki od rzeczywistości Międzymorza. Zresztą po dwóch wojnach sprzykrzył się także w Europie Zachodniej.

*

Berdyczów był jedną z pierwszych stacji podróży, która przez Mińsk i Kowno miała nas zaprowadzić do Rygi. Inne oglądane po drodze miasta starły trochę Berdyczów w mojej pamięci. Nie potrafiłbym go dokładnie opisać. Otoczony był przedmieściami tonącymi w zieleni sadów. Przyprószone kurzem, ciemne listowie czereśni i śliw wydawało się blaszane. W krytych słomą chatach mieszkali tam kołodzieje, kowale, kabannicy; w drewnianych dworach siedzieli panowie szlachta, zubożali, praktykujący wolne zawody i kształcący progeniturę w miejscowych szkołach.

W środku miasta, będącym zarazem dzielnicą handlową i gettem, przy brukowanych ulicach stały dwupiętrowe domy bielone wapnem, do którego tamtejszym zwyczajem dodawano szczyptę ultramaryny lub farb wodnych barwy róży i szafranu. Latem przejeżdżające wozy podnosiły obłoki kurzu.

Najokazalszym budynkiem był dawny klasztor karmelitów, mieszczący wówczas rosyjskie urzędy. Wspomnę tu tylko krótko przeszłość miasta: zbudowano je w czasach Giedymina, zdobywał je Chmielnicki, konfederaci barscy kapitulowali w nim po miesięcznym oblężeniu, po rozbiorach miasto przeszło okres upadku trwający do połowy XIX wieku.

Do trwałych osobliwości Berdyczowa należy znajdujące się za miastem obszerne wzniesienie, szeleszczące na wietrze suchymi trawami. Jest to sławna na cały kraj Łysa Góra, miejsce sabatów czarownic.

Po kilku dniach wyjechaliśmy z Berdyczowa, dokąd nie miałem już wrócić. Wspomnienie jego drzemało długo w mojej pamięci. Dopiero w pół wieku później zacząłem wracać doń myślą coraz częściej. W 1909 szukałem tam na próżno – jak mi się wydawało – obrazów przyszłości. Byłem w błędzie. W Berdyczowie widziałem kilka uderzających wzorów rzeczy przyszłych, nie umiałem ich jedynie odczytać.

*

Przy ulicy Machnowieckiej, głównej arterii Berdyczowa, znajdował się sklep Szafnagla, do którego panowie szlachta z bliższych i dalszych okolic, zwłaszcza przed świętami i uroczystościami rodzinnymi, przyjeżdżali po pieprz, imbir, wanilię i inne towary kolonialne. Był to centralny punkt polskiego Berdyczowa. «Na Machnowieckiej, przed samym sklepem Szafnagla» – pisał Michał Czajkowski.

Długi szereg pojazdów stał przed sklepem: karety, powozy, fajetony, wasągi, bryczki, szarabany i wozy drabiniaste. Wzdłuż nich, parami lub w małych grupach, przechadzali się przyjezdni w pudermantlach, prowadząc ożywione rozmowy. Dla rozproszonych po powiecie Sarmatów, ziemian czy oficjalistów, ulica Machnowiecka i sklep Szafnagla były głównym miejscem spotkań i źródłem ostatnich nowin. Przechodząc, słyszałem strzępy rozmów o imieninach u cioci Tekli, o chrzcinach u Kapruckich, o tym jak Szułdybułdowicz próbował kupić w Jarmolińcach czwórki koni i co z tego wynikło. Zniżając nieco głos mówiono także _de publicis_, o wiadomościach, jakie Hejbowicz przywiózł z Petersburga, a Ciotowicz z Warszawy. Dzielono się informacjami o cenach zboża, przywiezionymi przez kupców z Odessy. Źródłem wielu wiadomości było też getto berdyczowskie, gdzie wielu miało krewnych w Nowym Jorku i w Buenos Aires.

Rozmowy toczyły się wesoło, wielkim głosem, jakim mówią na wsi; wszyscy byli radzi spotkaniu i okazji do wymiany nowin. Miałem przed sobą obraz najgłębszej prowincji; wieści ze świata przychodziły tam rzadkie i spóźnione, w relacjach podróżnych. Kronika wypadków miejscowych nie zawierała wiadomości ważniejszych od przygód Szułdybułdowicza w Jarmolińcach. Zdawało się, że poza terminami płatności weksli przechadzający się po Machnowieckiej nie mieli większych trosk. Ich świadomość historyczna – _Geschichtsbewusstsein_, jak nazywają to Niemcy – była w uśpieniu. Żyli w zaciszu, z dala od głównego nurtu wypadków, mających przynieść – także w Berdyczowie – wielkie przemiany.

Byłem wówczas bardzo młody, ale widziałem już stolice Europy Zachodniej, gdzie ważyły się losy świata. Widziałem pruskich oficerów z pałaszami, pętającymi się w połach granatowych surdutów, oficerów austriackich w obcisłych bluzach i sztywnych czapkach z bączkiem, widziałem wreszcie wojskowych francuskich w czerwonych portkach. Znałem nazwiska mężów stanu, trzymających rękę na dzwonku alarmowym.

Widok Sarmatów, przechadzających się „przed samym sklepem Szafnagla”, dostarczał mi pustej zabawy. Nie znałem jeszcze Tukididesa i – jak pozostali Europejczycy – nie widziałem jasno nieuniknionego końca wojny o hegemonię kontynentu, do której właśnie główni protagoniści zajmowali pozycje wyjściowe. Nie przewidywałem też wcale, że obraz Machnowieckiej ulicy stanie się dla mnie miarą rzeczy, rodzajem trzciny, którą anioł Apokalipsy każe mierzyć instytucje i ludzi.

Dopiero w 35 lat później, gdy na tarasie genewskiej kawiarni przeczytałem pierwszą obszerniejszą relację z konferencji jałtańskiej, zgromadzenie szlachciców przed sklepem Szafnagla stanęło mi przed oczami jak żywe. W ramach amerykańsko-rosyjskiego pokoju okrojona Europa zeszła do rzędu prowincji. Zajęci swą _prosperity_, jak berdyczowscy Sarmaci sprzedażą zboża i płatnością weksli, Europejczycy nie mogą dokonać niczego, co by mogło zmienić ustalony w Jałcie porządek rzeczy. Niektórzy patrzą z niedowierzaniem lub nawet wzburzeniem na nową sytuację. Mądrzejsi radzą nie szarpać się, znosić, czekać. Nawet rozmowy Europejczyków zbliżyły się do berdyczowskich wzorów. Wiadomości z miejsc, gdzie zapadają decyzje, przychodzą w późnych i zniekształconych wersjach, podobnych do relacji Hejbowicza z podróży do Petersburga.

*

Idąc wieczorem ciemnymi ulicami miasta, spostrzegliśmy oświetlone okna, z których dochodziły głosy przypominające modlitwy. Żydzi berdyczowscy byli w znacznej części chasydami i mieli – jeżeli wierzyć encyklopedii Brockhausa – 74 domy modlitwy. Gdy zbliżyliśmy się, głosy stały się wyraźniejsze. Zatrzymaliśmy się, nasłuchując. Czytano tam głośno pierwszy tom _Kapitału_ Marksa. Ojciec mój zastukał do okna, w którym ukazała się blada twarz. Resztę wieczoru spędziliśmy na czytaniu _Kapitału_ z miejscowymi marksistami.

Na stole stała naftowa lampa, oświetlająca ubogi warsztat krawiecki. Dokoła siedziało kilku przedstawicieli tego bardzo źle płatnego rzemiosła. Posiadacz jedynego egzemplarza _Kapitału_ czytał głośno i śpiewnie tekst, zatrzymując się po każdym zdaniu. Obecni prosili wówczas o wyjaśnienia lub powtórne odczytanie trudniejszych zdań.

_Kapitał_ nie jest łatwą lekturą, ale to, co słyszałem, nie przypominało szkolnego czytania trudnych tekstów. W szkole wspólna lektura ma za cel wytłumaczenie tekstu, sformułowanie niejasnych miejsc w terminach już przyswojonych, ustawienie ich w perspektywie rzeczy znanych.

Krawcy berdyczowscy nie stawiali sobie takich zadań. W miarę lektury Marks stawał się coraz ciemniejszy, ale to nie zniechęcało ich wcale. Czytany tekst był dla nich prawdą objawioną, niewynikającą z żadnych rzeczy znanych i przez to niepoddającą się wytłumaczeniu. Czytali sposobem wyznawców, przyswajając sobie tekst nie przez jego zrozumienie, lecz przez jego egzaltację, przez wyniesienie zawartej w nim prawdy ponad wszystkie dane doświadczenia.

Wychowany wśród pozytywistów, słuchałem ze zdumieniem tej osobliwej lektury, do której Marks najmniej się na pozór nadawał. W dziwnym podnieceniu krawców skłonny byłem widzieć objaw chorobliwy, wywołany chronicznym niedożywieniem i brakiem snu. Myliłem się. Miałem przed sobą wzór postawy myślowej, mającej szerzyć się później także wśród najlepiej odżywionej ludności Europy.

Krawców berdyczowskich przypomniałem sobie, czytając w „Les Temps Modernes” obszerną apologię terroru stalinowskiego, napisaną przez Merleau-Ponty’ego, późniejszego profesora Sorbony. Było to na krótko przed rewelacjami Chruszczowa i wyrzuceniem zwłok dyktatora z leninowskiego mauzoleum. Wiele innych pochwał sowieckiego terroru ukazało się już przedtem na Zachodzie; apologia uczonego filozofa przeznaczona była dla wybredniejszej publiczności, bardziej literacka w swej retoryce i egzaltacji. Postawa autora wydawała się jednak uderzająco bliska wzoru berdyczowskiego. Stalin był dlań heroldem prawdy objawionej, niepoddającej się konfrontacji ze znanymi uprzednio pojęciami i danymi doświadczenia.

*

Berdyczów z okresu rewolucji znam tylko z relacji mego brata, zmobilizowanego w 1917 i odbywającego służbę w oddziale samochodów pancernych.

Dokoła stacji kolejowej biwakowało kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy z różnych formacji, którzy po zabiciu lub ucieczce oficerów opuścili front i z bronią w ręku cofali się w głąb kraju. Brak taboru kolejowego utrudniał rozładowanie Berdyczowa, do którego napływały wciąż nowe oddziały zbuntowanych.

Czekając na transport, wybrane przez różne jednostki rady żołnierskie debatowały nad losem aresztowanego w Berdyczowie dowództwa frontu południowego. Wielki tłum żołnierzy otaczał budynek, w którym trzymano aresztowanych generałów i którego bronili uczniowie szkół oficerskich, późniejsi dobrowolcy. Co pewien czas tłum przybierał groźną postawę, rycząc: _Dajtie nam ich w ruki_. Tak mijały godziny i dni; wszyscy czekali na możność wyjazdu.

Pertraktacje toczyły się tymczasem między kadetami i radami żołnierskim. Kadeci byli znikomą mniejszością, ale zbuntowani żołnierze myśleli przede wszystkim o powrocie do domu. Stanęło na tym, że aresztowani generałowie zostaną odstawieni do Mohylowa, gdzie znajdowało się dowództwo frontu w stanie likwidacji.

Komunikacja kolejowa utykała, czas się dłużył, mnożyły się kwestie sporne. Zdaniem rad generałowie znajdowali się w stanie aresztu i do Mohylowa mogli być odstawieni tylko w wagonach dla aresztantów, których brakło w Berdyczowie. Dni schodziły na jałowych pertraktacjach i co pewien czas odzywały się ryki: _Dajtie nam ich w ruki_.

Radiostacja wojskowa na Łysej Górze znajdowała się w rękach zbuntowanych i wzywała nieustannie żołnierzy do zaprzestania działań zbrojnych, do tworzenia rad i rozprawy z kontrrewolucją. Pewnego dnia rozeszła się w Berdyczowie wiadomość, że nowy efemeryczny dowódca frontu południowego, generał Korniłow, wysłał pułk kozaków orenburskich w celu obsadzenia lub zniszczenia radiostacji. Rady postanowiły jej bronić, ale kopanie okopów i wojowanie z kozakami nie uśmiechało się żołnierzom wracającym do domu. Przypomniano więc sobie obecność w Berdyczowie oddziału samochodów pancernych. Większość ich była w remoncie, utrudnionym przez brak części zamiennych. Kilka zaledwie wozów okazało się w stanie sprawności bojowej. Odszukano rozproszonych po mieście automobilistów i kazano im ciągnąć losy. Mój brat znalazł się w grupie wyznaczonych przez losowanie obrońców Łysej Góry. Gdy wymawiał się, że go sprowadzono ze szpitala, towarzysze nie chcieli o niczym słyszeć: „Los padł na ciebie, musisz jechać”. Brat mój nie sprzeczał się dłużej; przyszło mu na myśl, że w szybkim wozie, uzbrojonym w lekki k.m., będzie mógł wreszcie uciec z Berdyczowa.

Samochody zajęły pozycję na stoku Łysej Góry. Bratu przypadło miejsce przy trakcie, na którym w obłoku kurzu ukazały się czarne mundury kozaków. Zamiast rozwinąć się przed Łysą Górą, jechali spokojnie czwórkami na Berdyczów. W czołowej grupie kłusował powoli pułkownik i dwóch oficerów. W ruchach mieli coś niezwykłego, co zwróciło uwagę brata. Gdy zbliżyli się, zobaczył, że mają ręce związane na plecach.

Ten ostatni znany mi obraz Berdyczowa nasuwa różne porównania i refleksje. Zachód Europy widział upadek Wilhelma II, Mussoliniego i Hitlera. Przelano przy tym morze krwi, ale nie popełniono żadnego godnego uwagi aktu nieposłuszeństwa. Jak można wnosić chociażby z pism H.D. Thoreau, Céline’a i z manifestów surrealistów, „rzadka i trudna cnota nieposłuszeństwa” miała tu też zwolenników, ale ślady jej znaleźć można tylko w tworach wyobraźni. W rzeczywistości od czasów Napoleona kult dyscypliny za wszelką cenę jest jednym z najistotniejszych rysów cywilizacji europejskiej. Rys ten był niezbędnym warunkiem wojen o hegemonię kontynentu i w dalszych konsekwencjach przygotował Europę do obecnej roli prowincji.

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH

Adampol

Adriatyk zob. Morze Adriatyckie

Adyga

Afganistan

Aknaszlatina

Algieria

Almada

Alpy

Ameryka

Ameryka Łacińska

Ameryka Południowa

Amsterdam

Anatolia (Jonia)

Anglia

Argentyna

Austria

Austro-Węgry

Azja Mniejsza

Baba Łudowa

Babia Góra

Bałkany

Bałtyk zob. Morze Bałtyckie

Bar

Baranowicze

Barcelona

Barczewo

Bawaria

Bayreuth

Bazylea

Beaulieu

Belgia

Belgrad

Bełżec

Berdyczów

Łysa Góra

Machnowiecka ulica

Bereza Kartuska

Berezów

Berchtesgaden

Berlin

Berno

Nydeggase

Besarabia

Beskidy

Biała Cisa

Białoruś

Białystok

Bielsko-Biała

Biłohoroszcza

Bizantyńskie Imperium

Boh

Bohdan-Łuhy

Bordeaux

Borki

Borysów

Bracław

Bratysława

Brześć

Brześć Litewski

Brzeżany

Bucniowce

buczacki powiat

Buczackie

Buczacz

Budapeszt

Alkotmany utca

Buderaż

Budyjowska

Buenos Aires

Bug

Bukareszt

Bukowina

Burg

Burkut-Kwasy

Bystrec

Cannes

Place de la Gare

Chadżybejski Liman

Charbin

Charków

Château-d’Oex

Chełm

chełmski powiat

Chełmszczyzna

Chersońszczyzna

Chlebowice Świrskie

Chmielek

Chocim

Chreptiów

Chust

Cisa

Clarens

Cologny

Cudnów

Czanak

Czaple Wielkie

Czarna Cisa

Czarnohora

Czarnuchy

Czechosłowacja

Czechy

Czehryń

Czeremosz

Czerniowce

Czywczyn

Dania

Delatyn

Delhi

Dijon

Dniepr

Dniestr

Dobromil

Dodona

Don

Dopart

Dortmund

Drohobycz

Dubno

Dukla

Dunaj

Düsseldorf

Dynów

Egipt

Elizawetgrad

Erfurt

Estonia

Europa

Europa Środkowa

Europa Wschodnia

Europa Zachodnia

Feijó

Flandria

Francja

Frankfurt n. Menem

Galicja

Galicja Wschodnia

Galicja Zachodnia

Gdańsk

Gdynia

Generalne Gubernatorstwo

Genewa

Genua

Getynga

Grecja

Grenobl

Gutin Tomnatyk

Hajnówka

Hamburg

Heidelberg

Helsinki

Hiszpania

Holandia

Hołowy

Honolulu

Horodja

hrubieszowski powiat

Hrubieszów

Hrubieszowszczyzna

Huculszczyzna

Hulajpole

Humańszczyzna

Hurby

Huta Czernielowiecka

Huta Pieniacka

Indonezja

Innsbruck

Irlandia

Ischl

Istambuł

Izrael

Jałta

Janowa Dolina

Jaremcze

Jarmolińce

Jawa

Jonia

Jugosławia

Kalinówka

Kalisz

Kamieniec Podolski

kamieniecki powiat

Kanada

Karelia

Karpaty

Karpaty Wschodnie

Kaukaz

Kijowszczyzna

Kijów

Kiszyniów

Kłajpeda

Kobylno

Kolonia

Manderscheider Strasse

Kołomyja

Konstantynopol

Końskie

Korea

Kőrősmező

Korzec

Kosmacka Łysina

Kosmacz

Kosów

Góra Owidiusza

Kowel

Kowno

Kraków

Cmentarz Salwatorski

Królestwo Kongresowe

Krym

Krynki

Krzemieniec

Kurpie

Kuty

Lacczyna

Ladawa

Liban

Libawa

Lida

Limnos

Lipniki

Lipsk

Litwa

Litwa Środkowa

Lizbona

Londyn

Lozanna, Lausanne

Lubelszczyzna

Lublin

Luksemburg

lwowskie województwo

Lwów

Rynek

Wały Hetmańskie

Łabunie

Łemkowszczyzna

Łotwa

Łódź

Łubnie

Łuck

Ługa

Łukawica

Madagaskar

Madryt

Maisons-Laffitte

Małopolska

Małopolska Wschodnia

Markowe Szczawiny

Meksyk

Melitopol

Miechowskie

Milwaukee

Miłowanie

Mińsk

Mińsk Mazowiecki

Mohylew

Monachium

Monasterzyska

Mont Ventoux

Morawy

Morze Adriatyckie

Morze Bałtyckie

Morze Czarne

Morze Egejskie

Moskwa

Kreml

Łubianka

Mudros

Mukaczew

Muri

Rainweg

Thunstr.

Myślenice

Nagygejőc

Narew

Nassau

Neapol

Niemcy

Niemirów

Nikopol

Normandia

Norymberga

Nowogródek

Nowy Jork

Nowy Sącz

Odessa

Odra

osmańskie imperium

ottomańskie imperium

Owrucz

Palestyna

Parchimów

Parośla

Paryż

Bd Montmartre

Cmentarz Montmartre

Cmentarz Montparnasse

Hotel Lambert

Quai d’Orléans

Rue Edouard VII

Rue Racine

Pawłokoma

Perejasław

Petersburg

Pietros

Pińsk

Piotrogród

Pisa

Pisany Kamień

Pistoia

Płoskirów

Poczajów

Podhajce

podhajecki powiat

Podiebrady

Podlasie

Podole

podolska gubernia

podolskie województwo

Pokucie

Polesie

Polesie Lubelskie

Polska

Połtawa

połtawska gubernia

Połtawszczyzna

Pomorze

Pop Iwan

Popadia

Portugalia

Poznańskie

Praga, Praha

Prusy

Prusy Wschodnie

Prut

Przełęcz Tatarska

Przełęcz Użocka

Przemyśl

Przeworsk

Przytyk

Radziejowce

Rapperswil

Ren

Republika Białoruska

Republika Francuska

Republika Turcji

Republika Weimarska

Riwiera

Rohatyn

Rokieta

Rosja

Rotterdam

Równe

Rumunia

Ruś

Ruś Przykarpacka

Ruś Zakarpacka

Ryga

Rzeczypospolita

Rzesza zob. Trzecia Rzesza

Rzeszowskie

Rzplita

Rzplita Jagiellońska

Rzplita Polska

Rzym

Rzymskie Imperium

Sabaudia

Sachsenhausen

Saksonia

Salamina

Salvan

San

Saratów

Sarcelles

sarneński powiat

Silistria

Skierniewice

Sławentyn

Sławuta

Słoboda Rungurska

Słotwina

Słowacja

Słuck

Smotrec (Smotrycz)

Smyrna

Sofia

Sołotwyno

Spa

Stalingrad

Stalowa Wola

Stambuł

Stanisławów

Stanisławowskie

stanisławowskie województwo

Stany Zjednoczone

Stryj

Strzyżowce

Sumatra

Syberia

Szazul, połonina

Szczebrzeszyn

Szebutyńce

Szwajcaria

Szykmany

Śląsk

Śląsk Cieszyński

Święte Laski

Tahiti

Tarnopol

tarnopolskie województwo

Tatry

Teheran

tomaszowski powiat

Tomaszów Lubelski

Toronto

trembowelski powiat

Trembowla

Trzecia Rzesza

Tureczczyn

Turcja

Uherce Winiarskie

Ukraina

Ukraina Naddnieprzańska

Ukraina Prawobrzeżna

Ukraina Sowiecka

Ukraina Wschodnia

Ukraina Zachodnia

Ukraina Zakarpacka

Ukraińska Republika Ludowa

Ungvár zob. Użhorod

Unia Sowiecka

Ural

Uściług

Użhorod (Ungvár)

Corso

Valais

Warszawa

Bielany

Krakowskie Przedmieście

Muzeum Narodowe

Nowy Świat

Pałac Brühla

ulica Flory

ulica Tłomackie

ulica Wierzbowa

Weimar

Wenecja

Wersal

Westfalia

Węgry

Wiedeń

Grinzing

Wielka Brytania

Wielkie Księstwo Litewskie

Wielkopolska

Wieprz

Wileńszczyzna

Wielkopolska

Wilhelmshaven

Wilno

Windsor

Winikowce

Winnica

Winnipeg

Winterthur

Wisła

Włochy

włodawski powiat

Włodzimierz

Wołga

Wołowiec

Wołyń

wołyńskie województwo

Worochta

Wrocław

Zadnieprze

Zachodnioukraińska Republika Ludowa

Zagłębie Ruhry

Zakarpacie

Zakopane

Zamość

Zbąszyń

Zbrucz

zdołbunowski powiat

Zdołbunów

Zimne

Zmierzynka

Zofiówka

Zwiahl (Nowogród Wołyński)

Związek Republik Sowieckich (Związek Sowiecki, Związek Radziecki)

Żabie

Żwaniec

Żytomierz

Żytomierszczyzna

ŻywiecczyznaINDEKS OSÓB I DZIEŁ

Aleksander II, car Rosji

Amanullah Chan

Anders Władysław

Andes Abraham zob. Vincenz Andrzej

Andrássy Gyula

Andrzejewski Zygmunt

_Stefan Chmielnicki, sławny wódz i wojewoda kijowski..._

Antonowicz Włodzimierz

Arciszewski Mirosław

Arlt Fritz

Arystoteles

Askenazy Szymon

Atatürk Mustafa Kemal

Bach Johann Sebastian

Bakunin Michaił Aleksandrowicz

Balmont Leo

Bałakirew Milij Aleksiejewicz

Bandera Stepan (ps. Stefan Popiel)

Basch, prof.

Batchynsky E.

_Soc. Taras Chevtchenko_

Beck Józef

Beer

Bellotto Bernardo

Beneš Edvard

Berger

Bergson Henri

Berwiński Ryszard

Bielajew Mitrofan Pietrowicz

Bielankin Grigorij Pawłowicz

Bielankina Ludmiła Gawriłowna z d. Nosienko

Biljak Stepan 270,

Birczak Wołodymyr

_Karpatśka Ukraina_

Bisanz Alfred

Bismarck Otto von

Bloy Léon

Błok Aleksander

_Skify_

Bobkowski Aleksander

Bocheński Adolf

Bogusz-Zięblic Ludwik

Bolesław I Chrobry, król Polski

Boliwa-Melka Tadeusz

Borgia Cezar (właśc. Cesare Borgia)

Borkowski Piotr Dunin

Borodin Aleksandr Porfiriewicz

Boroweć Taras

Bożan Mykoła

Branicki Franciszek Ksawery

Brockhaus Friedrich Arnold

Brosses Charles de

_Fetyszyzm, czyli porównanie między religią dawnych Egipcjan i religią obecną w Negrycji_

Brumenfalt Feliks Michajłowicz

Brzuchowiecki Iwan Martynowicz

Budionny Siemion Michajłowicz

Calles Plutarco Elías

Cambarot

Canale Antonio

Canaris Wilhelm

Céline Louis-Ferdinand

Cełewycz Wołodymyr

Cervantes Saavedra Miguel de

Chase Stuart

Chądzyńska J.

Chmielnicki Stefan

Chodasiewicz Felicjan

Chodasiewicz Władysław

Chojnowski Andrzej

_Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939_

Chopin Fryderyk

Choroszy Jan A.

_Huculszczyzna w literaturze polskiej_

Chronowjat Mychajło

Chruszczow Nikita Siergiejewicz

Churchill Winston

Chwalkowski

Conrad Joseph

_Korsarz_

_Lord Jim_

_Siostry_

_Zwierciadło morza_

Cui Cezar Antonowicz

Curzon George

Cyceron (Marcus Tullius Cicero)

Czacki Tadeusz

Czajkowski Michał (Sadyk Pasza)

_Owruczanin_

_Pamiętnik Sadyka Paszy_

_Powieści kozackie_

_Wernyhora_

Czajkowski Piotr Iljicz

Czapelska Maria zob. Popiel Pia

Czapska Maria

_Ludwika Śniadecka_

Czapski Józef

Czarnocki Stefan

Czarnocki Wiktor

Czartoryski Adam

Czerwiakow Aleksander

Czuprynka Taras zob. Szuchewycz Roman

Czykałenko Łewko

Danilewicz Zielińska Maria

Danton Georges Jacques

Dąbrowska Maria

Debussy Achille-Claude

Delille Jacques

Dell Robert

Denikin Anton Iwanowicz

Diagilew Siergiej Pawłowicz

Dobosz

Doboszyński Adam

_Wielki Naród_

Doncow Dmytro

_Nacjonalizm_

Doroszenko Dmytro

_Dzieje Ukrainy w zarysie_

Dostojewscy

Dostojewski Andrzej

Dostojewski Fiodor Michajłowicz

Dowhopilskij Anatol

Dragomanow Myhajło

Draj-Chmara Mychajło

Dreyfus Alfred

Dubyk Halyna

Duczyminśka Olha

Eden Robert Anthony

Edward II, król Anglii

Eisenhower Dwight David

Eisenmann Irena zob. Vincenz Irena

Estreicher Karol

Eulenburg

Feliński M.

_Les Ukrainiens dans la Pologne restaurée_

Ferrero Guglielmo

_Pouvoir, les Génies invisibles de la Cité_

Florian Jean-Pierre Claris de

Frank Hans

Franko Iwan Jakowycz

Fredro Aleksander

Fyłypowycz Pawlo

Gałczyński Konstanty Ildefons

_Polska wybuchła w roku_

George Lloyd

Giedroyc Jerzy

_Listy 1946–1969_

_Listy 1948–1963_

Giedymin

Glinka Michaił Iwanowicz

Glinka Xawery

_W cieniu Złotej Bramy_

Goebbels Joseph

Gogol-Janowscy

Gogol Nikołaj Wasiljewicz

Goldelmann Solomon

Gołębiowski Stefan

Gombrowicz Witold

Grabski Stanisław

_Uwagi o bieżącej historycznej chwili Polski_

Granit Jerzy zob. Stempowski Jerzy

Graves Robert

Grodzicki Ludwik

Groszyński Kazimierz

Grubman Fiszel

Grünbaum

Grydzewski Mieczysław

_Kraj lat dziecinnych_

Grynbaum Izaak

Grzywacz Andrzej

Gulbenkian Calouste Sarkis

Guardi Francesco

Habsburgowie

Hácha Emil

Hałakan

Hanicki Feliks

Hauke-Nowak Aleksander

Haupt Zygmunt

_Pierścień z papieru_

Haydn Franz Joseph

Heine Christian Johann Heinrich

_Intermezzo liryczne_

_Księga pieśni_

Hejbowicz

Herling-Grudziński Gustaw

Herzl Teodor

_Der Judenstaat_

Himmler Heinrich

Hitler Adolf

Hlinka Andrej

Hłobenko Mykoła (ps. M. Słobożanin)

Hołówko Tadeusz

Horacy (Quintus Horatius Flaccus)

_O sztuce poetyckiej_

Horodyńśkyj Światosław Jarosławowycz

Hostowiec Paweł zob. Stempowski Jerzy

Hryciuk Grzegorz

Hrynioch Iwan, ks.

Hugo Victor

Huk Bogdan

_Ukraina. Polskie jądro ciemności_

İnönü Mustafa İsmet (Ismet Pasza)

Iwachiw Wasyl

Iwański August

Jaceniuk Aleksander

Jaciw Dmytro

Jadwiga Andegaweńska, królowa Polski

Jaryj Riko

Jefremienko Fedor

Joffe Adolf

Jończyk Adam

Józewski Henryk

Kaden-Bandrowski Juliusz

Kamiel, karczmarz

Kandyba, dr

Kapruccy

Karpiński Wojciech

Kasprzycki Tadeusz

Katarzyna II, cesarzowa Rosji

Katz-Suchy Juliusz

Kemal Mustafa zob. Atatürk Mustafa Kemal

Kedryn-Rudnyćky Iwan

Kieńć Benedykt

Klaczkiwśki Dmytr

Klepaczenko

Kłen Jurij (właśc. Oswald Burghardt)

Knoll Roman

Koch Erich

Kolberg Oskar

Konowalec Jewhen

Kordosz Julian zob. Małaniuk Jewhen

Korniłow Ławr Gieorgijewicz

Korownicki

Korzon Leonid zob. Mosendz Leonid

Kostek-Biernacki Wiesław

_Jedzie, jedzie na kasztance_

Koszyć Ołeksander

Kościałkowska Janina

_Listy Jerzego Stempowskiego do Janiny i Wacława Kościałkowskich_

Kościałkowski Stanisław

Kościałkowski Wacław Zyndram

_Listy Jerzego Stempowskiego do Janiny i Wacława Kościałkowskich_

_Na śladach niespiesznego przechodnia_

Kot Stanisław

Kotlarewski Iwan

Kowalczyk Andrzej Stanisław

_Jerzy Stempowski – Iwan Seńkiw: dzieje przyjaźni_

Kozij

Kraszewski Józef Ignacy

Krawciw Bohdan

Krysiński Alfons

_Liczba i rozmieszczenie Ukraińców w Polsce_

Kubiak Zygmunt

Kubijowycz Wołodymyr

Kuk Wasyl

Kulczyćky Jurij

Kuprianowicz Grzegorz

Kwiatkowski Eugeniusz

Kwiatkowski Walerian

Laeuen Harald

Lechoń Jan

Ledebour Hroku

Lenin Włodzimierz (właśc. Władimir Iljicz Uljanow)

Leontowycz Mykoła

Le Trocquer

Lewandowski Wacław

_Listy Jerzego Stempowskiego do Janiny i Wacława Kościałkowskich_

Lewicki Kostia zob. Łewyćkij Kostia

Linowski Jan (Kazimierz Banach)

Lipińscy

Lipiński Wacław zob. Łypynśkyj Wiaczesław

Liwicki, Liwyćkyj Andrij Mykołajowicz

Lohse Heinrich

Longhi Pietro

Lubczyńska Janina

Lubomirscy

Ludendorff Erich

Ładoś Aleksander

Łaszowski Alfred

Ławrinenko Jurij

Łebed’ Mykoła

Łenkawśkyj Stepan

Łewyćkij Kostia

Łobodowski Józef

_Przeciw upiorom przeszłości_

_Złota Hramota_

Łukasiewicz Juliusz

Łypynśkyj Wiaczesław (Wacław Lipiński)

Łysenko Mykoła

Łytwynczuk Iwan

Machiavelli Niccolò

Mackiewicz Stanisław

Maeterlinck Maurice

_Serre chaude_ (_Cieplarnia_)

Maginot André

Mahmud Tarzy zob. Tarzy Mahmud

Maine de Biran Marie-François-Pierre-Gonthier

_Mémoire sur les perceptions obscures_

Majski Iwan Michajłowicz (właśc. Jan Lachowiecki)

Malczewski Antoni

Malinowski Władysław Pobóg

_Najnowsza historia Polski_

Malraux André

Małaniuk Jewhen (ps. Julian Kardosz)

_Listy 1948–1963_

Manstein Erich von

Marek Aureliusz (Marcus Aurelius Antoninus)

Marek Krystyna

Markowski Stanisław

Marks Karol

_Kapitał_

Marshall Louis

Martialis (Marcus Valerius Martialis)

Matuszewski Ignacy

Maugin

Medyńscy

Melnyk Andrij

Merleau-Ponty Maurice

Meyer Alfred

Mickiewicz Adam

_Pan Tadeusz_

Mikołaj I, car Rosji

Mikołajczyk Stanisław

Miriam zob. Przesmycki Zenon

Młodzianowski Kazimierz

_Wytyczne w sprawie stosunku władz rządowych do mniejszości narodowych_

Mohamed

Mołotow Wiaczesław Michajłowicz

Monteverdi Claudio

Mosendz Leonid (ps. Leonid Korzon)

Mościcki Ignacy

Motyka Grzegorz

_Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”_

_Ukraińska partyzantka 1942–1960..._

Mścisław II, książę ruski

Mudryj Wasyl

_Ukrajina a Polszcza_

Musorgski Modiest Pietrowicz

Mussolini Benito

Mustafa Czokaj Ohły

Myron Dmytro

Najder Zdzisław

_Europa Josepha Conrada_

Napoleon I Bonaparte, cesarz Francji

Napoleon III Bonaparte, cesarz Francji

Naser Gamal

Nehrebeccy

Niedzielski

Niemirycz Jerzy

Niewodniczański Tomasz

Nosenko Gabriel (właśc. Nosienko Gawriłow Trofimowicz)

Nosenko Katarzyna (właśc. Nosienko Jekatierina Gawriłowa) zob. Strawińska Katarzyna

Nosenko Ludmiła (właśc. Nosienko Ludmiła Gawriłowna) zob. Bielankina Ludmiła

Nosenkowie

Nowakowski Zygmunt

Ogłoblin

Olijnyk Petro

Onaćkyj Jewhen

Orest Mychajło

Oryszczenka

Osadczuk Bohdan

Owidiusz (Publius Ovidius Naso)

Paleckis Justas

Palijewa Dmytro

Palowski

Papierzyńska-Turek Mirosława

_Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1919–1939_

Paprocki Stanisław

Parikiwski Kost

Parnicki Teodor

_Koniec Zgody Narodów_

Pasza Ismet zob. İnönü Mustafa İsmet

Pasza Sadyk zob. Czajkowski Michał

Paszkiewicz Henryk

_The Origin of Russia_

Pawłyczko Sołomija

Perykles

Petlura Symon

Petrarka Francesco

Petruszewycz Jewhen

Piasecki Bolesław

Pieracki Bronisław

Piłsudski Józef

Pius XII, papież

Podhorodeccy

Pol Wincenty

_Kilka rysów do opisania Hucułów na Bukowinie_

_O Hucułach_

_Pamiętniki_

_Z Czarnego Lasu i Czarnej Góry_

Połtawa Leonid

Poniatowski Juliusz

Popiel Pia (ps. Maria Czapelska)

Popiel Stefan zob. Bandera Stepan

Potocki Andrzej

Potocki Robert

_Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach_

Prauss Ksawery

_Dzieje Polski socjalistycznej_

Prokopowycz Wiaczesław Konstiantynowicz

Pruszyński Ksawery

_Kraj lat dziecinnych_

Przedrzymirski Emil

Przesmycki Zenon (Miriam)

Puszkin Aleksandr Siergiejewicz

Rabelais François

Radek Karol

Radziejowscy

Rak Jarosław

Rebet Lew

Rebet Daria

Rettinger Mieczysław

Rettingerowa Ludwika (Wichuna)

Ribbentrop Joachim von

Rimski-Korsakow Mikołaj (właśc. Nikołaj Andriejewicz)

Rivera y Barrientos Acosta y Rodríguez Diego María de la Concepción Juan Nepomuceno Estanislao de la

Roerich Nikołaj Konstantinowicz

Rogger

Romer Eugeniusz

Roosevelt Franklin

Rosa Salvator

Rosenberg Alfred

_Der Mythus des XX Jahrhunderts_

Roupnel Gaston

_Histoire de la campagne française _

Rudnyćka Milena

_Dvadcjat rokiv polskoji samowoli w Zachidnij Ukraini_

Rundstedt Gerd von

Rurykowicze

Rousseau Jean-Jacques

Rulikowski Edward

Ruysdael Jacob Izaakszoon van

Rydz-Śmigły Edward

Rylski Tadeusz

Rylski Maksym

Sacher-Masoch-Saternus (córka Leopolda)

Sacher-Masoch Aleksander

Sacher-Masoch Leopold von

_Don Juan aus Kolomea_

Sadyk Pasza zob. Czajkowski Michał

Sałtykow-Szczedrin Michaił Jewgrafowicz

Samczuk Ułas

_Wołyń_

Sannazar Jacopo

Saternus Arthur

Schätzel Tadeusz

Schütz Heinrich

_Koncert w formie mszy żałobnej_

Semenenko Aleksander

Senyk Omelan (ps. Hrybiwśkyj)

Seńkiw Gerda

Seńkiw Irena

Seńkiw Iwan (Jan)

_Die Hirtenkultur der Huzulen. Eine Volkskundliche Studie_

Serge Victor (właśc. Wiktor Kibalczicz)

Shakespeare William

Shaw George Bernard

_Pigmalion_

Sheybal Stanisław

Siemaszko Ewa

Siemaszko Władysław

Sienkiewicz Henryk

Sikorski Władysław

Sinclair Upton

Skoropadsky Pavlo

Skoworoda Hryhorij Sawycz

_Sad bożestwiennych piesniej_

Skrypnyk Stepan (patriarcha Mstysław)

Sliozberg Henryk

Slipyj Josif, abp

Sławutycz Jar

Słobożanin M. zob. Hłobenko Mykoła

Słowacki Juliusz

_Beniowski_

Smal-Stocki Roman

Snyder Timmothy

_Rekonstrukcja narodów. Polska, Ukraina, Litwa, Białoruś_

_Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę_

Sorel George

_Réflexions sur la violence_

Stachiewicz Julian

Stachiw Wołodymyr

Stalin Józef

Stanisław August Poniatowski, król Polski

Staruch Jarosław

Stećko Jarosław

Stempowska Maria

Stempowska Zuzanna, z d. Kopeć

Stempowski Hubert (dziad Jerzego)

Stempowski Hubert (Huba, brat Jerzego)

Stempowski Hubert (bratanek Jerzego)

Stempowski Jeremi

Stempowski Jerzy (ps. Jerzy Granit, Paweł Hostowiec)

_Bagaż z Kalinówki_

_Dom Strawińskiego w Uściługu_ (_Auf Igor Strawinskys Spuren in Wolhynien_)

_Dziennik podróży do Austrii i Niemiec_

_Esej berdyczowski_

_Eseje_

_Esej dla Kassandry_

_Etapy pewnego odwrotu_

_Klimat_ _życia i klimat literatury_

_Księgozbiór przemytników_

_Listy Jerzego Stempowskiego do Janiny i Wacława Kościałkowskich_

_Listy 1946–1969_

_Między książkami. Pamiątka z Kosowa_

_Mniejszość ukraińska_

_Na marginesie nagród literackich_

_Na wysokiej połoninie_

_Notatnik niespiesznego przechodnia_

_Nowe marzenia samotnego wędrowca_

_Od Berdyczowa do Lafitów_

_Od Berdyczowa do Rzymu_

_Pielgrzym_

_Po powodzi_

_Portrety i wspomnienia_

_Proces Szwarcbarda_

_Relacja z wizyty w ośrodkach ukraińskich w Niemczech_

_Słowo między zdobnictwem a służbą_

_Szkice literackie_

_Tradycjonalizm i modernizm w literaturze_

_Ukraina pod okupacją niemiecką_

_W dolinie Dniestru_

_W dolinie Dniestru. Listy o Ukrainie_

_Wspomnienia starej cywilizacji w literaturze_

_Wyprawa kijowska_

_Zapiski dla zjawy_ (_Notes pour une ombre_)

Stempowski Leon

Stempowski Stanisław (pradziad Jerzego)

Stempowski Stanisław (ojciec Jerzego)

Stiller Robert

Strawińska Katarzyna (właśc. Jekatierina Gawriłowna z d. Nosenko)

Strawiński Igor

_Chant funebre_

_Kronika mego życia_

_Le Rossignol_

_Le Feu d’artifice_

_Le Sacre du Printemps_

_L’Oiseau de feu_

_Petruszka_

_Souvenirs de mon enfance_

_Zwiezdolikij_

_Żar-Ptica_

Stresemann Gustav

Stroński Stanisław

Sujkowski Antoni

Swianiewicz Stanisław

Szafnagel

Szandruk Pawło

_Arms of Valor_

_Historyczna prawda o Ukraińskiej Armii Narodowej_

Szczerba Dorota

Szeptycki Andrzej (Roman), abp

_Nie zabijaj_

Szeptycki Jan Kanty

Szerech J. zob. Szewelow Jurij

Szewczenko Taras Hryhorowycz

_Hajdamacy_

_Kobzar_

Szewelow Jurij (ps. J. Szerech)

Sztepa

Sztyrmer Ludwik (ps. Eleonora Sztyrmer)

Szuchewycz Roman (ps. Taras Czuprynka)

Szulgin Aleksander

Szulhyn Ołeksander

Szułdybułdowicz

Szumlakowski Marian

Szumowski Arsen

Szwalbe Natan

Szwarcbard Szloma

Ściborśkyj Mykoła

Śniadecka Ludwika

Śniadecki Jędrzej

Świderski Bolesław

Świętosławski Wojciech

Taine Hipolit

Tarnawski Apolinary

Tarnawski Wit

_Conrad żywy_

Tarnowski Adam

Tarzy Mahmud

Teliha Ołena

Teokryt

Thietmar

Thoreau Henri David

Timoszenko Siemion Konstantinowicz

Timoszewicz Jerzy

_Pan Jerzy. Śladami niespiesznego przechodnia_

Tiomkin Władymir

Tiso Jozef

Tokarski Jan

Torosiewicz Jan zob. Vincenz Andrzej

Torrès Henri

Torzecki Ryszard

_Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy (1933–1945)_

_Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej_

Towner Rutherford Hamilton

_Filozofia cywilizacji_

Trembecki Stanisław

Tukidydes

Turkowski Marian

Turowski Kazimierz Józef

Tyczyna Pawło Hryhorowycz

Ujejski Józef

Vansittart Robert

Vincenz Andrzej (ps. Jan Torosiewicz, Abraham Andes)

_Gałązka z dalekich połonin_

_Helikon sarmacki. Wątki i tematy polskiej poezji barokowej_

_Traité d’anthroponymie houtzoule_

Vincenz Helena (Lena)

Vincenz Irena (Rena) z d. Eisenmann

Vincenz Stanisław

_Dialogi z Sowietami_

_Na wysokiej połoninie_

_Pieśń o Hiawacie_

_Prawda starowieku_

Vincenz Stanisław (syn Stanisława)

Vincenzowie

Voltaire, Wolter (właśc. François Marie Arouet)

_Historia Karola XII_

Wächter

Waledyński Dionizy

Wanders-Vincenz Barbara

Watutin Nikołaj

Wereszczyński Józef, bp

Wergiliusz, Wirgiliusz (Publius Vergilius Maro)

_Eneida_

Wichuna zob. Rettingerowa Ludwika

Wielhorski Władysław

_Ziemie ukrainne Rzeczypospolitej, zarys dziejów_

Wilder Thornton

Wilhelm II, cesarz Niemiec

Wilhelm I Orański

Wilhelmina (właśc. Wilhelmina Helena Pauline Maria van Oranje-Nassau), królowa Holandii

Władysław II Jagiełło, król Polski

Wojciechowski Stanisław

Wolter zob. Voltaire

Wrangel Piotr

Wreciona Jewhen

Wysocka Stanisława

Zagórska Aniela

Zaleski August

Zaleski Józef Bohdan

Zaleski Mieczysław

Zaleski Wojciech

Zamoyski Andrzej

Zelenko Konstantyn

Zerow Mykoła

Zieliński Adam

_Les Cartas Regias polonaises aux archives de Lisbonne_

_Repercussions littéraires portugaises des luttes pour l’independance de la Pologne au XIX siècle_

Zieliński Jan

Zieliński Tadeusz

Zięblic Ludwik zob. Bogusz-Zięblic Ludwik

Żabotyński Włodzimierz

Żeligowski Lucjan

Żeromski Stefan

Żuławski Marek

_Studium do autoportretu_

Żyborski

Żyborski Wacław

Żyborski WitoldSPIS RZECZY

W dolinie Dniestru

Esej berdyczowski

Bagaż z Kalinówki

Dom Strawińskiego w Uściługu

Na wysokiej połoninie

List do Jerzego Giedroycia

Wyprawa kijowska

Wspomnienie o przyjacielu

Proces Szwarcbarda

List do Jerzego Giedroycia

Mniejszość ukraińska

Listy do Stanisława Stempowskiego

List do Aleksandra Ładosia

Adam Zieliński – Jerzy Stempowski

List do Stanisława Kota

Ukraina pod okupacją niemiecką

Listy do Iwana Seńkiwa

Relacja z wizyty w ośrodkach ukraińskich w Niemczech

List do Stanisława Paprockiego

List do Adama Tarnowskiego

List do Zygmunta Haupta

Na marginesie nagród literackich

List do Jeremiego Stempowskiego

Etapy pewnego odwrotu

Posłowie

Nota wydawnicza

Indeks nazw geograficznych

Indeks osób i dzieł