W stronę Swanna - ebook

Od tłumacza

Ka­rie­ra pi­sar­ska Pro­usta szła dro­gą dość nie­zwy­kłą. Za­czę­ła się sto­sun­ko­wo póź­no, prze­rwa­ła ją woj­na, po­tem prze­cię­ła ją ry­chła śmierć. Ale, mimo że w chwi­li zgo­nu nie­zna­ne było jesz­cze w ca­ło­ści jego dzie­ło, już nie­po­dob­na było wąt­pić, że od­szedł ar­ty­sta i my­śli­ciel na mia­rę naj­więk­szych; już Pro­ust za­wa­żył jak mało któ­ry z pi­sa­rzy na swo­jej epo­ce. Tuż po śmier­ci Pro­usta za­czę­to gro­ma­dzić – z nie­za­wod­ną pew­no­ścią ich zna­cze­nia – do­ku­men­ty ty­czą­ce pi­sa­rza i czło­wie­ka, li­sty, wspo­mnie­nia, tra­dy­cje ust­ne.

Rów­no­cze­śnie za­czę­ła na­ra­stać le­gen­da. Nie ma dziś czy­tel­ni­ka – a może i nie czy­tel­ni­ka – Pro­usta, któ­ry by nie wie­dział o jego cho­ro­bie, o jego świa­to­wych suk­ce­sach, o jego póź­niej­szym od­osob­nie­niu, o jego do­stat­ku, hoj­no­ści, neu­ra­ste­nii, dzi­wac­twach, o he­ro­izmie wresz­cie, z ja­kim do ostat­nie­go tchnie­nia pra­co­wał, uzu­peł­niał swo­je dzie­ło, spo­żyt­ko­wu­jąc jako ma­te­riał twór­czy wła­sne cier­pie­nie, nie­mal wła­sną śmierć.

Parę ści­ślej­szych dat nie­wie­le przy­da do tego ob­ra­zu. Pro­ust pra­wie nie ma bio­gra­fii; przy­najm­niej ze­wnętrz­nej. Cały mie­ści się w hi­sto­rii swo­jej my­śli, swo­je­go dzie­ła.

Uro­dzo­ny w roku 1871, syn zna­ne­go le­ka­rza i hi­gie­ni­sty pro­fe­so­ra Ad­ria­na Pro­usta, mło­dy Mar­cel zdra­dzał przed­wcze­sną in­te­li­gen­cję, któ­ra, po­łą­czo­na z ko­bie­cym wdzię­kiem i przy­mil­no­ścią, czy­ni­ła go ory­gi­nal­nym zja­wi­skiem. Ale bar­dzo wcze­śnie wy­stą­pi­ły u nie­go ob­ja­wy rzad­kiej cho­ro­by – swo­istej ast­my – któ­ra ska­za­ła go na cie­plar­nia­ny tryb ży­cia. Za­pach kwia­tów i w ogó­le ro­ślin po­mna­żał ata­ki cho­ro­by; słoń­ce było mu wro­giem; na­uczył się co­raz bar­dziej żyć w nocy, co­raz wię­cej po­słu­gi­wał się nar­ko­ty­ka­mi dla uśmie­rze­nia dusz­no­ści i spro­wa­dze­nia opor­ne­go snu. Cho­ro­ba ta mia­ła za­cią­żyć na twór­czo­ści pi­sa­rza, ak­cen­tu­jąc to, co w tej twór­czo­ści jest rzad­kie, prze­czu­lo­ne, cie­plar­nia­ne. Bez­sen­ne noce po­głę­bi­ły jego re­flek­sje, cier­pie­nie wy­ostrzy­ło jego zmy­sły. Za mło­du ma­rzył o po­dró­żach; mu­siał się roz­stać z tym ma­rze­niem: poza wy­ciecz­ką do We­ne­cji i let­ni­mi po­by­ta­mi w Ca­bo­urg (opi­sa­ne w jego po­wie­ściach jako Bal­bec) nie ru­szał się z Pa­ry­ża. Na­mięt­ność po­dró­ży prze­two­rzył na ową po­dróż w cza­sie, jaką jest jego dzie­ło.

Za mło­du Pro­ust – wspo­ma­ga­ny w tym przez ro­dzi­ców – sta­rał się wal­czyć ze swo­ją cho­ro­bą. Uczęsz­czał do ko­le­gium; od­był – zła­go­dzo­ną co praw­da przez względ­ność prze­ło­żo­nych – jed­no­rocz­ną służ­bę woj­sko­wą, brał udział w ży­ciu li­te­rac­kim mło­dych. Wraz z kil­ko­ma przy­ja­ciół­mi – mię­dzy nimi Flers, Bar­bus­se, Da­niel Ha­lévy, Gregh, Leon Blum – za­kła­da pi­smo Le Ba­nqu­et; ar­ty­ku­ły, któ­re po­miesz­cza w tym pi­śmie mło­dy Pro­ust, zdra­dza­ją żywą cie­ka­wość in­te­lek­tu­al­ną i sze­ro­kie oczy­ta­nie, zwłasz­cza w pi­śmien­nic­twie ob­cym.

Po­tem po­cią­ga go ży­cie świa­to­we. Jak gdy­by wie­dzio­ny in­stynk­tem przy­szłej twór­czo­ści, Pro­ust wcho­dzi w ary­sto­kra­tycz­ne sfe­ry Pa­ry­ża. Oso­bi­sty urok i za­le­ty to­wa­rzy­skie otwie­ra­ją mu naj­bar­dziej za­mknię­te sa­lo­ny. Mło­dy Mar­cel sta­je się du­szą ze­brań; bły­sko­tli­wo­ścią roz­mo­wy, we­rwą swo­ich słyn­nych pa­ro­dii i imi­ta­cji umie oży­wić ten „świat nu­dów”. Za­pusz­cza się w sa­lo­ny li­te­rac­kie, ba­wiąc się ich śmiesz­nost­ka­mi, ale umie­jąc oce­nić usłu­gi, ja­kie od­da­ją prze­ni­ka­niu sztu­ki. Ocie­ra się o wiel­ki pół­świa­tek, urze­ka­ją­cy ar­ty­stę cie­plar­nia­ną po­ezją mody, stro­ju, zbyt­ku, wdzię­kiem nie­trwa­łe­go kwia­tu. Chęt­nie od­wie­dza La­sek Bu­loń­ski, gdzie słyn­ny „Boni” i ksią­żę de Sa­gan sta­no­wi­li wów­czas cen­trum świa­ta ele­gan­cji. Mło­dy Pro­ust wy­da­wał u sie­bie obia­dy, gdzie wo­bec naj­wy­twor­niej­sze­go to­wa­rzy­stwa po­eci mó­wi­li sub­tel­ne wier­sze.

Ogrom­ną rolę w ży­ciu Pro­usta gra­ła przy­jaźń. Przy­jaź­nił się z wie­lo­ma ko­bie­ta­mi i z wie­lo­ma męż­czy­zna­mi; wkła­dał w te przy­jaź­nie bar­dzo wie­le; czu­ły, od­da­ny, usłuż­ny, za­sy­py­wał swo­ich przy­ja­ciół grzecz­no­ścia­mi, kwia­ta­mi, upo­min­ka­mi; to znów, wraż­li­wy jak mi­mo­za, ura­żał się lada czym lub lę­kał się, że ko­goś ura­ził, i wów­czas nie było koń­ca li­stom z wy­mów­ka­mi, prze­pro­si­na­mi, ko­men­ta­rza­mi.

Po­wo­dze­nia te od­da­li­ły Pro­usta od daw­nych to­wa­rzy­szy, któ­rzy nie­ba­wem przy­cze­pi­li mu nie­bez­piecz­ną ety­kiet­kę świa­tow­ca, dy­le­tan­ta, sno­ba. Pierw­szą jego książ­kę Les Pla­isirs et les Jo­urs, zbyt­kow­nie wy­da­ną, z grzecz­no­ścio­wą przed­mo­wą sa­me­go Ana­to­la Fran­ce’a, rów­nież przy­ję­to jako wcza­sy za­moż­ne­go ama­to­ra. Zde­cy­do­wa­no ry­chło, że z Pro­usta nig­dy nic nie bę­dzie. Nie mo­gły zmie­nić tej opi­nii kro­ni­ki „świa­to­we” – dziś in­a­czej oce­nia­ne – ja­kie po­miesz­czał w Le Fi­ga­ro pod pseu­do­ni­mem „Ho­ra­tio”, ani na­wet prze­kład Ru­ski­na, w któ­rym uto­pił sześć lat ży­cia, opa­tru­jąc pi­sma Ru­ski­na ob­szer­ny­mi przed­mo­wa­mi. Pro­ust czuł tę opi­nię o so­bie, za­pew­ne cier­piał od niej, może ją po­dzie­lał. Lata bie­gły, ten i ów z daw­nych to­wa­rzy­szy stał się gło­śny lub sław­ny, pod­czas gdy on… W sa­mym ty­tu­le jego utwo­ru czuć, że ten „stra­co­ny czas” mu­siał mu być bo­le­sny.

A jed­nak trud­no o czas mniej stra­co­ny, bar­dziej wy­peł­nio­ny, wy­daj­niej­szy! Świa­do­mie czy nie, Pro­ust przy­go­to­wy­wał w nim swo­je dzie­ło. In­stynk­tow­nie ob­rał te­ren, na któ­rym „ko­me­dia ludz­ka”, ma­ją­ca być przed­mio­tem jego książ­ki, naj­do­stęp­niej­sza była ob­ser­wa­cji. Za­cie­ka­wio­ny, roz­ba­wio­ny, ma­ją­cy dar eg­zo­ty­zo­wa­nia po­wsze­dnio­ści, Pro­ust ob­ser­wo­wał nie­stru­dze­nie; ze­sta­wiał fak­ty, oby­cza­je, aneg­do­ty, chwy­tał na go­rą­cym uczyn­ku sto­sun­ki lu­dzi mię­dzy sobą, do­raź­nie opa­try­wał je swo­istym fi­lo­zo­ficz­nym ko­men­ta­rzem i ma­ga­zy­no­wał wszyst­ko w swo­jej zdu­mie­wa­ją­cej pa­mię­ci. Do­ku­men­to­wał się na wszel­kie spo­so­by. Bo po­chło­nię­ty prak­tycz­ną ob­ser­wa­cją „wy­żyn spo­łecz­nych”, Pro­ust pro­wa­dzi rów­no­cze­śnie swo­ją an­kie­tę na in­nym pla­nie; ulu­bio­ną jego pa­sją były roz­mo­wy ze służ­bą, z gar­so­na­mi mod­nych re­stau­ra­cji. Pod­szew­ka bo­ga­te­go wierz­chu.

Oko­ło roku 1905, po śmier­ci uko­cha­nej mat­ki, Pro­ust co­raz bar­dziej za­czął się od­su­wać od świa­ta. Po roz­bi­ciu się domu ro­dzin­ne­go – ojca stra­cił już kil­ka lat przed­tem – prze­niósł się na Bo­ule­vard Haus­smann, wy­na­jął duże miesz­ka­nie, stło­czył wszyst­kie me­ble ra­zem, sam zaś osiadł w jed­nym po­ko­ju, któ­ry ka­zał wy­słać kor­kiem dla uzy­ska­nia ci­szy, ale nig­dy nie zdo­był się na to, aby dać obić ko­rek ta­pe­tą. Me­ble po­kry­wa­ły się ku­rzem, łóż­ko i pod­ło­ga pa­pie­ra­mi, gdy Pro­ust, co­raz bar­dziej ode­rwa­ny od wszyst­kie­go, co nie było jego dzie­łem, za­czął go­rącz­ko­wo pi­sać. Od­tąd je­że­li się po­ja­wiał w świe­cie, to prze­waż­nie po to, aby spraw­dzić ja­kiś szcze­gół swe­go utwo­ru, zdo­być po­trzeb­ną in­for­ma­cję. Cho­ro­ba jego ro­bi­ła po­stę­py, spie­szył się. Za­wsze dy­go­cą­cy od zim­na, w cięż­kim fu­trze, za­ro­śnię­ty, daw­ny che­ru­bin zja­wiał się cza­sem jak upiór na ja­kimś ary­sto­kra­tycz­nym balu, któ­re­go uczest­ni­cy nie wie­dzie­li, że może po­zu­ją w tej chwi­li do nie­śmier­tel­ne­go ob­ra­zu. Bli­skim jego wia­do­mo było, że pi­sze, ale nikt nie wie­dział co, nikt nie in­te­re­so­wał się tym zbyt­nio. Pro­ust na­ło­żył so­bie tę rzad­ką i wy­ma­ga­ją­cą du­że­go har­tu dys­cy­pli­nę, aby nie roz­po­cząć dru­ku, do­pó­ki nie ukoń­czy ca­ło­ści. Pi­sał lat sie­dem czy osiem, za­nim po­ło­żył kre­skę pod ostat­nim ustę­pem ostat­nie­go tomu. I wów­czas za­czę­ła się nowa trud­ność. Kto od­wa­ży się wy­dać sześć to­mów pana Pro­usta, nie­zna­ne­go, i go­rzej niż nie­zna­ne­go, bo zdys­kre­dy­to­wa­ne­go swy­mi świa­to­wy­mi ko­nek­sja­mi? In­te­lek­tu­al­na i od­waż­na No­uvel­le Re­vue Fra­nça­ise zwra­ca mu skrypt (jak się póź­niej oka­za­ło, bez czy­ta­nia): cze­góż spo­dzie­wać się po in­nych! Nie chcą Pro­usta w Mer­cu­re de Fran­ce; księ­garz Fa­squ­el­le orze­ka, że utwór pana Pro­usta „zbyt róż­ny jest od tego, co pu­blicz­ność na­wy­kła czy­tać”; inni zby­wa­ją za­moż­ne­go ama­to­ra drwi­na­mi. Pro­ust był istot­nie – zwłasz­cza po śmier­ci ojca – czło­wie­kiem wię­cej niż za­moż­nym i mógł bez trud­no­ści wy­dać swo­je dzie­ło wła­snym kosz­tem; ale przy­ja­cie­le od­ra­dza­li mu to jako coś, co de­pre­cjo­nu­je książ­kę i au­to­ra. W koń­cu, zre­zy­gno­wa­ny Pro­ust znaj­du­je wy­daw­cę, któ­ry de­cy­du­je się – dać fir­mę, o ile au­tor po­kry­je kosz­ta. W roku 1913 uka­zu­je się pierw­sza część W Po­szu­ki­wa­niu stra­co­ne­go cza­su, pod nie­wdzięcz­niej­szym jesz­cze ty­tu­łem W stro­nę Swan­na. Kry­ty­ka, poza jed­nym ar­ty­ku­łem So­udaya, za­cho­wu­je głę­bo­kie mil­cze­nie, gło­śny zaś en­tu­zjazm paru przy­ja­ciół Pro­usta na­stra­ja in­nych tym opor­niej.

Ale po­wo­li krąg zwo­len­ni­ków tej książ­ki, ura­ża­ją­cej w isto­cie wszyst­kie przy­zwy­cza­je­nia ów­cze­sne­go czy­tel­ni­ka, roz­sze­rza się. Ktoś za­czy­na czy­tać od po­cząt­ku – i od­rzu­ca książ­kę z nie­chę­cią i zmę­cze­niem: któ­re­goś dnia po­dej­mu­je ją i otwie­ra na chy­bił tra­fił w środ­ku; czy­ta stro­ni­cę, dwie, i nie może się ode­rwać; wra­ca do po­cząt­ku, po­chła­nia ca­łość, wy­bu­cha za­chwy­tem, bie­ga z książ­ką po zna­jo­mych, wty­ka im ją w rękę, za­ra­ża ich swo­im en­tu­zja­zmem. Two­rzy się coś na kształt ka­plicz­ki Pro­usta: dru­gi tom ma już za­pew­nio­ną nie­licz­ną wpraw­dzie, ale wy­ra­fi­no­wa­ną pu­blicz­ność. Ten tom, mo­zol­nie prze­ra­bia­ny przez au­to­ra, jest wła­śnie w dru­ku: już, już ma się uka­zać – za­po­wie­dzia­no go na je­sień roku 1914 – kie­dy wy­bu­cha woj­na.

Je­że­li dla któ­re­go pi­sa­rza woj­na zda­wa­ła się ru­iną jego twór­czej eg­zy­sten­cji, to dla Pro­usta. Nie tyl­ko dla­te­go, że na kil­ka lat spa­ra­li­żo­wa­ła we Fran­cji za­in­te­re­so­wa­nia czy­sto ar­ty­stycz­ne; że od­su­nę­ła na bok książ­ki nie­zwią­za­ne z woj­ną i pro­ble­ma­ta­mi chwi­li; ale dla­te­go, że za­ra­zem uni­ce­stwia – tak się zda­wa­ło – całą przed­wo­jen­ną epo­kę, z któ­rej wy­ro­sło dzie­ło Pro­usta. W bom­bar­do­wa­nym Pa­ry­żu, gnę­bio­ny swo­ją mor­der­czą ast­mą, nie­zdol­ny do no­sze­nia bro­ni i tym bar­dziej obo­la­ły od biu­le­ty­nów zwia­stu­ją­cych mu śmierć wie­lu bli­skich, Pro­ust po­zo­stał sam ze swo­im bied­nym rę­ko­pi­sem. Mniej wie­rzą­cy w swo­je po­słan­nic­two au­tor rzu­cił­by go może w ogień; Pro­ust wziął go na nowo na warsz­tat i po­gru­bił nie­mal do czte­ro­krot­nej ob­ję­to­ści. Sko­rzy­stał z per­spek­tyw chwi­li, z no­wych sta­nów du­szy i no­wej na­uki ży­cia, aby wzbo­ga­cić swo­je dzie­ło. Tyl­ko pierw­sza, po­przed­nio wy­da­na część po­zo­sta­ła w pier­wot­nej po­sta­ci; dal­sze czte­ry tomy mia­ły się roz­róść do czter­na­stu.

Krwa­we lata mi­nę­ły wresz­cie. Pro­ust wkle­jał co­raz nowe kar­ty mię­dzy wier­sze daw­ne­go rę­ko­pi­su. Je­den z re­dak­to­rów No­uvel­le Re­vue Fra­nça­ise, Ja­cqu­es Ri­vi­ère, prze­czy­tał tym­cza­sem ów pierw­szy tom Pro­usta – w obo­zie jeń­ców w Niem­czech, i za­wsty­dził się lek­ce­wa­że­nia, z ja­kim wy­daw­nic­two jego od­nio­sło się do tej re­we­la­cyj­nej książ­ki. Już nie mo­gło być mowy o tym, aby ka­zać Pro­usto­wi do­pra­szać się ła­ski wy­daw­ców. I pra­wie rów­no­cze­śnie z za­wie­sze­niem bro­ni – rzecz mo­żeb­na je­dy­nie we Fran­cji, jesz­cze dy­mią­cej krwią, a tak cu­dow­nie ży­wot­nej i uf­nej – pierw­szą książ­ką, któ­ra się uka­za­ła – w li­sto­pa­dzie 1918 r. – był dal­szy ciąg utwo­ru Pro­usta, pod jak­że eg­zo­tycz­nym w sto­sun­ku do chwi­li ty­tu­łem: A l’ombre des jeu­nes fil­les en fleurs. I w na­stęp­nym roku – 1919 Za­kwi­ta­ją­ce dziew­czę­ta Pro­usta zdo­by­wa­ją na­gro­dę Gon­co­ur­tów, ma­jąc za ry­wa­la Do­rge­lèsa i jego Drew­nia­ne krzy­że. Ofi­cjal­na kon­se­kra­cja pi­sa­rza, któ­ra nie roz­bra­ja nie­chęt­nej kry­ty­ki. „Tym ra­zem – pi­sze któ­ryś – Gon­co­ur­to­wie dali na­gro­dę pi­sa­rzo­wi na­praw­dę nie­zna­ne­mu. Nie jest mło­dy, ale nie­zna­ny jest i nie­zna­ny po­zo­sta­nie…”. A rów­no­cze­śnie pocz­ta przy­no­si Pro­usto­wi kil­ka­set li­stów z wy­ra­za­mi ra­do­ści i en­tu­zja­zmu ze wszyst­kich kra­jów.

Od­tąd Pro­ust wcho­dzi w sła­wę. Sta­je się żywą le­gen­dą, mi­tem; kur­su­ją aneg­do­ty o nim, o jego szcze­gól­nym try­bie ży­cia, wy­ni­kłym prze­waż­nie z cho­ro­by. Zjeż­dża­ją się z da­le­ka jego en­tu­zja­ści, aby go uj­rzeć, po­znać. Ale na próż­no. Tra­wio­ny nie­ubła­ga­ną cho­ro­bą, Pro­ust ma przed sobą tyl­ko parę lat, któ­re musi cał­ko­wi­cie od­dać swe­mu dzie­łu. Za­czy­na się tra­gicz­ny wy­ścig mię­dzy pi­sa­rzem a śmier­cią. Pro­ust – jak Bal­zac – w ko­rek­cie zwłasz­cza daje osta­tecz­ny kształt każ­dej stro­ni­cy; czy zdo­ła do­koń­czyć, czy zdą­ży do­pro­wa­dzić druk do koń­ca, to je­dy­na rzecz, jaka go in­te­re­su­je. Po Stro­nie Gu­er­man­tes uka­zu­ją się w 1922 r. trzy tomy So­do­my i Go­mo­ry – „jed­na z naj­śmiel­szych ksią­żek, ja­kie ist­nie­ją”, po­wia­da jego mo­no­gra­fi­sta Pier­re-Qu­int. Ale to są ostat­nie tomy, ja­kie wy­szły za jego ży­cia. Pro­ust umie­ra w li­sto­pa­dzie 1922 r., li­cząc za­le­d­wie pięć­dzie­siąt je­den lat.

Po śmier­ci pi­sa­rza po­zo­stał trud do­pro­wa­dze­nia do koń­ca dru­ku dzie­ła z po­zo­sta­wio­nych rę­ko­pi­sów, za­gma­twa­nych po­praw­ka­mi, spęcz­nia­łych od do­pi­sków. Trwa­ło to kil­ka lat; ostat­nia część uka­za­ła się w roku 1927. Każ­dy tom po­mna­żał za­chwyt nad dzie­łem, od­sła­niał nowe per­spek­ty­wy, roz­wi­jał po­przed­nio za­zna­czo­ne mo­ty­wy, ujaw­niał głę­bo­ko prze­my­śla­ny plan. Ostat­nie tomy – Czas od­na­le­zio­ny – uwień­czy­ły wresz­cie ca­łość niby ko­pu­ła. Dzie­ło Pro­usta ob­ja­wi­ło się w ca­ło­ści, im­po­nu­ją­ce, nie­po­dob­ne do ni­cze­go w li­te­ra­tu­rze świa­ta. Po­pu­lar­ność jego ro­sła – licz­ba na­kła­dów wska­zu­je dziś cy­fry się­ga­ją­ce stu kil­ku­dzie­się­ciu kil­ku ty­się­cy. Mno­żą się prze­kła­dy na ję­zy­ki obce. „Kto szu­ka ge­nial­no­ści, ten w sfe­rze fran­cu­skiej po­wie­ści znaj­dzie ją tyl­ko u Pro­usta” – pi­sze o nim
E. R. Cur­tius. A po uka­za­niu się ca­ło­ści jego dzie­ła po nie­miec­ku inny kry­tyk mówi: „Pro­ust jest – po­wiedz­my to wręcz – naj­więk­szym po­etą współ­cze­snej li­te­ra­tu­ry eu­ro­pej­skiej”.

Utwór W po­szu­ki­wa­niu stra­co­ne­go cza­su za­my­ka – poza pa­ro­ma to­ma­mi kro­nik i ese­jów – wszyst­ko, co wy­szło spod pió­ra Pro­usta. Obej­mu­je w ory­gi­na­le 16 du­żych to­mów. Dzie­li się na sie­dem czę­ści, każ­da po parę to­mów. Ty­tu­ły tych czę­ści brzmią: 1. W stro­nę Swan­na; 2. W cie­niu za­kwi­ta­ją­cych dziew­cząt; 3. Stro­na Gu­er­man­tes; 4. So­do­ma i Go­mo­ra; 5. Nie­wol­ni­ca; 6. Nie ma Al­ber­ty­ny; 7. Czas od­na­le­zio­ny.

Nie za­mie­rzam tu pod­jąć ana­li­zy dzie­ła Pro­usta, któ­re do­pie­ro stop­nio­wo i po­wo­li znaj­dzie się w rę­kach pol­skich czy­tel­ni­ków. W tej chwi­li by­ło­by to przed­wcze­sne. Pra­gnę je­dy­nie w naj­prost­szych sło­wach za­zna­czyć plan ca­ło­ści, a ra­czej zwró­cić uwa­gę na wie­lość płasz­czyzn, na któ­rych po­ru­sza się twór­cza myśl pi­sa­rza. Myśl ta „jest tak zło­żo­na, że ujaw­nia się aż bar­dzo póź­no, kie­dy wszyst­kie te­ma­ty za­czną się kom­bi­no­wać”, pi­sał sam Pro­ust, tro­ska­jąc się, że dzie­ło jego nie bę­dzie od po­cząt­ku zro­zu­mia­ne.

Nie są­dzę, aby to nie­bez­pie­czeń­stwo gro­zi­ło pierw­szej czę­ści, któ­ra, za­mknię­ta nie­mal sama w so­bie, two­rzy ra­czej uro­cze pre­lu­dium niż uwer­tu­rę do tej ogrom­nej kom­po­zy­cji. Wpro­wa­dza nas w nią oso­ba opo­wia­da­ją­ce­go, cały bo­wiem utwór po­my­śla­ny jest w for­mie jak gdy­by pa­mięt­ni­ka. Pro­ust bie­rze jako prze­wod­ni­ka swe­go so­bo­wtó­ra, da­jąc mu wła­sne cho­ro­wi­te i prze­wraż­li­wio­ne dzie­cięc­two, wła­sne – za­le­d­wie nie­co prze­two­rzo­ne – wspo­mnie­nia ro­dzin­ne. Ale w ogó­le nie py­taj­my zbyt­nio o „re­alia”, nie py­taj­my o chro­no­lo­gię, prze­ciw któ­rej au­tor świa­do­mie i roz­myśl­nie wy­kra­cza. Z dziec­ka ura­sta chło­piec, któ­ry czy­ni pierw­sze nie­śmia­łe kro­ki w świe­cie; po­tem roz­sze­rza się krąg jego zna­jo­mo­ści; wcho­dzi – jak sam Pro­ust – w ary­sto­kra­tycz­ne to­wa­rzy­stwo, ocie­ra się o świat dwu­znacz­nych uczuć przez de­spo­tycz­ne­go pana de Char­lus i nie­uchwyt­ną Al­ber­ty­nę; prze­cho­dzi męki mi­ło­ści i za­zdro­ści, ła­mie się ze swo­im twór­czym po­wo­ła­niem, aż wresz­cie mi­raż ży­cia roz­ta­pia się dlań w je­dy­nej praw­dzie sztu­ki. Do­ko­ła tej fi­gu­ry opo­wia­da­ją­ce­go, któ­ra to wy­su­wa się na pierw­szy plan, to gi­nie w cie­niu, gru­pu­je się cały świat Pro­usta. W mia­rę uka­zy­wa­nia się to­mów dzie­ła czy­tel­ni­cy roz­ma­wia­li o jego fi­gu­rach jak o swo­ich oso­bi­stych zna­jo­mych, po­dob­nie jak sto lat wprzó­dy o fi­gu­rach Bal­za­ka. Po­sta­cie te, mniej licz­ne niż u Bal­za­ka, ale pul­su­ją­ce nie mniej na­si­lo­nym ży­ciem, prze­su­wa­ją się w kar­tach po­wie­ści po­przez róż­ne tomy; aby uła­twić czy­tel­ni­kom orien­to­wa­nie się w tym „ru­chu lud­no­ści” uczy­nił Char­les Dau­det dla Pro­usta to, co swe­go cza­su uczy­nio­no dla Ko­me­dii Ludz­kiej; wy­dał sko­ro­widz osób i ich udzia­łu w ak­cji po­wie­ści; sko­ro­widz, na­wia­sem mó­wiąc, nie­wol­ny od prze­oczeń i błę­dów.

Po­sta­cie ży­ją­ce na kar­tach Pro­usta po­sia­da­ją ta­kie zna­mię praw­dy, że pu­blicz­ność chcia­ła się w nich do­pa­try­wać au­ten­tycz­nych wi­ze­run­ków. Plot­ka szu­ka­ła wzo­rów mię­dzy zna­jo­my­mi pi­sa­rza. Ale Pro­ust bro­nił się prze­ciw ta­kie­mu zwę­ża­niu praw­dy ar­ty­stycz­nej, pod­kre­śla­jąc syn­te­tycz­ny cha­rak­ter każ­dej z fi­gur, w któ­rą wcho­dzi­ły rysy wie­lu ży­wych osób, aby stwo­rzyć po­stać od­dy­cha­ją­cą ze­sto­krot­nio­nym ży­ciem fik­cji. Je­den tyl­ko jest tu por­tret nie­wąt­pli­wy – oczy­wi­ście też spo­twor­nia­ły i wy­ol­brzy­mio­ny: to ów póź­niej­szy ba­ron de Char­lus (w pierw­szej czę­ści na­wet się nie za­po­wia­da jego dal­szy cha­rak­ter), do któ­re­go dał Pro­usto­wi na­tchnie­nie gło­śny świa­to­wiec i po­eta, Ro­bert de Mon­te­squ­iou. Nie pierw­szy to raz przy­szło mu po­zo­wać do por­tre­tu; parę dzie­siąt­ków lat wprzó­dy ten sam Mon­te­squ­iou ucho­dził za mo­del bo­ha­te­ra po­wie­ści À re­bo­urs Huy­sman­sa, „de­ka­den­ta” des Es­se­in­tes.

Ale praw­dzi­wym bo­ha­te­rem dzie­ła Pro­usta jest Czas; czas, któ­ry jest współ­czyn­ni­kiem wszyst­kich osób, współ­ak­to­rem wszyst­kich zda­rzeń; czas, któ­ry sam Pro­ust mie­ni czwar­tym wy­mia­rem. Każ­da z fi­gur prze­ży­wa na kar­tach po­wie­ści lat kil­ka­na­ście, cza­sem kil­ka­dzie­siąt; w prze­ci­wień­stwie do Bal­za­ka, któ­ry wy­do­by­wa z każ­dej po­sta­ci zwłasz­cza to, co w cha­rak­te­rze czło­wie­ka jest sta­łe i nie­zmien­ne, Pro­ust dąży do od­da­nia nie­ustan­nej płyn­no­ści sta­nów du­szy, po­zor­nych nie­kon­se­kwen­cji cha­rak­te­ru, okre­ślo­nych bar­dziej zło­żo­ny­mi, ale nie­mniej kon­kret­ny­mi pra­wa­mi. Do­cho­dzi do pa­ra­dok­su w go­to­wa­niu nam nie­spo­dzia­nek; robi so­bie po tro­sze za­ba­wę z tego, aby wszyst­ko się dzia­ło in­a­czej, niż­by moż­na przy­pusz­czać.

I jak nie mia­ło­by być w czło­wie­ku nie­ustan­nych sprzecz­no­ści, sko­ro świa­do­me jego ży­cie jest tyl­ko wciąż zmie­nia­ją­cą się wy­pad­ko­wą su­mu­ją­cych się i krzy­żu­ją­cych czyn­ni­ków pod­świa­do­mo­ści, grą wie­lo­ra­kiej dzie­dzicz­no­ści, ura­zów i kom­plek­sów dzie­cięc­twa! Rów­no­cze­śnie z Freu­dem i za­pew­ne nie zna­jąc go jesz­cze, Pro­ust od­gadł i zmi­to­lo­gi­zo­wał naj­istot­niej­sze od­kry­cia freu­dy­zmu. I jak nie­gdyś dzie­ło Bal­za­ka było ści­śle spo­wi­no­wa­co­ne ze współ­cze­sną my­ślą na­uko­wą, wy­prze­dza­jąc ją nie­raz zresz­tą, tak samo dzie­ło Pro­usta jest dzie­łem epo­ki Berg­so­na, Freu­da i Po­in­ca­régo, od­ma­te­ria­li­zo­wa­nej fi­zy­ki, re­wo­lu­cyj­nej che­mii. Ileż uczuć przed nim uwa­ża­nych za pier­wiast­ki roz­ło­ży­ła che­mia Pro­usta; ileż roz­sa­dził on ato­mów psy­chicz­nych!

Gdy mowa o dzie­le Pro­usta, raz po raz na­su­wa się na myśl Bal­zac, mimo bar­dzo głę­bo­kich mię­dzy nimi róż­nic. Jako ma­larz spo­łe­czeń­stwa, Pro­ust wy­kre­śla so­bie inne per­spek­ty­wy. Gdy w świe­cie bal­za­kow­skim naj­więk­szą część ener­gii ludz­kiej po­chła­nia wal­ka o byt, pie­niądz, prak­tycz­na am­bi­cja, u Pro­usta – może wy­ni­kło to z cie­plar­nia­nych wa­run­ków jego oso­bi­ste­go ży­cia i ze spe­cjal­ne­go te­re­nu jego ob­ser­wa­cji – wszyst­kie pra­wie dzia­ła­ją­ce oso­by po­ło­że­niem swo­im uwol­nio­ne są od gru­bych trosk ży­cia, za­bie­gi ich od­no­szą się do spraw mniej uchwyt­nych, ale tym spo­sob­niej­szych dla za­de­mon­stro­wa­nia te­atru du­szy czło­wie­ka. „Psy gry­zą się nad ko­ścią, lu­dzie nad cie­niem” – po­wia­da nasz Fre­dro. Sno­bizm do­stę­pu­je w uję­ciu Pro­usta fi­lo­zo­ficz­nej kon­se­kra­cji. Nie tyl­ko sno­bizm to­wa­rzy­ski w tra­dy­cyj­nym zna­cze­niu tego sło­wa: Pro­ust jest praw­dzi­wym mi­strzem w kom­bi­no­wa­niu jego od­cie­ni; ale sno­bizm wła­ści­wy wszyst­kim kla­som, wszyst­kim sta­nom, bę­dą­cy nie czym in­nym jak tyl­ko aurą złu­dy, w ja­kiej po­ru­sza się każ­dy czło­wiek. Nie­śmier­tel­ną mo­no­gra­fią ta­kiej złu­dy jest Don Ki­szot Ce­rvan­te­sa; otóż, wy­obraź­my so­bie stu Ki­szo­tów – każ­dy od­mien­ne­go typu – współ­ży­ją­cych z sobą, a zro­zu­mie­my in­ten­cję Pro­usta.

Ale i w ży­cie spo­łecz­ne mie­sza się współ­czyn­nik cza­su. Dzie­ło Pro­usta jest – na ogra­ni­czo­nym, ale jak­że ge­nial­nie wy­zy­ska­nym od­cin­ku – hi­sto­rią wie­lu epok; obej­mu­je wię­cej niż pół wie­ku. Się­ga­jąc po­przez mi­łość Swan­na i mło­dość Ode­ty głę­bo­ko w prze­szłość, Pro­ust do­pro­wa­dza swo­ją po­wieść aż do ostat­nich lat, wy­do­by­wa­jąc ileż bo­gactw z wie­lo­krot­ne­go prze­obra­że­nia form, oby­cza­jów, spo­so­bu my­śle­nia, mó­wie­nia i czu­cia. Nikt tak jak Pro­ust nie umiał od­two­rzyć sub­tel­ne­go za­pa­chu prze­szło­ści, od­dać, za po­mo­cą wła­ści­wo­ści sa­me­go ję­zy­ka, ko­lej­nych epok spo­ty­ka­ją­cych się ze sobą nie­raz przy jed­nym sto­le.

W na wskroś od­ma­te­ria­li­zo­wa­nej kon­cep­cji świa­ta wy­zna­wa­nej przez Pro­usta dwa są do­mi­nu­ją­ce ele­men­ty: sztu­ka i mi­łość. Sztu­ka ma swe­go fa­na­ty­ka w Pro­uście, dla któ­re­go jest ona je­dy­ną re­al­no­ścią ist­nie­nia, i to bez prze­no­śni, do­słow­nie. „La pe­ti­te phra­se” so­na­ty Vin­teu­ila jest le­it­mo­ti­vem nie tyl­ko mi­ło­ści Swan­na, ale i ca­łe­go dzie­ła Pro­usta, któ­re­go mu­zycz­ność dzia­ła chwi­la­mi na nas ze zdu­mie­wa­ją­cą siłą su­ge­stii. Co się ty­czy mi­ło­ści, sama „Mi­łość Swan­na” – za­war­ta w pierw­szej czę­ści utwo­ru – star­czy­ła­by za przy­kład, jak bar­dzo Pro­ust umiał od­no­wić ten, zda­wa­ło­by się, tak zu­ży­ty te­mat. Ileż pa­ra­dok­sal­nych od­kryć stresz­cza się w koń­co­wym wy­krzyk­ni­ku Swan­na! Mi­łość w róż­nych od­cie­niach na­sy­ca i dal­sze tomy, ale w mia­rę jak Pro­ust po­su­wa się w swo­im dzie­le, co­raz bar­dziej po­chła­nia go za­gad­nie­nie usym­bo­li­zo­wa­ne w ty­tu­le cen­tral­nej czę­ści: So­do­ma i Go­mo­ra – ho­mo­ero­tyzm. Zda­je się, że mo­tyw ten, za­zna­czo­ny w pierw­szej re­dak­cji W Po­szu­ki­wa­niu stra­co­ne­go cza­su, roz­rósł się nie­po­mier­nie w re­dak­cji osta­tecz­nej, bę­dą­cej wy­ni­kiem po­now­ne­go wzię­cia tego utwo­ru na warsz­tat. Czy dzia­łał tu prze­łom lat wo­jen­nych, osła­bia­ją­cy nie­ty­kal­ność róż­nych tabu, czy więk­sze ode­rwa­nie się Pro­usta od świa­ta i ro­sną­ca w nim po­trze­ba bez­względ­nej praw­dy, czy może za­cho­dzą­ca w sa­mym Pro­uście – jak w jego bo­ha­te­rze Sa­int-Loup – zna­mien­na ewo­lu­cja w tej mie­rze, trud­no tu­taj roz­strzy­gać. Ta część bio­gra­fii Pro­usta wspie­ra się jak do­tąd na tra­dy­cji ust­nej; z rzad­ka po­ja­wia­ją się pi­sa­ne do­ku­men­ty, któ­re, w mia­rę jak będą się mno­ży­ły, pod do­tych­czas zna­nym ob­li­czem pi­sa­rza od­sło­nią nam może in­ne­go, tym tra­gicz­niej­sze­go Pro­usta. Nie umiem się oprzeć wra­że­niu, że sce­na mię­dzy pan­ną Vin­teu­il a jej przy­ja­ciół­ką ma ja­kiś ak­cent roz­pacz­li­wie oso­bi­sty. W nie­któ­rych czę­ściach utwo­ru czuć jak­by trans­po­zy­cje płci, na­wet kosz­tem praw­do­po­do­bień­stwa sy­tu­acji. Ho­mo­ero­tyzm we wszyst­kich od­cie­niach zaj­mu­je w dzie­le Pro­usta tak wie­le miej­sca, że mo­gło się ono wy­da­wać nie­mal mo­no­gra­fią in­wer­sji, co jest nie­wąt­pli­wie bar­dzo fał­szy­we; nie­mniej fak­tem jest, że jest pierw­szym i jak­że głę­bo­kim stu­dium zja­wi­ska, któ­re­go przed Pro­ustem za­le­d­wie wa­żo­no się do­tknąć. Pro­ust zda­wał so­bie spra­wę z zu­chwal­stwa oby­cza­jo­we­go, ja­kim była ta część jego dzie­ła. „Kie­dy się zja­wi Char­lus, wszy­scy się od­wró­cą ode mnie”, pi­sał w li­ście do przy­ja­cie­la. Ale kie­dy się zja­wił Char­lus, Pro­ust już nie żył. Nie spraw­dzi­ły się zresz­tą jego oba­wy; nikt chy­ba nie doj­rzy w tej czę­ści dzie­ła Pro­usta cze­go in­ne­go niż od­wa­gi i głę­bi my­śli­cie­la, ba­da­cza cho­ro­by, tym tra­gicz­niej­sze­go, je­że­li w krąg ob­ser­wa­cji rze­tel­ność każe mu wcią­gnąć sa­me­go sie­bie.

Oto prze­gląd – nie­wy­czer­pu­ją­cy by­najm­niej – płasz­czyzn, na któ­rych po­ru­sza się myśl Pro­usta. Ła­two zro­zu­mieć, że wszyst­ko, co w tym uję­ciu świa­ta było nowe i co dziś wy­da­je się naj­cen­niej­sze, mu­sia­ło zra­zu od­strę­czyć po­bież­nych czy­tel­ni­ków. Pro­ust lek­ce­wa­ży so­bie to, co za­zwy­czaj sta­no­wi siłę i urok po­wie­ści: fa­bu­łę, wi­kła­nie przy­gód. Nig­dy nie śli­zga się po po­wierzch­ni zja­wisk, za­wsze drą­ży w głąb, a in­tro­spek­cja jego jest tak dra­ma­tycz­na i zaj­mu­ją­ca, że ob­cho­dzi się bez ze­wnętrz­nych pe­ry­pe­tii „baj­ki”. Za­in­te­re­so­wa­nie pły­nie nie ze zda­rzeń, ale z per­spek­tyw, ja­kie nam Pro­ust umie po­ka­zać, z my­śli, jaką umie prze­sy­cić naj­bar­dziej zna­ny fakt, któ­ry na­gle oglą­da­my no­wy­mi ocza­mi. Z draż­nią­cą dla wie­lu non­sza­lan­cją nig­dy nie li­czy się z cza­sem. Pod­wie­czo­rek u pani de Vil­le­pa­ri­sis zaj­mu­je pół tomu, obiad u księż­nej de Gu­er­man­tes co naj­mniej ty­leż; ale któ­raż po­wieść po­tra­fi tak za­gar­nąć i przy­kuć czy­tel­ni­ka, jak te ge­nial­ne akty no­wej ko­me­dii ludz­kiej!

Bo mimo iż ską­pa­ny w po­ezji, ocie­ka­ją­cy wręcz po­ezją, utwór Pro­usta jest zwłasz­cza ko­me­dią w zna­cze­niu do­słow­niej­szym jesz­cze niż u Bal­za­ka. Mimo bo­le­sno­ści wie­lu kart jego dzie­ła, mimo za­sad­ni­czo tra­gicz­ne­go sto­sun­ku do ży­cia, Pro­ust na­le­ży do rasy wiel­kich hu­mo­ry­stów. Może to sku­tek jego pa­te­tycz­nej, a tak bli­skiej jesz­cze śmier­ci, może sku­tek sno­bi­stycz­ne­go nie­co na­sta­wie­nia pierw­szych wiel­bi­cie­li, ale za mało mówi się o ko­mi­zmie w dzie­le Pro­usta. Wo­bec dyk­cjo­na­rza ko­mu­na­łów u Pro­usta, po­ka­za­nych w ży­wym ma­te­ria­le, słyn­ny „dyk­cjo­narz ko­mu­na­łów” Flau­ber­ta jest dzie­cin­nie ubo­gi! Roz­dź­wię­ki mię­dzy fik­cją a rze­czy­wi­sto­ścią – a ra­czej tym, co zwy­kli­śmy dla wy­go­dy na­zy­wać „rze­czy­wi­sto­ścią” – zde­rze­nia ba­niek my­dla­nych, ja­kie każ­dy wy­dy­ma do­ko­ła sie­bie i w ja­kich, niby żółw w sko­ru­pie, wę­dru­je po świe­cie, kon­fron­ta­cje epok i świa­tów, wszyst­ko to daje efek­ty nie­od­par­cie ko­micz­ne. Ko­micz­ne jest tu wszyst­ko, co jest to­wa­rzy­sko­ścią; ko­micz­ny czło­wiek po­ru­sza­ją­cy się wśród lu­dzi; tra­gicz­nym sta­je się, gdy po­zo­sta­je sam ze sobą.

Od­da­jąc pol­skim czy­tel­ni­kom w ręce dzie­ło Pro­usta, uwa­żam za ko­niecz­ne zdra­dzić im je­den se­kret. Mia­no­wi­cie ten, że lek­tu­ra Pro­usta wy­ma­ga nie­ja­kiej cier­pli­wo­ści; au­tor ten żąda pew­ne­go kre­dy­tu. Wy­ni­ka to po pro­stu z tech­ni­ki jego two­rze­nia, z roz­mia­rów tej ol­brzy­miej, je­dy­nej w swo­im ro­dza­ju kom­po­zy­cji. Nie­wąt­pli­wie by­wa­ły i więk­sze cy­kle po­wie­ścio­we: Ko­me­dia ludz­ka Bal­za­ka obej­mu­je 95 utwo­rów; cykl Zoli skła­da się z dwu­dzie­stu paru du­bel­to­wych to­mów. Ale zwią­zek po­szcze­gól­nych czło­nów inny tam jest niż u Pro­usta. Każ­dy utwór Bal­za­ka zy­sku­je nie­wąt­pli­wie w związ­ku z ca­ło­ścią, ale nie ma bez­po­śred­nich sto­sun­ków mię­dzy daj­my na to Oj­cem Go­riot, Eu­ge­nią Gran­det a Ka­wa­ler­skim Go­spo­dar­stwem. Toż samo u Zoli; każ­da po­wieść cy­klu sta­no­wi od­ręb­ną ca­łość, z od­ręb­ny­mi fi­gu­ra­mi, a wę­zły krwi mię­dzy człon­ka­mi ro­dzi­ny Ro­ugon-Ma­qu­art są dość nie­istot­ne i dla czy­tel­ni­ka obo­jęt­ne. In­a­czej u Pro­usta. Tu cią­głość opo­wia­da­nia jest ści­sła, a plan skom­po­no­wa­ny z za­dzi­wia­ją­cą pre­cy­zją; mo­ty­wy pro­wa­dzo­ne są z całą sztu­ką kon­tra­punk­tu. Je­że­li nas za­sta­no­wi ja­kiś szcze­gół w jed­nym z pierw­szych to­mów, mo­że­my być pew­ni, że znaj­dzie­my jego od­po­wied­nik lo­gicz­ny w któ­rymś z na­stęp­nych. Nic nie jest po­wie­dzia­ne ani po­ka­za­ne na próż­no; wszyst­ko gra przez cały czas, aż wresz­cie znaj­dzie swój osta­tecz­ny sens w przej­mu­ją­cej in­stru­men­ta­cji fi­na­łu. Wiem z do­świad­cze­nia, a po­twier­dza­ją mi to zwie­rze­nia wie­lu czy­tel­ni­ków Pro­usta, iż kie­dy się go czy­ta po raz pierw­szy, wie­le rze­czy ucho­dzi na­szej uwa­gi; ale kie­dy, zna­jąc już ca­łość lub bo­daj więk­szą jej par­tię, uczy­ni­my so­bie tę przy­jem­ność, aby wziąć na nowo któ­ryś z po­przed­nich to­mów, od­kry­wa­my nowe per­spek­ty­wy, nową myśl w każ­dym nie­mal szcze­gó­le, ro­zu­mie­my wszyst­ko in­a­czej. I to jest jed­na z nie naj­mniej­szych roz­ko­szy in­te­lek­tu­al­nych, ja­kie daje ta lek­tu­ra.

Oczy­wi­ście, po­dzi­wia­jąc wspa­nia­łą kon­struk­cję dzie­ła, nie­po­dob­na za­my­kać oczu na prze­obra­że­nie, ja­kie­mu ono ule­gło po­mię­dzy wy­dru­ko­wa­niem czę­ści pierw­szej a na­stęp­nych. Sko­ro pierw­sza część – W stro­nę Swan­na – po­zo­sta­ła w daw­nej po­sta­ci, dal­sze zaś tomy roz­ro­sły się w czwór­na­sób, zro­zu­mia­łe jest, że pier­wot­ny plan mu­siał ulec pew­nej de­for­ma­cji – co naj­mniej w swo­ich pro­por­cjach. Roz­sze­rza­jąc ho­ry­zont do­świad­czeń pi­sa­rza o kil­ka lat – i to ja­kich! – nowa pra­ca nad rę­ko­pi­sem wzbo­ga­ci­ła jego spoj­rze­nie wstecz mnó­stwem no­we­go ma­te­ria­łu, któ­re­go, koń­cząc utwór swój w roku 1912, nie mógł na­wet prze­czu­wać. Stąd na­wet pew­ne rysy w dzie­le, któ­re­go dwie re­dak­cje po­wsta­ły w tak róż­nych epo­kach i róż­nych sta­nach du­cha. Uka­za­ła się nie­daw­no (1934 r.) książ­ka pro­fe­so­ra Feu­il­le­rat Com­ment Mar­cel Pro­ust a com­po­sé son ro­man, w któ­rej na za­sa­dzie pra­co­wi­te­go ze­sta­wie­nia tek­stów au­tor do­cho­dzi do roz­róż­nie­nia „dwóch Pro­ustów”. Na­wet styl jego nosi śla­dy nie­ustan­nej pra­cy, w któ­rej zda­nia i okre­sy pu­chły nie­raz od na­ra­sta­ją­cych bo­gactw i kom­pli­ka­cji my­śli.

I tu trze­ba nam po­wie­dzieć parę słów ty­czą­cych for­mal­nej stro­ny dzie­ła oraz sto­sun­ku tłu­ma­cza do niej. Fak­tem jest, że tym, co naj­bar­dziej od­strę­cza­ło pierw­szych czy­tel­ni­ków od Pro­usta, był jego spo­sób pi­sa­nia, jego styl. Ol­brzy­mie przez wie­le stro­nic gę­ste­go dru­ku cią­gną­ce się okre­sy bez mo­men­tu wy­tchnie­nia, z bar­dzo rzad­ki­mi a ca­pi­te; trwa­ją­ce zda­nia przez stro­ni­cę i dłu­żej; za­wi­łe, skom­pli­ko­wa­ne, peł­ne na­wia­sów w na­wia­sach – niby pu­de­łecz­ko w pu­de­łecz­ku i pauz wy­dzie­la­ją­cych kil­ku­wier­szo­we nie­raz wstaw­ki; za­imek po­prze­dza­ją­cy nie­raz o kil­ka wier­szy rze­czow­nik, któ­ry za­stę­pu­je; kon­struk­cja roz­le­głych fraz, do któ­rych klucz znaj­du­je się czę­sto w ostat­nim sło­wie i do któ­rych po prze­czy­ta­niu trze­ba jesz­cze raz po­wra­cać, wszyst­ko to – ła­two so­bie wy­obra­zić – nie zy­ska­ło mu sym­pa­tii fran­cu­skich zwłasz­cza czy­tel­ni­ków, na­wy­kłych do in­nych zgo­ła ka­no­nów sty­lu. Po­wie­dzia­no też zra­zu o sty­lu Pro­usta wszyst­ko złe, co moż­na po­wie­dzieć. Ale stop­nio­wo za­czę­to pa­trzeć na to in­a­czej. Przy­zwy­cza­jo­no się; na­uczo­no się czy­tać Pro­usta; zro­zu­mia­no, że nowa myśl wy­ma­ga no­wej for­my; że to dziw­ne mon­strum, ja­kim bywa zda­nie Pro­usta, jest or­ga­nicz­nie ze­spo­lo­ne z isto­tą fe­no­me­nu, ja­kim jest jego in­dy­wi­du­al­ność, bo­ga­ta, skom­pli­ko­wa­na, wi­dzą­ca w każ­dym zja­wi­sku wie­le rze­czy na­raz. Po­przez opor­ny na po­zór rytm Pro­usta wy­czu­to we­wnętrz­ną me­lo­dię, jaka prze­sy­ca jego okre­sy; spo­strze­żo­no, że mimo prze­ciw­nych po­zo­rów naj­czę­ściej zda­nia te zbu­do­wa­ne są bez za­rzu­tu, że po­dob­ne są czło­wie­ko­wi idą­ce­mu po li­nie, któ­ry ba­lan­su­jąc nad prze­pa­ścią, do­cho­dzi pew­ną sto­pą do koń­ca. Wy­czer­pa­no z ko­lei dla sty­lu Pro­usta wszyst­kie su­per­la­ty­wy. Ale nie po­pa­daj­my w bał­wo­chwal­stwo. Styl Pro­usta – któ­ry uwiel­biam – bywa nie­rów­ny. Wy­ni­ka to z bo­gactw i sub­tel­no­ści jego my­śli, skom­pry­mo­wa­nej nie­kie­dy jak pa­styl­ka, a tak­że ze spo­so­bu jego pra­cy, z nie­ustan­nych po­pra­wek na rę­ko­pi­sie, na ko­rek­cie (księ­garz wy­dzie­rał mu w koń­cu ko­rek­tę i sam pod­pi­sy­wał ją do dru­ku!) roz­sa­dza­ją­cych nie­raz zda­nie aż do po­jem­no­ści prze­kra­cza­ją­cej wy­trzy­ma­łość prze­cięt­ne­go czy­tel­ni­ka.

To, co po­wie­dzia­łem, wska­zu­je na trud­no­ści, ja­kie – poza in­ny­mi, wy­ni­kły­mi z pre­cy­zji my­śli, z bo­gac­twa i rzad­ko­ści słow­nic­twa – na­strę­cza tłu­ma­czo­wi samo zda­nie Pro­usta. Ta­kie­go jak jest w ory­gi­na­le, nie zniósł­by czę­sto ję­zyk pol­ski. To, co się przyj­mu­je od Pro­usta, tego czy­tel­nik nie da­ro­wał­by tłu­ma­czo­wi. Pol­ski ję­zyk nie do­pusz­cza nie­ogra­ni­czo­ne­go mno­że­nia zdań za­leż­nych i ni­za­nia ich w dłu­gie bez koń­ca łań­cu­chy. Czę­sto – przy­zna­ję się do tego – wy­pa­da­ło ła­mać zda­nie i skła­dać je na nowo; czę­sto – aby osią­gnąć więk­szą przej­rzy­stość – trze­ba było dzie­lić je na czę­ści. Za­ra­zem po­zwo­li­łem so­bie po­czy­nić pew­ne zmia­ny w ukła­dzie dru­kar­skim, zwięk­sza­jąc licz­bę aka­pi­tów oraz wy­od­ręb­nia­jąc dia­lo­gi, co nie­wąt­pli­wie przy­czy­nia się do czy­tel­no­ści książ­ki. Nie są­dzę, abym był przez to w nie­zgo­dzie z in­ten­cja­mi Pro­usta, któ­ry wie­lo­krot­nie w ko­re­spon­den­cji swo­jej wy­ra­ża go­rącz­ko­we pra­gnie­nie, aby być czy­ta­nym – i to nie przez szczu­plej­szy krąg wy­ra­fi­no­wa­nych in­te­lek­tu­ali­stów, ale przez sze­ro­ką pu­blicz­ność. I wciąż, w cią­gu tej pra­cy; sły­sza­łem we­wnętrz­ną mu­zy­kę my­śli Pro­usta, i tę sta­ra­łem się za­cho­wać i od­dać.

Ta­de­usz Że­leń­ski (Boy)