Wiadomość o rękopismach Historyi Długosza - ebook

WIA­DO­MOŚĆ O RĘ­KO­PI­SMACH HI­STO­RYI DŁU­GO­SZA.

Z świet­ne­go gro­na uczo­nych mę­żów ubie­głej prze­szło­ści któ­rzy zdol­no­ścia­mi spół­cze­snych ce­lo­wa­li, a usil­ną pra­cą na­uki w kra­ju sze­rzy­li i oj­czy­znę zdo­bi­li, nie masz za­iste w na­ro­dzie na­szym za­słu­żeń­sze­go nad Jana Dłu­go­sza star­sze­go, ka­no­ni­ka ka­te­dral­ne­go kra­kow­skie­go. Kie­dy bo­wiem inni ucze­ni, idąc za po­pę­dem swych skłon­no­ści, za­le­d­wie cząst­kę ży­wo­ta swe­go pi­śmien­nic­twu po­świę­ca­li, Dłu­gosz, jak to z ogro­mu jego prac hi­sto­rycz­nych ła­two po­jąć moż­na, wszy­stek na­ukom od­da­ny, naj­pięk­niej­szy du­cho­wień­stwu na­sze­mu zo­sta­wił przy­kład, że jak w ję­zy­ku oj­czy­stym z du­chow­ne­go na­zwą książ­ka jest spo­wi­no­wa­co­na, tak też książ­ko­wa pra­ca ku chwa­le Naj­wyż­sze­go, a sła­wie i szczę­ściu mi­łej oj­czy­zny, je­dy­ną jego za­ba­wą być po­win­na. Mąż ten, wy­cho­wa­niec szko­ły ja­giel­loń­skiej, przez swe licz­ne pło­dy pi­śmien­ne nie tyl­ko imię swo­je uwiecz­nił, ale i na­ro­do­wi nie­po­ży­ty wzniósł po­mnik, sam dziś żad­nym nie uczczo­ny.

Każ­dy to przy­zna, iż ze wszyst­kich na­uko­wych za­trud­nień naj­wię­cej mo­zo­łu, dłu­giej pra­cy i wie­lo­stron­nych ba­dań wy­ma­ga dzie­jów pi­sa­nie. Żeby wiec tyle, co Dłu­gosz, zo­sta­wić pism hi­sto­rycz­nych w roz­licz­ne wia­do­mo­ści bo­ga­tych, trze­ba było wszyst­kie dni ży­cia swo­je­go zbie­ra­niu po­trzeb­nych ku temu źró­deł i zga­dy­wa­niu ich cią­gle po­świę­cać, i tyl­ko w roz­ma­ito­ści pra­cy szu­kać wy­tchnie­nia i roz­ryw­ki (1). Ta­kie też wy­tchnie­nie, taką roz­ryw­kę znaj­do­wał nasz Dłu­gosz, kie­dy obok dzieł więk­sze­go roz­mia­ru i drob­niej­sze ukła­dał pi­sma, lub, dla zro­zu­mie­nia kro­ni­ka­rzy ru­skich, już w póź­nym wie­ku po ru­sku się uczył (2).

Z dwu­na­stu dzieł do­ty­czą­cych się kra­ju, bo za dwu­na­ste po­czy­tać na­le­ży waż­ny zbiór jego mów i li­stów w bi­bli­jo­te­ce uni­wer­sy­tec­kiej za­cho­wa­ny, do po­mniej­szych Dłu­go­sza pism li­czy­my: a) Vita be­atis­si­mi Sta­ni­slai, Epi­sco­pi Cra­co­vien­sis (3). b) Chro­ni­con epi­sco­po­rum Smo­go­ro­vien­sis et Bi­ci­nen­sis ec­c­le­siae, quae nunc Vra­ti­sla­vien­sis

–-

(1) Jako ślad skrzęt­no­ści Dłu­go­sza w zbie­ra­niu daw­nych po­mni­ków hi­sto­rycz­nych, przy­wio­dę tu ustęp z ulot­nej Jana Broż­ka za­pi­ski, któ­ra, w jed­nej z ksiąg bi­blio­tecz­nych zna­le­zio­ną, do jego roz­ma­ito­ści do­li­czy­łem. W tej za­pi­sce mówi Bro­żek: Anno 1443 ter­rae mo­tus ma­gnus in ter­ris San­do­mi­rien­si, Rus­siae et Unga­riae, Deo per­mi­len­te , fu­erat die Mer­cu­rii men­sis Ju­nii, qu­ar­ta die post Mar­cel­li fe­stum. (Po­rów­naj Dłu­go­sza wyd. lips. T. I. str. 770). Sic est an­no­ta­tum in an­ti­qu­is chro­ni­cis in per­ga­me­no scrip­tis, quae se­rvan­tur in bi­blio­the­ca Col­le­gii DD. Ju­re­con­sul­to­rum. Erat li­ber pro Dlu­gos­so scrip­tus, ut cir­ca fi­nem an­no­ta­tum est. Ten rę­ko­pism za­gi­nął, może że się spa­lił pod­czas po­ża­ru któ­rym w r. 1710 ko­le­gi­jum praw­ne do­tknię­te zo­sta­ło.

(2) W po­świę­ce­niu swej hi­sto­ryi cie­niom Zbi­gnie­wa Ole­śnic­kie­go, bisk… krak… i kard., Dłu­gosz mówi o so­bie: Cano iam ca­pi­te ad per­di­scen­dus li­te­ras . Ru­te­nas me ip­sum ap­pu­le­ram , qu­ate­nus hi­sto­riae no­strae se­ries cer­lior red­de­re­tur.

(3) Wy­da­ne w Kra­ko­wie 1311, z okrze­sa­na przez Do­bie­le­wi­cza ła­ci­na, tam­że r. 1666, z przy­pi­sa­mi i we­dług pierw­sze­go wy­da­nia w Ada Sanc­to­rum. Ma­ius. T. II. str. 108 i na­stęp­ne, i na­ko­niec w skró­ce­niu w Su­rii Vi­tae Sunc­to­rum. Col. Agi­pi­nae 1618. fol.

ap­pel­la­tur (1). c) Cho­ro­gra­phia re­gni Po­lo­niae (2) d) De fa­mi­lis no­bi­li­la­lis Po­lo­niae (3). e) Vita Ku­ne­gun­dis Po­lo­niae du­cis­sae (4). f) Ban­de­ria Pru­te­no­rum (5). g) Vi­tae epi-

–- (1) Znaj­du­ie się w Som­mers­ber­gii Si­le­sie­ca­rum re­rum scrip­torcs. T. II. str. 138 – 172. O rę­ko­pi­smach tych ży­wo­tów wspo­mi­na Ja­noc­ki ( Ja­no­cia­na III. 108). We­dług udzie­lo­nej mi wia­do­mo­ści przez zna­ko­mi­te­go li­te­ra­ta w Wro­cła­wiu p. Mos­da­cha, bi­bli­jo­te­ka uni­wer­sy­te­tu wro­cław­skie­go po­sia­da dwa tych ży­wo­tów pa­pie­ro­we od­pi­sy. Z tych je­den w ma­łej ćwiart­ce na 120 stro­nach do 1605 r. do­cho­dzi, dru­gi zaś w ma­łem fol… na 121 stro­nach pięk­nym cha­rak­te­ru pi­sa­ny i do r. 1608 do­cią­gnio­ny, w roku na­stęp­nym Sta­ni­slaus Ca­ius Pa­ri­da ob­tu­lit Ada­mo Cha­ri­no, pra­epo­si­to Bre­che­lvi­cen­si. I bi­bli­jo­te­ka uni­wer­sy­te­tu ja­giel­loń­skie­go po­sia­da od­pis tych ży­wo­tów w XVII wie­ku uczy­nio­ny, na r. 1600 koń­czą­cy się.

(2) Pierw­szy raz dru­ko­wa­na w Iszym to­mie lip­skie­go wy­da­nia Dłu­go­sza, 1711 roku. Po­rów­naj Ja­no­cia­na III. str. 111.

(3) Ma­thiae dc Mie­chow Chro­ni­ca Po­lo­no­rum 1521. fol. 343 I tem scrip­sit Fa­mi­lias, arma et cli­no­dia no­bi­li­ta­tis Po­lo­no­rum, cum ori­gi­ne et cau­sa eorum.

(4) Rę­ko­pism ten w ory­gi­na­le w klasz­to­rze pp. Fran­cisz­ka­nek w Sta­rym Są­czu bliz­ko przez, czte­ry wie­ki prze­cho­wy­wa­ny, w r. 1833 zo­stał uro­nio­ny. Zob. Dod… lit… do Cza­su r. 1850. N. 13 str. 4.

(5) Au­tor Ja­no­ci­ja­nów (III. 107) po­da­je o tym rę­ko­pi­śmie, że jego au­to­graf cały znaj­do­wał się w Wil­nie w bi­bli­jo­te­ce aka­de­mic­kiej, od­pis zaś nie cały w kró­lew­skim księ­go­zbio­rze w Kró­lew­cu, że oba te rę­ko­pi­sy wi­dział Jó­zef Jędrz. Za­łu­ski, i że rę­ko­pism wi­leń­ski po­cho­dził z daru kró­lo­wej Anny, któ­ra go wraz z hi­sto­rycz­ne­mi księ­ga­mi z bi­bl­jo­te­ki bra­ta swe­go Zyg­mun­ta Au­gu­sta tam zło­ży­ła. Je­że­li tak było, o czem by­najm­niej wąt­pić nie moż­na, to mu­sia­ło być kil­ka tych cho­rą­gwi po­do­bizn, bo i aka­de­mi­ja kra­kow­ska jesz­cze w ze­szlóm stu­le­ciu po­sia­da­ła w swym księ­go­zbio­rze te Ban­de­ria z spół­cze­snym au­to­ro­wi na­pi­sem: Pro li­bra­ria Vniu­er­si­ta­tis stu­dii Cra­co­uien­sis da­lum per do­mi­num Jo­han­nem Dłu­gosch, świad­czą­cym, iż to pi­smo prze­zeń było

sco­po­rum Plo­cen­sium (1) . h) Vi­tae epi­sto­po­rum Vla­di­la­vien­sium. i) Vi­tae Epi­sco­po­rum Po­sna­nien­sium (2). k) Epi­sto­lae i t… d. (3). Z tych pism tyl­ko trzy pierw­sze, Ban­de­ria i nie­któ­re li­sty (4) zo­sta­ły wy­dru­ko­wa­ne, czwar­te – jej da­ro­wa­ne. Zo­bacz na koń­cu po­do­bi­zny pod licz­bą 3. O kró­le­wiec­kim exem­pla­rzu tego rę­ko­pi­smu wspo­mi­na Li­lien­thal w Er­leu­ler­tes Preus­sen T. I str. 757 i T. U str. 403, Vo­igt w Ge­schich­te Preus­sens. T. VII str, 80, i na­ko­oiec F. A. Vos­siierg w dzieł­ku Ban­de­ria Pru­te­no­rum, nach der Dłu­gosz­sche. Hand­schrifl he­raus­ge­ge­ben. Ber­lin. 1849. 6. na str. 11 i 12.

(1) Hop­po­ius w swo­jem Sche­dia­sma (wyd. lip­skie Dług. I. slr. 7) myl­nie pi­sze, iż te ży­wo­ty w dzie­iach Sta­ni­sła­wa Łu­bień­skie­go, w r. 1643 wy­da­nych… są ogło­szo­ne, Wszak­że Łu­bień­ski w przed­mo­wie do uło­żo­nych przez sie­bie ży­wo­tów bi­sku­pów płoc­kich lak się w tym wzglę­dzie wy­ra­ża: Se­qu­emur hac in par­te Jo­han­nem Dlu­gos­sum sive Lon­gi­num, hi­sto­ri­cum, co­rum qu­ires Sar­ma­ti­cas cxpli­ca­runt fa­cilc prin­ci­pem. Ita au­tem il­lum no­bis scqu­en­dum­pro­po­ni­mus, ul cum is in sup­pu­tit­tio­ne tem­po­rum fre­qu­en­ter, vel me­mo­ria lap­sus, aut cer­te pa­ru­min scrip­to­ri­bus ece­le­sia­sti­cis ver­sa­lus vi­de­ri po­ssit, nos ad me­lio­res cal­cu­los rom to­tam re­vo­can­dam su­sci­pia­mus.

(2) Wy­da­ne Bruns­ber­gae ty­pis Geo­r­gii Scho­en­fels. 1604. 4.

(3) Wisz­niew­ski, acz­kol­wiek nie­któ­re z tych pism Dłu­go­szo­wych wy­dru­ko­wał w swej hi­sto­ryi li­te­ra­tu­ry pol­skiej z rę­ko­pi­smu w bi­bli­jo­te­ce uni­wer­sy­tec­kiej pod zna­ka­mi DD. IV. 48 za­cho­wa­ne­go, uwa­ża je jed­nak za stra­co­ne, kie­dy tam­że (IV. str. 71 przyp. 75) wspo­mi­na, iż i we­dle Ja­noc­kie­go w bi­bli­jo­te­ce kra­kow­skiej aka­de­mii na­stę­pu­ją­ce Dłu­go­sza li­sty i mowy znaj­do­wa­ły się… któ­re też ni­żej wy­li­cza.

(4) W Wisz­niew­skie­go Hi­sto­ryi lit… pol. T. IV, str. 72-82. W In­dex lec­tio­num in Uni­ver­si­ta­te li­te­ra­ria Cra­co­vien­si na rok szkol­ny 18 i 34/35 wy­dru­ko­wa­no list Dłu­go­sza do Zbi­gnie­wa Ole­śnic­kie­go, kar­dy­na­ła, z Waw­rzeń­czyc r. 1450 pi­sa­ny, któ­re­go ory­gi­nał wraz z in­ne­mi li­sta­mi w od­pi­sie znaj­du­je się… na str. 91 i 92 rę­ko­pi­smu Epi­sto­la­rum et Epi-

zaś, nie­zu­peł­ne, w po­do­bi­znie jest wy­tło­czo­ne (1). Więk­sze­go roz­mia­ru dzie­ła Dłu­go­sza są: l) Vi­tae Ar­chie­pi­sco­po­rum et Epi­sco­po­rum uni­ver­si Re­gni Po­lo­niae. Rę­ko­pism ten był nie­gdyś wła­sno­ścią Kro­me­ra… któ­ry go da­ro­wał (oko­ło r. 1584) Tre­te­ro­wi, kan… kat… war­mij­skie­mu, z wa­run­kiem by go wy­dru­ko­wał. Ale len tyl­ko ży­wo­ty bi­sku­pów po­znań­skich z tego zbio­ru w r. 1604 w Bruns­ber­gu ogło­sił; cały zaś rę­ko­pism nie wia­do­mo gdzie za­gi­nął (2). m) Chro­ni­con sive An­na­lium in­c­ly­ti re­gni Po­lo­niae li­bri XII (3). n) Li­ber et re­ge­strum re­gni

–-

ta­phio­rum li­ber, nie­gdyś, jak się; zda­je, Dłu­go­sza wła­sno­ścią bę­dą­ce­go, a te­raz w bi­bli­jo­le­ce uni­wer­sy­tec­kiej pod zna­ka­mi DD. IV – 48. za­cho­wa­ne­go Wzję­ta… z nie­go po­do­bi­zny pi­smu Dłu­go­szo­we­go do ni­niej­szej wia­do­mo­ści, pod licz­bą 2 znaj­dziesz przy­da­ną.

(1) Li­lo­gra­fo­wanc w po­do­bi­znic we Lwo­wie w for­mie ar­ku­szowćj pod ty­tu­łem: Oni­nium do­mo­rum sive cle­no­dio­rum po­lo­ni­ce gen­tis de­scrip­tio. 1 i 1/2 ark. Zob. A. Kło­dziń­skie­go "Rę­ko­pism Dłu­go­sza o her­bach pol­skich". w Bibl… na­uko­we­go zakł… imie­nia Osso­liń­skich r. 1843. T. V. slr. 182.

(2) Czy­li wy­żej przy­wie­dzio­ne ży­wo­ty bi­sku­pów smo­go­rzew­skich i by­czyń­skich, tak­że płoc­kich i wło­cław­skich czy­li ku­jaw­skich, są wy­cią­giem z dzie­ła, o któ­rem tu mowa, czy­li też Dłu­gosz osob­no je na­pi­sał, nie moż­na te­raz wie­dzieć zpew­no­ścią, kie­dy len rę­ko­pis, któ­ry we­dług zda­nia Tre­te­ra by! au­to­gra­fem w znacz­nej czę­ści ręką au­to­ra pi­sa­nym i po­pra­wio­nym, już daw­no gdzieś za­gi­nał.

(3) Sześć pierw­szych ksiąg wy­dał Szczę­sny Jan Her­burt w Do­bro­mi­lu r. 1616 ful. w jed­nym to­mie. Cala hi­sto­ry­ja sta­ra­niem Hen­ry­ka Huys­se­na wy­szła w dwóch ło­mach w Lip­sku 1711 i 1712 roku. fol. Trze­cie wy­da­nie Dłu­go­sza dzie­jów, nie­do­koń­czo­ne, znaj­du­je się w Mit­zle­ri Hi­sto­ria­rum Po­lo­niae et M. D. Litv… scrip­to­rum col­lec­tio ma­gna w III, IV i V to­mie Czte­ry tomy tego zbio­ru opi­sał Bent­kow­skI w Hist… lit… pol. T. II str. 700-702. Tom pią­ty, któ­re­go,

et re­gis Po­lo­niae val­de uti­le et ne­ces­sa­rium re­gno i… t.d. (1). Księ­ga ta wy­ja­śnia pro­ces Ka­zi­mie­rza W. w roku 1338 z Krzy­ża­ka­mi w sku­tek skar­gi do Be­ne­dyk­ta XII, pa­pie­ża, przez kró­la na prze­wrot­ny za­kon wnie­sio­nej (2). To wa – jak pi­sze, nig­dzie nie wi­dział, za­wie­ra na 172 stro­nach dal­szy ciąg księ­gi XII czy­li księ­gę. XIII od r. 1445. Jest on tak­że bez ty­tu­łu. Oglą­da­łem go, zwie­dza­jąc w Szto­kol­mie w r. 1823 bi­bli­jo­le­kę ś… p. Waw­rzeń­ca En­ge­stro­ma… kanc­le­rza Kró­le­stwa Szwedz­kie­go, któ­ry, jak mię… za­pew­nił, w cza­sie swe­go ba­wie­nia w War­sza­wie wprost z dru­kar­ni po­bie­rał wy­tło­czo­ne ar­ku­sze; i dla tego zbiór len, o ile wy­szedł, w zu­peł­no­ści po­sia­dał.

(1) Li­ber et Re­ge­strum Re­gni et Re­gis po­lo­nie val­de vti­te et ne­ces­sa­rium re­gno. In quo con­ti­nen­tur acta et at­te­sta­cio­nes excel­len­cium et in­si­gnium per­so­na­rum, omni eoecep­tio­ne ma­io­rum, pro­ban­cium et dcc­la­ran­tium, quod Ter­re po­me­ra­nie, Chel­men… et mi­cha­lo­uien… spec­tant et per­ti­nent, spec­ta­re per­ti­ne­re­quc de­bent ad pro­prie­ta­tem ius et cor­pus re­gni po­lo­nie Con­ti­ne­tur eciam sen­ten­tia dif­fi­ni­tiuu per Ju­di­ces apo­sto­li­cos vi­de­li­cet Bal­har­dam de Car­ce­ri­bus Ti­tu­len… pre­po­si­tum, Co­lo­czen… diu­ece­sis et pe­trum Ge­ru­asy Ca­no­ni­cum Ani­czien: per Be­ne­dic­tum pa­pam du­ode­ci­mum spe­cia­li­ter de­le­ga­tos, lata in­di­cia­ti­ter, que, nul­la ap­pel­la­cio­ine su­spen­sa, in rem trans­iu­it iu­di­ca­tam, que ap­pro­priat et ad­iu­di­cat ter­ras pre­fa­tas regi et re­gno Po­lo­nie et dec­la­rat Ma­gi­sl­rum et or­di­nem Prus­sie in die­tis ler­ris nul­lum ius ha­bu­is­se nec ha­be­re po­sse. Quod qu­idem Re­ge­strum ego Jo­han­nes Dlu­gosch , se­nior, Ca­no­ni­cus Cra­co­vien­sis , re­fe­ci et re­stau­ra­ci, et in er­ra­rium re­gium Cra­co­uie re­po­sui. Anno do­mi­ni Mil­le­si­mo qu­adrin­gen­te­si­mo sep­tu­age­si­mo nono, die lunc du­ode­ci­mo men­sis Ju­lij… fal… ma­io­ri. Z kar­lą ty­tu­ło­wy kart 90. U góry i u dołu wy­bi­te dziu­ry w rę­ko­pi­smie przy grzbie­cie do­my­ślać się każą, że len per­ga­mi­no­wy ko­dex… te­raz wła­sno­ścią Ty­tu­sa hr Dzia­łyń­skie­go bę­dą­cy, kie­dyś sznu­rem był prze­wle­czo­ny i pie­czę­cią opa­trzo­ny.

(2) Na­ru­sze­wicz Hist… pol. T. VI. wyd. I. str. 71; wyd. Mo­stow­skie­go. T. VI. str. 92; wyd. lip­skie T. IX. str. 51.

żne Re­ge­strum Dłu­gosz, jak się z ty­tu­ło­we­go na­pi­su oka­zu­je, re­fe­cit, rrslau­ra­vit cl in ae­ro­rium Re­gni Cra­co­viae re­po­su­it r. 1479 dnia 12 lip­ca. Na­ko­niec wiel­kiej wagi dzie­ło, któ­re przy in­nych za­trud­nie­niach wy­pra­co­wał dla na­der roz­le­głej na­ów­czas dy­je­ce­zyi kra­kow­skiej, ma­ją­ce jej słu­żyć za klucz do skarb­cu fun­du­szów du­chow­nych. Tym klu­czem jest: o) Li­ber bemf­cio­rum swe erec­tio­num et do­ta­tio­num iu­riu­mque alqua prmi­le­gio­rum ec­c­le­siae ca­the­dra­lis et ec­cl­sia­rum re­li­qu­arum ac mo­na­ste­rio­rum to­tius dio­ece­sis Cra­co­vien­sis, dzie­ło wiel­kie­go mo­zo­łu, dłu­go­let­niej pra­cy i sta­ran­nej skrzęt­no­ści; bo cale na do­ku­men­tach osno­wa­ne (1). Wszak­że ono jed­no, jak do­sta­tecz­ne by­ło­by do uwiecz­nie­nia au­to­ra imie­nia, lak nąj­wy­mow­niej po­ma­wia du­cho­wień­stwo dy­je­ce­zyi o lek­ce­wa­że­nie pa­mię­ci tyle wzglę­dem sie­bie za­słu­żo­ne­go męża i nie­zmor­do­wa­ne­go pi­sa­rza; bo mimo licz­nych jego sta­ra­niem i pra­cą w tej księ­dze wy­ka­za­nych, a tak nie­ja­ko dla sie­bie ubez­pie­czo­nych do­cho­dów, do­tąd na wy­da­nie spól­nym na­kła­dem tej waż­nej do hi­sto­ryi ko­ścio­ła pol­skie­go księ­gi nie zdo­by­ło się, ani o tem nie po­my­śla­ło.

Ale i cały na­ród nie le­piej wy­wią­zał się… z dłu­gu wdzięcz­no­ści dla Dłu­go­sza, któ­ry bez­sen­ne tra­wił nocy,ślę­cząc nad sta­re­mi kro­ni­ka­mi i zbu­twia­łe­mi do­ku­men­ty, by z nich wy­snuł wą­tek do wspa­nia­lej bu­do­wy na­ro­do­we­go po­mni­ka, świet­ność na­ro­du i za­słu­gi przod­ków po­tom­no­ści prze­ka­zu­ją­ce­go (2). Wszak­że bliz­ko przez pół- – (1) Opis wska­zu­ją­cy osno­wę tego rę­ko­pi­smu i jego ob­ję­tość znaj­dziesz umiesz­czo­ny w Do­dat­ku na koń­cu ni­niej­szej W i ado­mo­ści pod licz­bą I.