Wielojęzyczność jako wyzwanie społeczne, kulturowe i edukacyjne - ebook

WPROWADZENIE

Na niniejszą publikację składają się prace traktujące wielojęzyczność jako wyzwanie społeczne, kulturowe, językowe i edukacyjne. Wielopłaszczyznowe ujęcie podkreśla interdyscyplinarny charakter omawianego zjawiska oraz jego złożoność. Prezentowane w monografii zagadnienia wpisują się w nurt badań polonistycznych poświęconych dwujęzyczności polsko-obcej oraz wielojęzyczności indywidualnej i zbiorowej. Autorami rozdziałów są badacze zainteresowani wielojęzycznością, promujący ją w środowisku polonistycznym w kraju i za granicą. To osoby, które doświadczyły migracji (np. W.T. Miodunka w Brazylii, A. Żurek i M. Błasiak-Tytuła w Wielkiej Brytanii, J. Saturno w Polsce, K. Dzierżawin w Egipcie) i na co dzień funkcjonują w środowisku wielojęzycznym (H. Krasowska, P. Levchuk, J. Saturno, K. Dzierżawin). Są polonistami, slawistami polskiego i niepolskiego pochodzenia, logopedami.

W literaturze przedmiotu jednym z pierwszych opracowań ukazującym badania wielojęzyczności z udziałem języka polskiego był zbiór artykułów opublikowany w 2016 roku pt. Bilingwizm polsko-obcy dziś. Od teorii i metodologii badań do studiów przypadków pod redakcją Roberta Dębskiego i Władysława T. Miodunki. Praca stanowiła podsumowanie dotychczasowych rozważań na temat dwujęzyczności polsko-­
-obcej, zaprezentowano w niej przyjmowane najczęściej perspektywy teoretyczne i metodologiczne oraz kierunki badań wielojęzyczności. Już wtedy podkreślano potrzebę stosowania różnorodnych metod badawczych, odwołujących się między innymi do metod jakościowych stosowanych w naukach humanistycznych (jak choćby metody biografii językowej, obserwacji, wywiadu, ankiety czy studium przypadku). Uwzględniono kontakty polszczyzny z różnymi językami, jak choćby angielskim, ukraińskim, rosyjskim, chińskim, niemieckim i francuskim. Omawiano zjawisko dwujęzyczności, trójjęzyczności i wielojęzyczności przede wszystkim z perspektywy socjolingwistycznej, normatywistycznej, glottodydaktycznej i logopedycznej.

Oddawana w Państwa ręce monografia stanowi niejako kontynuację wspomnianej wyżej pracy, ukazuje jednak nowe tendencje w badaniach wielojęzyczności. To owoc wspólnych dyskusji prowadzonych w latach 2021 i 2022 podczas spotkań Zespołu Języka Polskiego poza Granicami Kraju Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN z różnymi naukowcami z Polski i zagranicy. Nie wszystkie referaty prezentowane w ramach cyklu o wielojęzyczności znalazły się w niniejszym opracowaniu, wybrane prace są natomiast reprezentatywne i ukazują specyfikę współczesnych badań wielojęzyczności prowadzonych przez środowisko polonistyczne. Kontakty języka polskiego dotyczą różnych kontekstów, w tym badań dwujęzyczności polsko-
-portugalskiej i portugalsko-polskiej w Brazylii, dwujęzyczności ukraińsko-polskiej w Polsce, dwujęzyczności angielsko-polskiej w Wielkiej Brytanii, wielojęzyczności rumuńsko-ukraińsko-rosyjsko-polskiej oraz wielojęzyczności rodzin polsko-egipskich. Wiele dotychczasowych opracowań uwzględniało badania bilingwizmu polsko-obcego osób polskiego pochodzenia mieszkających poza granicami kraju pochodzenia. Obecnie coraz częściej pisze się o dwujęzyczności czy wielojęzyczności, w której językiem dominującym w codziennej komunikacji nie jest polszczyzna (stąd nieprzypadkowa kolejność podawania np. języka ukraińskiego jako pierwszego, a polskiego kolejnego/drugiego/trzeciego w sformułowaniach typu dwujęzyczność ukraińsko-polska czy trójjęzyczność ukraińsko-rosyjsko-polska).

Rozdział pierwszy otwiera retrospektywne studium Władysława T. Miodunki na temat badań bilingwizmu polsko-portugalskiego i wielojęzyczności z udziałem języka polskiego, które były prowadzone w Brazylii ponad trzydzieści lat temu. Autor zaprezentował między innymi studia trzech przypadków, konfrontując swoje wcześniejsze ustalenia ze współczesnością i aktualną działalnością osób badanych. W ten sposób zaznaczył, że bilingwizm to proces dynamiczny, ulegający ciągłym zmianom, trudnym do przewidzenia w momencie prowadzenia badań. Co ważne, polszczyzna zaprezentowanych w artykule Brazylijczyków polskiego i niepolskiego pochodzenia to język ich sukcesu edukacyjnego i zawodowego. W zakończeniu profesor Miodunka omawia wybrane prace o bilingwizmie polsko-obcym, które zaczęto publikować po roku 2003, stanowiącym swego rodzaju cezurę zintensyfikowania badań nad dwu- i wielojęzycznością w Polsce.

Kolejne cztery rozdziały są poświęcone kontaktom polsko-ukraińskim, co w sytuacji bieżących wydarzeń w Ukrainie (trwającej agresji Rosji na ten kraj) oraz napływającej fali uchodźców wojennych do Polski stanowi bez wątpienia znak czasu i odpowiedź na zachodzące zmiany w strukturze społeczeństwa polskiego.

Anna Żurek prezentuje stan badań nad polszczyzną Ukraińców niepolskiego pochodzenia, którzy uczą się języka polskiego jako obcego. Szczegółowo analizuje dotychczasowe opracowania dotyczące bilingwizmu ukraińsko-polskiego, ukazując przyjmowaną perspektywę – glottodydaktyczną i pedagogiczną, rzadziej językoznawczą – oraz stosowane metody badawcze. Praca dotyczy rzadko podejmowanej problematyki bilingwizmu ukraińsko-polskiego lub wielojęzyczności Ukraińców mieszkających w Polsce.

Potencjał tych badań – jak podkreśla Autorka – jest ogromny, o czym świadczy choćby tekst Pawła Levchuka na temat uczniów z Ukrainy w małopolskiej szkole w świetle badań ankietowych (rozdział III). To socjolingwistyczne studium ukazuje wyzwania, przed jakimi stanęła polska szkoła, przyjmując w swe progi ukraińskie dzieci z doświadczeniem uchodźczym. Autor ukazuje między innymi miejsce polszczyzny w życiu badanych oraz ich emocjonalny stosunek do języka kraju (tymczasowego) pobytu.

W rozdziale czwartym Helena Krasowska opisuje własną biografię językową z perspektywy wielojęzyczności rodzinnej, obejmującej używanie czterech języków: ukraińskiego, rosyjskiego, polskiego i rumuńskiego. Podobnie jak w przypadku tekstu profesora Miodunki dominuje tu narracja pierwszoosobowa, co podkreśla osobiste zaangażowanie badaczki w referowane kwestie.

Slawista włoskiego pochodzenia – Jacopo Saturno – ukazuje rolę transferu między blisko spokrewnionymi językami, a mianowicie języka polskiego i innych języków słowiańskich. Tłem do rozważań jest kwestia interferencji językowej i wynikającej z niej interkomprehensji. Z kolei ta ostatnia jest traktowana jako potencjał dla dalszego rozwoju glottodydaktyki polonistycznej.

Marzena Błasiak-Tytuła porusza w studium psycholingwistycznym ważną kwestię mowy dzieci jedno- i dwujęzycznych. Liczne badania kliniczne wskazują na uniwersalny wzorzec rozwojowy różnych systemów językowych, co z kolei pozwala na zaobserwowanie odstępstw mających podłoże etiologiczne. Analizowane przykłady błędów językowych w wypowiedziach ustnych oraz pisemnych dzieci bilingwalnych ukazują deficyty, które mogą wynikać z zaburzeń, nie zaś z wychowania w dwujęzyczności.

Rozważania Katarzyny Dzierżawin dotyczą wielojęzyczności rodzin polsko-
-egipskich. Autorka zaprezentowała najczęściej stosowane przez małżonków modele komunikacyjne, wpływ płci i emocji na wybór języka oraz kwestię przekazu języka polskiego dzieciom wychowywanym w odmiennym językowo i kulturowo otoczeniu. Tekst Dzierżawin stanowi dobry punkt wyjścia do dalszych badań polszczyzny rozwijanej w krajach arabskich w drugim pokoleniu środowisk migracyjnych oraz wielojęzyczności osób dorosłych.

Całość zamyka prezentacja działalności Zespołu Języka Polskiego poza Granicami Kraju, a w szczególności cyklu, dzięki któremu powstała prezentowana monografia.

Anna Żurek

(Uniwersytet Wrocławski)

Wiceprzewodnicząca Zespołu Języka Polskiego poza Granicami Kraju RJP przy Prezydium PAN

Wrocław, luty 2023 r.

SPIS TREŚCI