-
W empik go
Wiersz jako ikona. O poznaniu estetycznym - ebook
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Wiersz jako ikona. O poznaniu estetycznym - ebook
Książka Wiersz jako ikona. O poznaniu estetycznym prezentuje nowatorskie, interdyscyplinarne podejście do zagadnienia funkcji i istoty sztuki poetyckiej. Badając twórczość poetycką w relacji do człowieka i jego doświadczenia w świecie, autorka przedstawia tezę, że rola poezji polega nie na tym, co wiersz znaczy, lecz na tym, jaki wpływ wywiera na człowieka. Wychodząc od założeń teorii ucieleśnionego poznania, wypracowanej w ramach różnych dyscyplin ‒ nauki o literaturze, językoznawstwa, filozofii i psychologii, w ujęciu historycznym i współczesnym ‒ autorka stwierdza, że cechą dobrego wiersza jest jego zdolność do stania się ikoną doświadczanej rzeczywistości. Ilustrując swój wywód utworami anglojęzycznych poetów i posługując się elementami kognitywnej teorii języka, pokazuje, w jaki sposób dzięki współdziałaniu różnych aspektów wiersza – ikoniczności, symulakrum, metafory, schematu wyobrażeniowego i afektu – powstaje ikona poetycka, motywując intencję poety i zaangażowanie odbiorcy wiersza. Piękno i uczucie zadowolenia stają się w tym ujęciu wynikiem zdolności przeżycia estetycznego będącej właściwością procesu percepcji, który leży u podstaw wszelkich procesów poznawczych człowieka zarówno w nauce, jak i w sztuce.
Margaret H. Freeman. Professor emerita Los Angeles Valley College w Kalifornii. Doktor filologii angielskiej, absolwentka filozofii, autorka kilkudziesięciu publikacji naukowych z dziedziny estetyki, poezji i teorii poznania. Wybitna znawczyni twórczości Emily Dickinson, której poświęciła obszerną monografię (Emily Dickinson’s Poetic Art. A Cognitive Reading). W latach 1988–1992 prezeska Emily Dickinson International Society. Współredaktorka prestiżowych serii wydawniczych Cognition and Poetics (Oxford University Press) oraz Cognition, Poetics, and the Arts (Bloomsbury Publishing. Akademic). Dyrektorka MICA (Myrifield Institute for Cognition and the Arts) – instytucji think tank poświęconej międzynarodowym interdyscyplinarnym badaniom nad rolą sztuki w procesach poznania. Uczestniczka licznych międzynarodowych konferencji poświęconych językoznawczym podejściom do badań literackich, ze szczególnym uwzględnieniem poetyki kognitywnej jako narzędzia w analitycznym i teoretycznym podejściu do badania utworów poetyckich.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury - państwowego funduszu celowego
Spis treści
Wstęp od tłumaczki
Przedmowa
1. Poznanie poetyckie
1.1. Ikoniczność i bycie rzeczywistości
1.2. W stronę teorii poznania estetycznego
1.3. Wypracowanie multidyscyplinarnej terminologii
1.4. Omówienie poszczególnych rozdziałów
2. Ikona
2.1. Czym jest ikona?
2.1.1. Ikona w semiotyce
2.1.2. Ikona w religii
2.1.3. Ikona w językoznawstwie
2.1.4. Ikoniczność w języku potocznym
2.2. Równie pochyłe znaczenia
2.2.1. Urzeczowienie jako oszczędność poznawcza
2.2.2. Dychotomia formy i treści
2.3. Ikoniczność w sztuce
2.4. Ikoniczność w krytyce literackiej
3. Symulakrum
3.1. Poza granicami mimesis
3.2. Wyrażanie
3.3. Nie-widzialność bycia
3.4. Ontologia poznania poetyckiego jako ikonicznego wobec rzeczywistości
3.4.1. Struktura prozodyczna
3.4.2. Użycie przyimków
3.4.3. Ukryte obrazy
3.4.4. Regularności fonetyczne
4. Metafora
4.1. Metafora jako model
4.2. Metafora poetycka rozumiana dosłownie
4.3. Metafora w sztuce literackiej
4.4. Semioza metafory poetyckiej
4.5. Metafora jako procesowanie poznawcze
4.6. Hierarchia kognitywnego metaforyzowania
4.7. Ontologia metafory poetyckiej
4.8. Rola metafory w ikoniczności poetyckiej
5. Schemat
5.1. Badanie poznania sensorycznego
5.2. Schemat jako korelacja jaźni i świata
5.3. Schemat jako ograniczenie doświadczenia
5.4. Rola schematów w wyobraźni i języku
5.5. Schemat jako internalizacja struktury sensorycznej w poezji
5.6. Schematy ŚCIEŻKA i PION w wierszu Shudaonan Li Bai
5.7. Poetyckie wykorzystanie schematu
5.8. Schemat jako sposób definiowania poetyki
6. Afekt
6.1. Synestezja afektu
6.2. Prozodie dźwiękowe i strukturalne
6.3. Znaczenie afektu
6.4. Teoria schematów a struktura afektów
6.5. Dynamika sił schematów afektywnych
6.5.1. Poeta/odbiorca a wiersz
6.5.2. Aspekt fizyczny: elementy siły
6.5.3. Dźwięk i widok
6.5.4. Wewnętrzna wrażliwość a bodźce zewnętrzne
6.5.5. Pamięć wewnętrzna a emocja wewnętrzna
6.6. Schematy emotywno-pojęciowe.
7. Wiersz jako ikona
7.1. Studium przypadku: dwa wiersze
7.1.1. Detale prozodyczne w Ozymandiasie Smitha
7.1.2. Detale prozodyczne w Ozymandiasie Shelleya
7.2. Mechanizmy ikoniczności poetyckiej
7.2.1. Pułapka luki
7.2.2. Likwidowanie luki
7.3. Ikona poetycka
7.3.1. I: „Siedemdziesiąt lat później”
7.3.2. II: „Wiersz jako ikona”
7.3.3. III: „Kształty skały w hymnie nocy”
7.4. Przeobrażająca moc ikony
8. Poznanie estetyczne
8.1. Zdolność odczuwania estetyki
8.2. Funkcja estetyczna
8.3. Ikoniczność estetyczna w sztuce
8.4. Wartościowanie estetyczne
8.5. Ikoniczna estetyka w wierszu Wybrzeże w Dover
Posłowie
P.1. Poezja w kontekście
P.2. Dylemat Ewy
P.3. Teoria wszystkiego?
P.4. Poezja jako ikona bycia rzeczywistości
Słownik pojęć
Bibliografia
Cytowane polskie wydania
Nota edytorska wydania oryginalnego
Indeks nazwisk
Indeks rzeczowy
| Kategoria: | Polonistyka |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-242-6826-9 |
| Rozmiar pliku: | 1,7 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Lektura książki Margaret Freeman Wiersz jako ikona jest jak wędrówka do miejsca, w którym poezja odsłania przed czytelnikiem sporą część swoich tajemnic. Ścieżka, która tam prowadzi, nie jest jednak ani prosta, ani łatwa do przebycia. Ale całą zawiłą nieoczywistość tej wędrówki ukazuje dopiero próba przekładu.
Recenzenci anglojęzycznego oryginału podkreślają interdyscyplinarny charakter książki. Świadomy swojego zadania tłumacz musi jednak podjąć próbę przekazania polskiemu czytelnikowi nie tyle inter-, ile jej transdyscyplinarności: autorka odnajduje inspirację w tak pozornie odległych dyscyplinach jak teoria literatury i teoria języka, poetyka i estetyka, psychologia poznawcza i antropologia kulturowa, neuronauka i fizjologia, przy czym żadna z tych dziedzin nie jest traktowana jako podrzędna wobec innych; wszystkie łączą się ze sobą i nawzajem uzupełniają w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o to, co sprawia, że wiersz ma nieprzemijającą wartość, że trwa w zbiorowej świadomości i oddziałuje na czytelnika w różnym czasie i w odmiennych kulturach.
Wbrew opinii głównego nurtu badań nad poezją o tej wartości przesądza, zdaniem Autorki, nie interpretacja, lecz przeżycie: doświadczenie nie tylko kognitywne, ale także sensoryczne, motoryczne i emotywne; nie to, co dany wiersz „znaczy”, lecz to, jak „działa” na odbiorcę.
Definiując estetykę jako zdolność do estetycznego przeżycia, Freeman widzi tę zdolność jako amalgamat procesów poznawczych – jako fundament wszelkich procesów kognitywnych, ale także mechanizmów poznawczych definiowanych jako działanie uwagi, wyobraźni, pamięci, umiejętności różnicowania, wiedzy eksperckiej i formułowania sądów. Nowe podejście teoretyczne oznacza konieczność przyjęcia – i precyzyjnego zdefiniowania – nowej terminologii. I oznacza także problem dla tłumacza. Kluczowym terminem jest wprowadzony w wykładzie teorii estetycznego poznania termin „minding” – używany przez Autorkę na określenie procesu, który jest połączeniem zdolności kognitywnych, emotywnych, motywacyjnych i behawioralnych. Nie znalazłam w języku polskim równie pojemnego terminu i mimo wielu godzin mniej lub bardziej udanych przymiarek zdecydowałam się używać rzeczownika odsłownego „uzmysławianie”, który oznacza proces stanowiący połączenie aspektów procesu poznania, które są atrybutami „umysłu” i „zmysłów”.
Freeman ilustruje swój wywód licznymi przykładami utworów poetów angielskich i amerykańskich (oraz jednego poety chińskiego). Są to w większości wiersze należące do angloamerykańskiego kanonu – dobrze znane czytelnikom anglosaskim, nieznane lub mało znane czytelnikowi polskiemu. Tam, gdzie istnieją oficjalne polskie przekłady, zamieszczałam je obok anglojęzycznych oryginałów, przy czym najczęściej okazywało się, że polskim tłumaczeniom brak niektórych cech podnoszonych w kognitywnych analizach i rozważaniach Freeman. Pierwszy powód tych braków jest oczywisty: różnice systemowe między obydwoma językami nie pozwalają na znalezienie analogicznych środków (a czasem na ich użycie – niemożliwe z powodu posłuszeństwa tłumaczy wobec właściwych dla danego języka reguł gramatycznych). Powód drugi wypływa z cech – mówiąc językiem Freeman – zdolności przeżycia estetycznego indywidualnych tłumaczy. Ocena skutków tak rozumianych rozbieżności nie jest naturalnie zadaniem tłumacza, mogłaby natomiast stanowić źródło inspiracji dla kompetentnych badaczy.
Pozostała zatem kwestia wyboru strategii. Wiersze podaję w obu wersjach językowych. Tam gdzie fragmenty angielskich oryginałów pojawiają się w głównym tekście jako ilustracja rozważań i analiz, podaję w nawiasach ich dosłowne tłumaczenia, a odpowiednie fragmenty oficjalnych przekładów w dolnych przypisach tłumacza. W przypisach podaję także polskie źródła przekładów; ponieważ niektóre wiersze mają po kilka polskojęzycznych wersji, wybieram tę, która w moim odczuciu najlepiej oddaje elementy oryginalnych analiz Freeman. W kilku przypadkach polskich przekładów przytaczanych wierszy nie udało się odnaleźć; wersje polskojęzyczne podaję wtedy we własnym tłumaczeniu, starając się maksymalnie „dopasować” tekst do dotyczących danego utworu rozważań Autorki.
Wzorem oryginału, na końcu polskiej wersji książki znajdują się słowniczek podstawowych terminów i pojęć oraz indeksy – nazwisk i rzeczowy.
Złożoność i wielowątkowość materii, a także wnikliwość analiz sprawiły, że praca nad tłumaczeniem książki Margaret Freeman była dla mnie wyzwaniem. Podobnie zresztą jak – ze względu na wspomnianą wyżej transdyscyplinarność – wcześniejsza lektura jej anglojęzycznej wersji. Wyzwaniem dla polskiego czytelnika będzie zapewne także lektura wersji polskiej, zarówno z powodów merytorycznych, jak i z powodu odmienności kulturowej, którą – nie wykraczając poza kompetencje tłumacza – starałam się maksymalnie przybliżyć. Jestem jednak głęboko przekonana, że warto było i że warto będzie – podjąć ten trud.
Elżbieta Tabakowska
Kraków, czerwiec 2024Przedmowa
Niniejsza książka jest pokłosiem wielu lat spędzonych na czytaniu lektur i na badaniach poświęconych próbie zrozumienia istoty i znaczenia poetyckiej kreatywności. Zawiera splot kilku wątków moich przemyśleń – myśli dojrzewającej przez lata dzięki rozmaitym wystąpieniom na konferencjach, wykładom, na które mnie zapraszano, i artykułom, które się ukazywały w ciągu kilku minionych lat. Ogromnie dużo wyniosłam z prac niezliczonych autorów, które czytałam, mimo że tylko niektórych z nich cytuję w tej książce. Jestem wdzięczna licznym przyjaciołom i kolegom, którzy mnie inspirowali i zachęcali do pracy – zarówno przez konstruktywną krytykę, jak i udzielając mi wskazówek i polecając kolejne lektury, które mnie wprowadzały na nieznane wcześniej, coraz rozleglejsze obszary językoznawstwa, semiotyki, filozofii, teorii sztuki, nauk kognitywnych i estetyki. Gdybym miała wymienić wszystkich, którzy byli dla mnie źródłem inspiracji, musiałabym napisać całą nową książkę.
Wyzwanie, jakie podjęłam, decydując się zaprezentować moją teorię szerszemu gronu odbiorców, nieuchronnie doprowadziło do pewnej nierówności strategii wybieranej w poszukiwaniu chwiejnej równowagi między surowymi wymogami nauki i dostępnością terminologii z poszczególnych dyscyplin. Ostatecznie dołączyłam na końcu książki glosariusz, aby prezentując czytelnikowi tok mojego rozumowania, pomóc mu zrozumieć, w jakim znaczeniu używam danych terminów. W pisaniu książki pomogło mi kilkoro przyjaciół i kolegów. Amy Cook, Gudrun M. Grabher, Kimberly Grogan, Emmylou Grosser, Connie Kirk, Karim Kukkonen, Greg Mattingly, Margaret McBride, Jeff Morgan i Elizabeth Shively udzielili mi cennych uwag na temat poszczególnych rozdziałów. Sandy Denis i Lynn Perry wytrwale czytały wstępne wersje każdego rozdziału, wskazując miejsca, w których to, co napisałam, było zbyt gęste lub problematyczne. Leslie Clark przeczytała cały tekst, wskazując fragmenty, w których mogłam ulepszyć sposób prezentacji treści lub organizację tekstu. Jeśli wciąż istnieją miejsca, w których nie udało mi się jasno przedstawić moich rozważań, nie wynika to z zaniedbań tych wszystkich osób. Serdecznie im wszystkim dziękuję.
Zdaję sobie sprawę, że przedstawiam niezwykle uproszczony i ahistoryczny obraz skomplikowanych teorii. Moim usprawiedliwieniem jest chęć uniknięcia rozwijania filozoficzno-historycznych wątków, które mogłyby zaciemnić i osłabić wymowę moich argumentów. Jeśli skutkiem tej decyzji jest świeże, a przynajmniej odświeżone spojrzenie na odwieczne pytania i odpowiedzi, to udało mi się osiągnąć cel, jaki sobie postawiłam.
