Wieża Babel dialektów. Mowa niestandardowa w przekładach prozy anglojęzycznej - ebook

Podziękowania

Niniejsza książka została opracowana na podstawie rozprawy doktorskiej pt. Przekład literacki mowy niestandardowej na przykładzie tłumaczeń prozy anglojęzycznej, napisanej pod kierunkiem dr hab. prof. UŚ Agnieszki Pośpiech i obronionej na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Śląskiego. Pragnę gorąco podziękować Pani Profesor Pośpiech za opiekę naukową, nieocenioną pomoc merytoryczną i wsparcie w trakcie pisania pracy oraz realizowania poszczególnych etapów przewodu doktorskiego. Serdeczne podziękowania kieruję również do recenzentek, Pani prof. dr hab. Jolanty Dudek i Pani dr hab. Anny Szczepan-Wojnarskiej, prof. UKSW za wnikliwą ocenę, pozytywne opinie i uwagi do rozprawy.

Powstanie pracy doktorskiej zawdzięczam także możliwości korzystania z zasobów Biblioteki Uniwersytetu Rzeszowskiego i Wypożyczalni Międzybibliotecznej, za co serdecznie dziękuję Pani dr Bożenie Jaskowskiej, Ówczesnemu dyrektorowi BUR oraz Panu magistrowi Bartłomiejowi Motyce i pracownikom Czytelni Nauk Humanistycznych i Prawnych.

W drodze do podjęcia pracy naukowej nad przekładem literackim, w tym nad przekładem mowy niestandardowej, pomogli mi niezmiernie Pani Hanna Koźmińska i Pan Dariusz Wojtczak, redaktorzy wydawnictwa Zysk i S-ka z Poznania, dla którego od wielu lat tłumaczę literaturę piękną. To oni wspierali mnie w doskonaleniu warsztatu pracy tłumacza literackiego i dzięki nim realizacja mojej pasji była możliwa, za co kieruję do nich serdeczne słowa podziękowania.

Ogromnie dziękuję Pani prof. dr hab. Elżbiecie Muskat-
-Tabakowskiej, Pani dr hab. prof. UJ Ewie Data-Bukowskiej i Pani dr hab. prof. UP Joannie Dybiec-Gajer za cenne rady i uwagi do wcześniejszej wersji tekstu, dzięki którym przybrał on ostateczną prezentowaną czytelnikom formę.Słowo wstępne

Jak mówi Biblia, Bóg pomieszał mowę mieszkańców całej ziemi, by nie zdołali dokończyć budowy miasta i wieży Babel, co doprowadziło do powstania języków narodowych, rodząc nieustającą potrzebę przekładania1. Obszarem stanowiącym wyjątkową trudność tłumaczeniową jest mowa niestandardowa. Wszystkie dzieła literackie zawierają elementy mowy specyficzne dla czasu i miejsca, w których toczy się akcja, dla grupy społecznej czy też indywidualnych postaci. W ten sposób w centrum działalności przekładowej wyrasta swoista wieża Babel dialektów. Zadaniem tłumacza jest oddanie za pomocą środków języka przekładu znaczeń wyrażonych z wykorzystaniem środków języka oryginału, tak by wywołać u czytelnika przekładu takie same odczucia i reakcje, jakie były udziałem odbiorcy oryginału. Jako że wspomniane środki językowe są wysoce zindywidualizowane i odtwarzają bardzo subtelne odcienie znaczeniowe, ich interpretacja bywa niełatwa, a odzwierciedlenie w przekładzie jeszcze bardziej skomplikowane. W konsekwencji niezwykle trudno zaproponować ekwiwalent językowy, który będzie niósł ze sobą te same znaczenia i, w istocie, miał te same ograniczenia. Temu niezwykle ważnemu we współczesnej translatoryce zagadnieniu poświęcona została niniejsza książka. Pracy nad nią przyświecał podwójny cel. Po pierwsze, poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy możliwy jest skuteczny przekład dialektów języka angielskiego na polski, po drugie, próba nakreślenia możliwych sposobów ich tłumaczenia.

Opracowanie obejmuje dwie części: teoretyczną i praktyczną. Część teoretyczna składa się z dwóch Rozdzialów. Pierwszy z nich poświęcono omówieniu wybranych zagadnień mowy niestandardowej w językach angielskim i polskim. Charakterystyce zostaną poddane kolejno zróżnicowanie społeczne, przestrzenne i indywidualne użytkowników języków angielskiego i polskiego, a także sposób i ewolucja prezentacji mowy bohaterów w literaturze anglosaskiej i polskiej. Przybliżono też pojęcie powieści polifonicznej, a następnie sposób funkcjonowania wielogłosowości w literaturze najnowszej, ze wskazaniem na zagrożenie, jakim dla tożsamości literatury narodowej jest postępujący proces globalizacji.

W rozdziale 2 zdefiniowano mowę niestandardową jako zagadnienie przekładu. Omówiono tam aspekty ogólnej teorii przekładu w zakresie tłumaczenia idiomu języka oryginału, na podstawie między innymi badań Lawrence’a Venutiego, zaprezentowano także pojęcia ekwiwalencji, odpowiedniości i adekwatności w przekładzie. W dalszej części przywołano istniejące w polskiej translatoryce opracowania, charakteryzując wybrane propozycje teoretyczne dotyczące tłumaczenia dialektów – jako teorię wiodącą przyjęto klasyfikację technik przekładu Leszka Berezowskiego. W tej części omówione zostały dodatkowe zagadnienia związane z przekładem dialektów, takie jak archaizacja, przypisy tłumacza, elementy trzeciej kultury w przekładzie, interwencja redakcji oraz nawiązania wewnątrztekstowe. Rozdzial kończy prezentacja odmian mowy niestandardowej wybranych do analizy w perspektywie przekładoznawczej – dialektów grup społecznych, dialektów terytorialnych i idiolektów.

Kolejne trzy Rozdzialy poświęcone są analizie przekładu wybranych odmian mowy niestandardowej, pochodzących z powieści przetłumaczonych przeze mnie z języka angielskiego na język polski w latach 2000–2016. O wyborze materiału badawczego zdecydowały dwa czynniki. Po pierwsze, w chwili gdy przystępowałam do pisania pracy, łączna liczba dziewiętnastu przełożonych przeze mnie na język polski powieści dostarczała szerokiego materiału badawczego obejmującego różnorodne typy mowy niestandardowej w języku angielskim, umożliwiając wyciągnięcie pewnych wniosków dotyczących translacji takich struktur językowych na język polski. Po drugie, szesnastoletni okres poświęcony przekładaniu literatury był dla mnie czasem doskonalenia warsztatu tłumaczeniowego i wyciągania nauki z popełnionych błędów, co mogło okazać się pomocne przy prowadzeniu analizy translatologicznej i formułowaniu wniosków badawczych. Spojrzenie na przetłumaczone teksty z perspektywy czasu stało się również okazją do weryfikacji ewentualnych nieudanych rozwiązań translatorskich, służąc celom dydaktycznym zarówno w przypadku samego tłumacza, jak i adeptów sztuki przekładu. Jednocześnie starałam się odnosić własny przekład, o ile to było możliwe, do istniejących tłumaczeń, w których pojawiają się badane tutaj aspekty języka niestandardowego, a które wykonane zostały przez innych, bardziej doświadczonych tłumaczy. Dlatego autoetnograficzne analizy przekładoznawcze uzupełniłam odwołaniami do rozwiązań tłumaczeniowych zaczerpniętych z przekładów klasyki literatury angielskiej i amerykańskiej.

Rozdzial 3, otwierający część analityczną książki, traktuje o przekładzie dialektów grup społecznych. Analiza objęła zarówno przekład powieści współczesnych, jak i dziewiętnastowiecznych – w tym drugim przypadku odrębnie omówione zostaną języki arystokracji i służby. Uwzględnienie dialektów pochodzących z dwóch epok pozwoliło na sformułowanie wniosków dotyczących różnic w sposobie przekładu dialektów społecznych dawnych i współczesnych.

Przedmiotem analizy Rozdzialu 4 będzie przekład dialektów terytorialnych: irlandzkiego angielskiego i wiktoriańskiego cockney, pochodzących z dziewiętnastowiecznej powieści brytyjskiej, oraz dwóch dialektów terytorialnych języka amerykańskiego – południowoamerykańskiego i afroamerykańskiego, zastosowanych w powieści współczesnej. W celu nakreślenia kontekstu przekładoznawczego posłużono się istniejącymi w literaturze polskiej tłumaczeniami analizowanych dialektów. Badanie przekładu dialektu afroamerykańskiego uwzględnia strategię stosowania go w powieściach współczesnych autorów amerykańskich oraz jej wpływ na decyzje podejmowane przez tłumacza.

Rozdzial 5 dotyczy przekładu idiolektów. W ramach tej kategorii analizie poddano język dziecka, lapsolekt pijanego człowieka, „łamany” angielski i mowę idiosynkratyczną. Jako materiał badawczy posłużą kolejno: stylizacja na mowę dziecka z dziewiętnastowiecznej powieści angielskiej i współczesnej powieści amerykańskiej, wypowiedzi bohaterów dziewiętnastowiecznej powieści angielskiej oraz wypowiedzi postaci francuskojęzycznej i bohaterów włoskojęzycznych pochodzące ze współczesnych powieści amerykańskich.

Wnioski z analizy dotyczące zastosowanych technik translatorskich oraz osiągniętego efektu i poziomu ekwiwalencji przekładu w przypadku badanych typów mowy niestandardowej posłużyły do zdefiniowania problemów towarzyszących tłumaczeniu dialektów, jak również zaproponowania ewentualnych sposobów ich (przynajmniej częściowego) rozwiązania.Wykaz skrótów tytułów wykorzystanych pozycji bibliograficznych

Słowniki

-------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------
American Heritage – The American Heritage College Dictionary, fourth edition, Boston, New York 2002
Longman – Longman Dictionary of Contemporary English, Warszawa 1981
Longman Phrasal – Longman Dictionary of Phrasal Verbs, Singapore 1983
Oxford Advanced – Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English, Warszawa 1981
PWN Oxford EN – Wielki słownik angielsko-polski PWN Oxford, Warszawa 2002
PWN Oxford PL – Wielki słownik polsko-angielski PWN Oxford, Warszawa 2004
SGP Kar. – Słownik gwar polskich, t. 1–6, red. J. Karłowicz, Kraków 1900–1911
SJP Dor. – Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 2000
SJP Kar. – Słownik języka polskiego, t. 1–8, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Warszawa 1900–1908
SWO Tok. – Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, Warszawa 1980
Webster – Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, New York 1996
-------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------

Powieści i opowiadania

------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------
BB – J. Karon, Blisko i bezpiecznie, tłum. M. Czarnecka, Poznań 2016
HHS – J. Karon, Home to Holly Springs, New York 2007
IB – J. Karon, Iskra boża, tłum. M. Czarnecka, Poznań 2007
LAS – M.E. Braddon, Lady Audley’s Secret, London 2012
LFH – J. Karon, Light from Heaven, New York 2005
PEN – F. Schaeffer, Portofino, New York 1996
PHS – J. Karon, Powrót do Holly Spring, tłum. M. Czarnecka, Poznań 2011
PPL – F. Schaeffer, Portofino, tłum. M. Czarnecka, Poznań 2000
PwG – Pokój w Gospodzie Le Dragon Volant, w: S. Le Fanu, W ciemnym zwierciadle, tłum. M. Czarnecka, Poznań 2015
RLDV – Room in Le Dragon Volant, w: S. Le Fanu, In a Glass Darkly, London 2007
SSSG – J. Karon, Somewhere Safe with Somebody Good, New York 2014
TLA – M.E. Braddon, Tajemnica Lady Audley, tłum. M. Czarnecka, Poznań 2016

------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------