Włosko-polskie pogranicze literackie za panowania Stanisława Augusta - ebook

Wprowadzenie

W epoce oświecenia Polska, podobnie jak inne kraje europejskie, pozostawała przede wszystkim pod wpływem kultury francuskiej. Niemniej również kultura włoska, która polskim podróżnikom jawiła się głównie jako spadkobierczyni starożytnego Rzymu, była w Polsce wyraźnie obecna. Stanisław August otaczał się Włochami, powstały z inicjatywy króla warszawski teatr organizowali włoscy przedsiębiorcy, zespoły włoskich aktorów i śpiewaków gościły w stolicy Polski w sumie przez blisko połowę trzydziestolecia stanisławowskiego, a Wojciech Bogusławski chętnie tłumaczył i wystawiał opery komiczne z ich repertuaru, co przynosiło największe dochody prowadzonemu przez niego Teatrowi Narodowemu. Zainteresowanie Italią widać w relacjach z podróży i artykułach prasowych.

Mimo iż wiele aspektów włosko-polskiej wymiany kulturowej już przebadano, nadal pozostają do zgłębienia różne elementy wkładu, jaki w drugiej połowie XVIII wieku włoska kultura wniosła do polskiej, także za pośrednictwem francuskiej. Pewne ślady tego dialogu kultur mają charakter ściśle związany z epoką, inne ujawniają uniwersalne mechanizmy. W obu przypadkach odczytywanie tekstów powstałych na styku dwóch, a czasem trzech kultur może nam wiele powiedzieć także o nas samych, żyjących dwa i pół wieku później.

Wybrane teksty kultury będące świadectwem włosko-polskich kontaktów literackich w oświeceniu stanisławowskim analizowane są w tej książce z różnych perspektyw, a przeprowadzone analizy wpisują się w nurt naukowych dociekań mających na celu śledzenie i opisywanie dróg, form i kontekstów obiegu wartości estetycznych i idei oraz pokazywanie polskiej kultury w relacji z innymi w ostatnich dziesięcioleciach przed wymazaniem Rzeczypospolitej z politycznych map Europy.

Niniejsze rozważania sytuują się na pograniczu przekładoznawstwa i literatury porównawczej. Z punktu widzenia komparatystyki badanie relacji między utworami włoskimi i polskimi stanowi eksplorowanie italianizmu, czyli przemożnego wpływu Włoch na inne kultury europejskie, który – za Olgą Płaszczewską – można określić jako stałe „zainteresowanie literaturą, kulturą i naturalną przestrzenią Włoch, dokumentowane w piśmiennictwie całego zachodniego świata”1. Warto przywołać – za tą samą autorką – pokrewne pojęcie włoskości (wł. italianità, fr. italianité), czasem używane zamiennie z italianizmem i mające praktyczne zastosowanie w analizie tekstów: jest to „zespół cech odbieranych jako przynależne do mentalności mieszkańców, klimatu i krajobrazu, duchowej i intelektualnej atmosfery Italii”, „nośniki atrakcyjności Włoch”, a także „cechy percypowane jako włoskie w danym dziele”. Relację między tymi dwoma terminami badaczka przedstawia następująco: „Italianizm jest skutkiem wpisanej w italianité zdolności «przyciągania» uwagi obserwatorów, dla których Italia stanowi terytorium obce w sensie dosłownym i przenośnym”2.

Jak słusznie twierdzi Joep Leerssen, literatura sprzyja rozpowszechnianiu się stereotypów etnicznych3, więc celem imagologii jest nie tyle zrozumienie danego społeczeństwa, co dyskursu na jego temat4. Chodzi zatem o reprezentacje typów narodowych (etnotypów) będących „przedmiotami dyskursywnymi: tropami narracyjnymi i formułami retorycznymi”5. Poruszając się po tym obszarze komparatystyki literackiej, staram się pogłębić znajomość literackiego obrazu Włoch i Włochów poprzez rozpoznanie i porównanie elementów włoskości w tekstach wyjściowych i docelowych. Zatrzymuję się na tych elementach oryginałów, które wpisują się w pojęcie italianità, a nie zostały oddane w polskich wersjach, oraz elementach, które w procesie przekładu zostały zmodyfikowane, a czasem dodane. Badanie paratekstów towarzyszących polskim wersjom utworów włoskich, a więc nowej ramy wydawniczej, pozwala uzupełnić refleksję na temat strategii pośredników – przyjrzeć się ich zabiegom w zakresie promocji, usuwania czy modyfikowania włoskości oraz kreowania dyskursu na temat Italii i jej mieszkańców.

Tłem i punktem odniesienia dla badania obrazu Włoch i Włochów w twórczości tłumaczonej bezpośrednio lub pośrednio z włoskiego jest – zawarta w pierwszym rozdziale pracy – analiza nawiązań do kultury włoskiej i mieszkańców Italii w wybranych przykładach ówczesnego polskiego piśmiennictwa. W panoramicznym przeglądzie niemającym na celu wyczerpania tematu wzięłam pod uwagę wydawnictwa encyklopedyczne, artykuły prasowe, relacje podróżników, dzieła Ignacego Krasickiego i napisane po francusku pamiętniki króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Na problematykę przekładu spoglądam z różnych perspektyw. Stosując tradycyjne podejście, rozpatruję przekłady w relacji do tekstów wyjściowych, próbując ustalić strategie tłumaczy. Friedrich Schleiermacher (1813) uznał, że tłumacz, który odrzuca parafrazę lub imitację, chcąc doprowadzić do spotkania autora i czytelnika, ma przed sobą dwie drogi: „Albo (…) pozostawi, na ile to możliwe, w spokoju autora i poprowadzi ku niemu czytelnika, albo pozostawi, w miarę możliwości, w spokoju czytelnika, by poprowadzić ku niemu autora”6. To fundamentalne rozróżnienie, które odbiło się mocnym echem w myśli przekładoznawczej XX i XXI wieku, wyraża się opozycją między przekładem wyobcowanym (egzotyzacją) i oswojonym (adaptacją, udomowieniem, naturalizacją). Badani autorzy rzadko kroczą tylko jedną z tych dróg.

Bliska jest mi również wizja przekładu Michela Espagne, który postrzega go jako kulturowy transfer realizowany przez pośredników takich jak tłumacze i wydawcy, polegający na przekształceniu, reinterpretacji, zmianie znaczenia, zawłaszczeniu7. Podobnie rozumie przekład André Lefevere – jako odzwierciedlający pewną ideologię i poetykę proces przepisywania i manipulacji, który wpływa pozytywnie lub negatywnie na rozwój literatury przyjmującej, przy czym badanie tego procesu może być bardzo pouczające:

Translation is, of course, a rewriting of an original text. All rewritings, whatever their intention, reflect a certain ideology and a poetics and as such manipulate literature to function in a given society in a given way. Rewriting is manipulation, undertaken in the service of power, and in its positive aspect can help in the evolution of a literature and a society. Rewritings can introduce new concepts, new genres, new devices and the history of translation is the history also of literary innovation, of the shaping power of one culture upon another. But rewriting can also repress innovation, distort and contain, and in an age of ever increasing manipulation of all kinds, the study of the manipulation processes of literature as exemplified by translation can help us towards a greater awareness of the world in which we live8.

Przekłady, wraz z towarzyszącymi im paratekstami prezentującymi je odbiorcom w kulturze docelowej, można traktować jako stworzone przez tłumaczy-przepisywaczy obrazy utworów, pisarzy, gatunków, a nawet całych literatur9. To, jak wyglądają te obrazy, wynika z „różnych sposobów zawłaszczania tekstów, niestabilności ich znaczeń i wzajemnego przenikania się kultur”10. Proces przekładu, angażujący tłumaczy i innych pośredników, komplikuje złożoność „funkcjonowania tłumaczeń w kontekstach, w których powstają i są odbierane, czyli w kulturze docelowej”11. W jeszcze szerszej wizji to międzynarodowy transfer, w którym – według socjologicznych ujęć przekładu – ujawniają się stosunki sił pomiędzy różnymi wspólnotami językowymi i kapitałami symbolicznymi narodów czy państw. W przypadku niniejszych badań w grze są trzy językowo-kulturowe wspólnoty: włoska, polska i francuska.

Porównuję zatem pary pierwowzór-przekład, ale również tekstowe triady, obejmujące także francuską wersję, z której polski przekład został zapośredniczony. Zestawiam z pierwowzorami opublikowane w języku polskim dramaty i utwory prozą, które powstały jako przekłady lub adaptacje tekstów włoskich. Przedmiotem głównych analiz są polskie wersje czterech librett operowych, jedyne dwie włoskie powieści wydane w języku polskim w trzydziestoleciu stanisławowskim, polskie edycje prac Cesarego Beccarii, Giacinta Dragonettiego i Gaetana Filangieriego, stanowiących najbardziej znaczący włoski wkład w europejskie oświecenie, oraz napisane w środowisku rzymskiej inkwizycji propagandowe opracowanie zawierające życiorys Cagliostra i krytykę masonerii, które opublikowano w wielu językach europejskich. Czytając pary lub grupy tekstów, szukam odpowiedzi na następujące pytania:

• Które utwory przetłumaczono stosunkowo wiernie, a które i w jakim stopniu przystosowano do możliwości i potrzeb nowych czytelników?

• Jakie strategie zastosowano, jakie modyfikacje wprowadzono w procesie przekładu?

• Które ślady włoskości zachowano (może nawet dodano), a które wyeliminowano?

• Czy i w jakim stopniu tłumacze korzystający z francuskich wersji tekstów wykorzystali również włoskie oryginały?

Tekst wydany drukiem w postaci książki otaczają werbalne i niewerbalne elementy, które Gérard Genette nazwał paratekstami (paratextes)12. Tworzą one próg (seuil), będący raczej nieostro zarysowanym obszarem niż nieprzekraczalną granicą13. Parateksty różnią się w zależności od wydania, ponieważ służą dopasowaniu niezmiennego tekstu do zmieniających się odbiorców, którzy mogą nieświadomie ulegać wpływowi elementów paratekstowych, czasem wręcz manipulacji14. Parateksty zamieszczone w samej książce francuski badacz nazwał perytekstami15 (péritextes), zaliczając do nich między innymi tytuły, przedmowy, ilustracje i przypisy16. Przypisy mogą pochodzić od autora, wydawcy czy tłumacza. Zdaniem Pascale Sardin te ostatnie uświadamiają czytelnikom negocjacyjną, polemiczną, dialogiczną naturę przekładu, w którym dochodzi do konfrontacji autorytetów17. Przypisy mogą pełnić funkcję egzegetyczną (exégétique) i meta- (métapraxique, métalinguistique, métatextuelle)18. W pierwszej chodzi zasadniczo o krótkie wyjaśnienie niezbędne do zrozumienia tekstu, łatwo jednak przekroczyć granicę między egzegezą a interpretacją i od koniecznych wyjaśnień przejść do subiektywnych komentarzy. W drugiej chodzi o sygnały dotyczące problemów przekładowych oraz o komentarze metajęzykowe i metatekstowe.

W polskim piśmiennictwie drugiej połowy XVIII wieku, oryginalnym i tłumaczonym, komentarze perytekstowe były powszechnie stosowane19. Tłumacze przesiąkniętego utylitaryzmem oświecenia, przekonanego o społecznej roli literatury, „traktowali przypisy jako swoistą formę edukacji odbiorcy”20. Na podstawie analizy perytekstów towarzyszących kilkudziesięciu przekładom powieści francuskich wydanych w Polsce w latach 1756–1796 Elżbieta Skibińska wyróżniła przypisy zawierające informacje metatekstowe (które pozwalają m.in. na ustalenie autorstwa przypisu), metajęzykowe, encyklopedyczne (dotyczące obcych krajów oraz postaci i zdarzeń autentycznych i mitologicznych) i dodatkowe, luźno związane z tekstem (które podają inne źródła wiedzy, zawierają komentarze wartościujące lub polemiczne i sterują odbiorem treści)21.

Porównując przypisy i inne peryteksty polskich tłumaczy i wydawców z ramą wydawniczą tekstów wyjściowych, staram się odpowiedzieć na następujące pytania:

• Jak została wykorzystana perytekstowa przestrzeń dialogu między tłumaczem, autorem oryginału i odbiorcami przekładu?

• Jak tłumacze prezentowali polskim odbiorcom swoją pracę, przekładane dzieła, ich autorów i siebie samych?

• Na co kierowali uwagę czytelników?

• Czy dostarczali im kluczy interpretacyjnych?

• Czy pomagali im w przekraczaniu granic własnej kultury i docieraniu do kulturowych przestrzeni, w których zrodziły się oryginały?

• Edukowali ich czy nimi manipulowali?

• Czy promowali oryginalny utwór, autora, jego kulturę, czy raczej własną pracę i jej produkt?

• Czy wyjaśniali swoje wybory translatorskie?

• Jaki obraz odbiorcy wpisany jest w peryteksty przekładów?

Eksplorowane w niniejszej książce terytorium nazwałam pograniczem literackim, inspirując się pracami Mieczysława Klimowicza, który określił tak zarówno „przebywanie na geograficznym styku kultur”, jak i „udział w europejskiej wymianie wartości poprzez system komunikacyjny kultury”22. Jednym z wzorców była książka, którą uczony poświęcił literackim kontaktom polsko-niemieckim w epoce oświecenia, skupiając się na Niemcach i Polakach uczestniczących w dwóch kulturach i międzykulturowym dialogu, który przyczynił się do rozwoju oświecenia w Polsce23. W części wstępnej autor podkreślił konieczność brania pod uwagę, w badaniach dotyczących kontaktów międzykulturowych, zarówno różnorakich barier, np. politycznych czy religijnych, zwiększających nieprzenikalność kultur, jak i różnorodności środków międzykulturowej komunikacji. Jednym z pośredników kulturowych opisanych przez Klimowicza jest Ignacy Krasicki. Z kulturą niemiecką wiązała go bliskość geograficzno-polityczna, wzmocniona pierwszym rozbiorem Polski, który uczynił z księcia biskupa warmińskiego poddanego Fryderyka II. Kwestię jego związków z kulturą śródziemnomorską24 rozwijam w pierwszym rozdziale.

Przyglądam się włosko-polskiemu pograniczu literackiemu w epoce, która sama ma status pogranicza jako „próg naszej współczesności”25. Ponieważ w pojęcia granicy i pogranicza wpisane są różnice (inność) i kontakty (spotkanie), implikują one możliwość, może wręcz konieczność auto-identyfikacji i interakcji26. Na pograniczu kulturowym, obok podróżników, dyplomatów, przedsiębiorców, artystów czy mecenasów, działają tłumacze, wydawcy i redaktorzy, którzy umożliwiają i realizują transfery tekstów, idei, wizji między językami-kulturami. To terytorium ujawnia doświadczenie obcości, ale jednocześnie pozwala zakosztować bliskości; każe liczyć się z nieprzenikalnością kultur, ale jednocześnie skłania do odkrywania sposobów międzykulturowej komunikacji.

Granice i pogranicza w sposób naturalny stanowią przedmiot eksploracji w badaniach sytuujących się na styku literatury porównawczej i przekładoznawstwa, skoro przedmiotem rozważań są teksty powstałe w wyniku transferów międzyjęzykowych i międzykulturowych. Zajmuję się nieostrymi granicami między przekładem i adaptacją, tekstem i paratekstem, obszarami obcości i swojskości. Większość analizowanych przeze mnie utworów znajduje się na granicy literatury pięknej i innych dziedzin – teatru, myśli prawniczej czy biografistyki.

Badanie włosko-polskich relacji kulturowych ma piękną, długą i bogatą tradycję, intensywnie kontynuowaną27. Poza wyżej wspomnianymi komparatystami i badaczami wieku XVIII wymienię zatem tylko troje uczonych, których wyniki badań w największym stopniu posłużyły jako fundament moich dociekań: Zbigniew Raszewski (wieloaspektowa działalność teatralna Wojciecha Bogusławskiego), Sante Graciotti (relacje Stanisława Augusta z Włochami i przekład powieści Pietra Chiariego) i Jadwiga Miszalska (bibliografie przekładów i analizy polskich wersji włoskich utworów reprezentujących różne gatunki). Od lat naukowe ścieżki moich eksploracji przeplatają się z szeroko zakrojoną i intensywną działalnością naukową dotyczącą polskiej recepcji literatury włoskiej w XVIII wieku prowadzoną przez tę ostatnią badaczkę oraz grono jej krakowskich koleżanek i uczennic.

Zawarte w tej książce wyniki badań nad przykładami wpływu włoskiego piśmiennictwa na polską kulturę epoki oświecenia ukazują kreatywne transformacje recypowanych modeli i dowodzą, że recepcja kultury włoskiej obejmowała więcej aspektów niż dotychczas poznano, choć odbywała się za pośrednictwem kultury francuskiej w jeszcze większym stopniu, niż pokazywał to dotychczasowy stan badań. Nie bez znaczenia są też produkty uboczne przeprowadzonych analiz: tłumaczenie jest „produktem kultury docelowej”28, ale satysfakcja komparatysty rodzi się również z przekonania, że badanie przekładów czasem przyczynia się do rzucenia nowego światła także na teksty wyjściowe.

Przyjęte zasady cytowania

Teksty przytoczeń z XVIII-wiecznych publikacji w języku polskim zostały poddane umiarkowanej modernizacji. Z wyjątkiem tytułów dzieł zastosowano zgodną ze współczesną normą pisownię wyrazów z literami i, j i y. Uwspółcześniono też pisownię małymi i wielkimi literami.

1 O. Płaszczewska, Przestrzenie komparatystyki – italianizm, Kraków 2010, s. 260.

2 Tamże, s. 268–269.

3 J. Leerssen, Imagology: History and Method, w: Imagology: The Cultural Construction and Literary Representation of National Characters. A Critical Survey, red. J. Leerssen, M. Beller, Amsterdam 2007, s. 26. „(…) literature (…) is a privileged genre for the dissemination of stereotypes, because it often works on the presupposition of a «suspension of disbelief» and some (at least aesthetic) appreciative credit among the audience”.

4 Tamże, s. 27. „Imagology (…) is not a form of sociology; its aim is to understand a discourse of representation rather than a society”.

5 J. Leerssen, Imagologia: o zastosowaniu etniczności do nadawania światu sensu, „Porównania” 2017, nr 2, s. 12.

6 F. Schleiermacher, O różnych metodach tłumaczenia, tłum. P. Bukowski, „Przekładniec” 2009, nr 1: Historie przekładów, s. 17.

7 M. Espagne, La notion de transfert culturel, „Revue Sciences/Lettresˮ 2013, nr 1, http://journals.openedition.org/rsl/219 (dostęp: 1.06.2021).

8 S. Bassnett, A. Lefevere, General editors’ preface, w: A. Lefevere, Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame, New York 2017, s. VII.

9 Por. A. Lefevere, Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame, dz. cyt., s. 4.

10 J. Heilbron, G. Sapiro, Outline for a Sociology of Translation: Current Issues and Future Prospects, w: Constructing a Sociology of Translation, red. M. Wolf, A. Fukari, Amsterdam 2007, ResearchGate pdf, s. 1. „(…) the various modes of appropriating texts, (…) the instability of their meaning, and (…) the mutual permeability of cultures”.

11 Tamże, s. 2. „(…) the functioning of translations in their contexts of production and reception, that is to say, in the target culture”.

12 G. Genette, Seuils, Paris 2002, s. 7.

13 Tamże, s. 8.

14 Tamże, s. 411–412.

15 W polskiej literaturze przedmiotu używa się także także formy peritekst.

16 G. Genette, Seuils, dz. cyt., s. 329.

17 P. Sardin, De la note du traducteur comme commentaire: entre texte, paratexte et prétexte, „Palimpsestesˮ 2007, vol. 20, s. 1.

18 Tamże, s. 6–8.

19 B. Mazurkowa, Literacka rama wydawnicza dzieł Franciszka Dionizego Kniaźnina (na tle porównawczym), Katowice 1993, s. 101–102.

20 E. Skibińska, Przypisy tłumacza w osiemnastowiecznych polskich przekładach francuskich powieści, w: Przypisy tłumacza, red. E. Skibińska, Wrocław–Kraków, 2009, s. 24, 45.

21 Tamże, s. 26–40.

22 M. Klimowicz, Krasicki wobec innych kultur, w: Ignacy Krasicki. Nowe spojrzenia, red. Z. Goliński, T. Kostkiewiczowa, K. Stasiewicz, Warszawa 2001, s. 341.

23 M. Klimowicz, Polsko-niemieckie pogranicza literackie w XVIII wieku. Problemy uczestnictwa w dwu kulturach, Wrocław 1998.

24 Por. M. Klimowicz, Krasicki wobec innych kultur, dz. cyt.

25 T. Kostkiewiczowa, Oświecenie: próg naszej współczesności, Warszawa 1994.

26 T. Kostkiewiczowa, Problem granic w myśli estetyczno-literackiej XVIII wieku, w: Słowa i metody, red. A. Kochańczyk, A. Niewiadomski, B. Wróblewski, Lublin 2009, s. 471.

27 Tytułem przykładu: badacze afiliowani w polskich uczelniach w 2020 r. opublikowali ok. 70 prac naukowych (artykuły, monografie, tomy zbiorowe, numery czasopism) poświęconych różnym typom kulturowo-literackich związków włosko-polskich. Zob. D. Słapek, Bibliografia dell’italianistica polacca del 2020, „Italica Wratislaviensia” 2021, 12(1), s. 231–261.

28 A. Lefevere, Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame, dz. cyt., s. XII.Spis treści

Wprowadzenie 5

Obraz Italii i Włochów w polskim piśmiennictwie

Encyklopedie

Prasa

Relacje podróżników

Pamiętniki Stanisława Augusta

Twórczość Ignacego Krasickiego

Adaptacje komedii Carla Goldoniego

Włoskość i Włosi w polskim teatrze

Aspekty metateatralne

Włoskie opery w przekładach Wojciecha Bogusławskiego

Dla miłości zmyślone szaleństwo

Fraskatanka czyli dziewczyna zalotna

Włoszka w Londynie

Axur

Włoska powieść w oświeceniowej Polsce

Pamiętniki filozofa samotnika wobec L’uomo d’un altro mondo Pietra Chiariego: idee oświeceniowe w nowym kontekście kulturowym

Marianna Maliszewska i jej Seym walny cyterski z Francesca Algarottiego

Przekłady włoskiej literatury prawniczo-humanitarnej

Pierwszy polski przekład Dei delitti e delle pene Cesarego Beccarii

Z Neapolu do Warszawy przez Paryż: peryteksty Wykładu o cnotach i nadgrodach Giacinta Dragonettiego

Początki polskiej recepcji La scienza della legislazione Gaetana Filangieriego – rekonesans

Wiek Świateł, wiek łatwowierności, wiek (nie)tolerancji. Polska wersja Compendio della vita e delle gesta di Giuseppe Balsamo

Zakończenie

Bibliografia

Riassunto

Summary

Spis ilustracji

Indeks nazwisk