Wojna o Kresy Wschodnie 1918-1921 - ebook

WSTĘP

Wstęp

------------------------------------------------------------------------

W listo­pa­dzie 1918 r. po 123 latach Polacy zrzu­cili nie­wolę naro­dową, odzy­sku­jąc wol­ność. Odby­wało się to w zupeł­nie innych uwa­run­ko­wa­niach geo­po­li­tycz­nych ani­żeli pod­czas roz­bio­rów. W wyniku I wojny świa­to­wej upa­dły monar­chie wszyst­kich państw roz­bio­ro­wych. Były to, jak w wypadku Austro-Węgier i Rosji, pań­stwa wie­lo­na­ro­dowe, na gru­zach któ­rych powstało wiele nowych orga­ni­zmów pań­stwo­wych. Stało się to moż­liwe, bowiem w dru­giej poło­wie XIX w. roz­po­częło się budze­nie świa­do­mo­ści naro­do­wej wielu naro­dów, zaś nacjo­na­lizm jako kie­ru­nek poli­tyczny miał duże grono zwo­len­ni­ków.

Odro­dze­nie Pol­ski nie mogło się odbyć w gra­ni­cach przed­ro­zbio­ro­wych. Rzecz­po­spo­lita Obojga Naro­dów fak­tycz­nie była ojczy­zną co naj­mniej trzech naro­dów: pol­skiego, litew­skiego i ruskiego. Świa­do­mość naro­dowa Litwi­nów była naj­sil­niej­sza wśród ludów wymie­nio­nej Rze­czy­po­spo­li­tej; co wię­cej, wcze­śniej­sze więzi z Pol­ską rzu­to­wały nega­tyw­nie na bie­żące rela­cje z Pola­kami. Oba­wiano się pol­skiej domi­na­cji kul­tu­ro­wej osła­bia­ją­cej więzy toż­sa­mo­ści naro­do­wej Litwi­nów. Świa­do­mość naro­dowa Ukra­iń­ców jako narodu datuje się od koń­co­wych dekad XIX w. i była naj­sil­niej­sza w Gali­cji, gdzie nacjo­na­lizm osią­gnął naj­wyż­szy poziom, będąc do tego pod­sy­cany przez Austria­ków dla osła­bia­nia pol­skich aspi­ra­cji naro­do­wych. Naj­sła­biej z ziem, wcho­dzą­cych wcze­śniej w skład przed­ro­zbio­ro­wej Rze­czy­po­spo­li­tej, więzy świa­do­mo­ściowe kształ­to­wały się wśród Bia­ło­ru­si­nów. W powyż­szych uwa­run­ko­wa­niach z góry prze­wi­dzieć można było ostry kon­flikt naro­do­wo­ściowy i tery­to­rialny przy powsta­wa­niu odro­dzo­nej Pol­ski.

Pol­skie kon­cep­cje kształtu tery­to­rial­nego odro­dzo­nego pań­stwa w zasa­dzie kon­cen­tro­wały się wokół dwóch idei: inkor­po­ra­cyj­nej, lan­so­wa­nej przez Naro­dową Demo­kra­cję i jej lidera Romana Dmow­skiego, dążą­cej do utwo­rze­nia pań­stwa jed­no­li­cie naro­do­wego lub w takim kształ­cie, w któ­rych mniej­szo­ści naro­dowe podatne będą na asy­mi­la­cję, i fede­ra­cyj­nej, gło­szo­nej przez obóz sku­piony wokół Józefa Pił­sud­skiego, zakła­da­ją­cej utwo­rze­nie na byłych zachod­nich rubie­żach impe­rium rosyj­skiego państw naro­do­wych powią­za­nych wię­zami fede­ra­cyj­nymi z Pol­ską (a fak­tycz­nie znaj­du­ją­cych się pod pol­ską domi­na­cją). Obie kon­cep­cje nie przy­sta­wały do wizji poli­tycz­nej mocarstw zachod­nich, wykre­śla­ją­cych nowy ład euro­pej­ski, i nie miały ich akcep­ta­cji. Dla tych mocarstw sprawą naj­istot­niej­szą była odbu­dowa Rosji o ustroju bur­żu­azyjno–demo­kra­tycz­nym – pań­stwa sil­nego, odgry­wa­ją­cego ważną rolę w powo­jen­nej Euro­pie. Wobec tego to takiej Rosji dawano prawo do decy­do­wa­nia o prze­biegu jej gra­nicy zachod­niej. Pol­ska w myśl tych inten­cji miała być ogra­ni­czona do obszaru etno­gra­ficz­nego, na któ­rym zamiesz­ki­wał w zde­cy­do­wa­nej więk­szo­ści żywioł pol­ski. To były główne przy­czyny, dla któ­rych nie pod­jęto na poko­jo­wej kon­fe­ren­cji pary­skiej w 1919 r. roz­strzy­gnięć co do kształtu pol­skiej gra­nicy wschod­niej; co wię­cej, wyra­żano zde­cy­do­wany sprze­ciw wobec poli­tyki fak­tów doko­na­nych upra­wia­nej przez War­szawę. Mocar­stwa zachod­nie uzna­wały jako tym­cza­sową wschod­nią gra­nicę Pol­ski tzw. Linię Cur­zona, nakre­śloną 8 grud­nia 1919 r. – nie do końca rze­tel­nie – według kry­te­riów etno­gra­ficz­nych.

Wła­dzę wyko­naw­czą w odro­dzo­nej Pol­sce zdo­był Pił­sud­ski, lecz była ona ogra­ni­czana przez obóz pra­wi­cowy, mający zna­czące wpływy w pierw­szym skła­dzie par­la­mentu. Mimo tego to wła­śnie Pił­sud­ski sta­rał się narzu­cić wła­sną kon­cep­cję poli­tyki wschod­niej, uzna­jąc brak decy­zji mię­dzy­na­ro­do­wych co do gra­nicy wschod­niej jako cichą zgodę mocarstw na podej­mo­wa­nie wła­snych roz­wią­zań; te nato­miast nie mie­ściły się w for­mule roko­wań dyplo­ma­tycz­nych, lecz moż­liwe były do reali­za­cji wyłącz­nie na dro­dze zma­gań mili­tar­nych. Pił­sud­ski uwa­żał, że wobec sytu­acji w Rosji dla Pol­ski powstała nie­po­wta­rzalna oka­zja: z jed­nej strony – reali­za­cji wła­snej poli­tyki wschod­niej, z dru­giej – doko­na­nia tego poprzez mili­tarne poko­na­nie bol­sze­wi­ków. Tyle tylko, że kon­cep­cja fede­ra­cyjna miała jakże istotną sła­bość – narody, do któ­rych była kie­ro­wana, odrzu­cały ją, a w wypadku Litwi­nów była to nega­cja abso­lutna. Czy wobec tego mogła być zre­ali­zo­wana? Z pew­no­ścią zasa­dzała się na fik­cyj­nych prze­słan­kach.

Kon­cep­cja inkor­po­ra­cyjna w wyda­niu Dmow­skiego była też nie do zaak­cep­to­wa­nia – zarówno przez mocar­stwa, jak i narody, któ­rych miała doty­czyć. Stąd wyni­kać będą duże trud­no­ści z jej reali­za­cją, cho­ciaż zosta­nie ona w pew­nym stop­niu urze­czy­wist­niona.

Odra­dza­jąca się Pol­ska była skon­flik­to­wana z wszyst­kimi sąsia­dami. Nie było to wyni­kiem postawy samych tylko Pola­ków, ale i naro­dów, ubie­ga­ją­cych się o samo­dziel­ność pań­stwową, które wycho­dziły czę­sto z kurio­zal­nymi żąda­niami tery­to­rial­nymi włą­cze­nia w skład ich państw dużych sku­pisk Pola­ków. Żąda­nia te przy­bie­rały naj­bar­dziej skrajną postać w przy­padku Litwi­nów. W tych uwa­run­ko­wa­niach trudno było o roz­strzy­gnię­cia kom­pro­mi­sowe doko­ny­wane w roko­wa­niach dyplo­ma­tycz­nych. Widmo docho­dze­nia wła­snych racji poprzez walkę zbrojną było aż nadto widoczne – sta­wało się to fak­tem.

Czy wal­czono tylko o gra­nice? Oka­zało się, że w wypadku wojny z Rosją Radziecką miała to być walka o zde­cy­do­wa­nie szer­sze cele. Moskwa bol­sze­wicka zakła­dała przy­stą­pie­nie do prak­tycz­nej reali­za­cji hasła rewo­lu­cji świa­to­wej, a droga do tego pro­wa­dziła przez Pol­skę. Pola­kom gro­ziła sowie­ty­za­cja, czyli ponowna utrata nie­pod­le­gło­ści z tra­gicz­nymi skut­kami tego kroku. Dla prze­ciw­sta­wie­nia się temu zagro­że­niu nastą­piła pełna kon­so­li­da­cja spo­łe­czeń­stwa, które prak­tycz­nie samo­dziel­nie, bez zna­czą­cej pomocy zewnętrz­nej, zaha­mo­wało pochód fali rewo­lu­cyj­nej. Tym spo­so­bem uchro­niło pań­stwa zachod­nie od gro­żą­cego im nie­bez­pie­czeń­stwa. Wojna pol­sko-rosyj­ska 1919–1920 r. miała więc wymiar co naj­mniej euro­pej­ski.

Roz­pa­tru­jąc walkę o Kresy Wschod­nie, postrze­gać ją należy jako czynne zma­ga­nia zbrojne z Ukra­iń­cami, Litwi­nami i przede wszyst­kim z Rosją Radziecką. Do walki z tymi pierw­szymi doszło jesz­cze przed ofi­cjal­nym reak­ty­wo­wa­niem wol­nej Pol­ski. Roz­po­częły się one od ukra­iń­skiego puczu we Lwo­wie wcze­snym ran­kiem 1 listo­pada 1918 r. Walki objęły tery­to­rium całej Gali­cji Wschod­niej i w ogra­ni­czo­nym wymia­rze Wołyń. Do lata 1919 r. był to naj­waż­niej­szy front walk, absor­bu­jący główną uwagę for­mo­wa­nego Woj­ska Pol­skiego. Wyrzu­ce­nie oddzia­łów ukra­iń­skich za Zbrucz oraz rozejm zawarty z wiel­kim ata­ma­nem Symo­nem Petlurą, obej­mu­jący Wołyń, zakoń­czył etap walk z tym prze­ciw­ni­kiem, który w następ­nym roku jako Ukra­iń­ska Repu­blika Ludowa Petlury stał się sojusz­ni­kiem w woj­nie z Rosją Radziecką. Star­cia zbrojne z Litwi­nami pro­wa­dzono tak w 1919 r., jak przede wszyst­kim w 1920 r. Ich pod­ło­żem były obu­stronne rosz­cze­nia tery­to­rialne doty­czące Suwalsz­czy­zny i Wileńsz­czy­zny. Walki zakoń­czyły się suk­ce­sem pol­skim, bowiem prze­ciw­nik dys­po­no­wał poten­cja­łem mili­tar­nym nie­da­ją­cym mu szans w tej kon­fron­ta­cji. Pozo­stał jed­nak stan wro­go­ści mię­dzy obu naro­dami, utrzy­mu­jący się przez nie­mal cały okres mię­dzywojenny. Wojna z Rosją Radziecką nie była wypo­wie­dziana przez żadną ze stron, lecz walki zbrojne roz­po­częły się od lutego 1919 r. i trwały do paź­dzier­nika 1920 r. Wska­zy­wa­li­śmy już na ich zde­cy­do­wane wykra­cza­nie poza tema­tykę wyłącz­nie tery­to­rialną. W 1920 r. anga­żo­wały one po obu stro­nach cały roz­po­rzą­dzalny poten­cjał mili­tarny i były pro­wa­dzone o reali­za­cję dale­ko­sięż­nych celów stra­te­gicz­nych. Pol­skie zwy­cię­stwo mili­tarne w tej woj­nie nie zostało prze­ło­żone na osią­gnię­cie zakła­da­nych celów poli­tycz­nych. Pokój ryski pod­pi­sany 18 marca 1921 r., koń­czący tą kon­fron­ta­cję zbrojną, zawarty został na dro­dze kom­pro­misu. Pił­sud­skiemu nie udało się zre­ali­zo­wać zało­żo­nego celu poli­tycz­nego – odsu­nię­cia Rosji od odgry­wa­nia roli mocar­stwa euro­pej­skiego. Kolejną jego porażką było osta­teczne fia­sko kon­cep­cji fede­ra­cyj­nej. Była to idea nie do zre­ali­zo­wa­nia wobec oporu państw i naro­dów, do któ­rych była kie­ro­wana. Pol­ska gra­nica wschod­nia okre­ślona w Rydze w zasa­dzie prze­bie­gała w myśl zało­żeń kon­cep­cji inkor­po­ra­cyj­nej Dmow­skiego. Kresy Wschod­nie weszły w skład Pol­ski, tyle tylko, że ozna­czało to wchło­nię­cie wie­lo­mi­lio­no­wej masy mniej­szo­ści naro­do­wych (głów­nie Ukra­iń­ców i Bia­ło­ru­si­nów).

Klamrą zamy­ka­jącą powyż­sze roz­strzy­gnię­cia były decy­zje pod­jęte pod­czas pol­sko-rosyj­skich roko­wań poko­jo­wych, pro­wa­dzo­nych w Rydze, zakoń­czo­nych pod­pi­sa­niem układu poko­jo­wego co prawda mię­dzy tymi dwoma pań­stwami, ale fak­tycz­nie usta­la­ją­cych wschod­nią gra­nicę Pol­ski, także w odnie­sie­niu do Woły­nia i Gali­cji Wschod­niej. Mocar­stwa zachod­nie dość długo zwle­kały z jej mię­dzynarodowym uzna­niem – nastą­piło to 15 marca 1923 r. – licząc na restau­ra­cję „bia­łej” Rosji, a także wyra­ża­jąc sprze­ciw wobec odsu­nię­cia ich od wpływu na zawarte usta­le­nia.

Trak­tat ryski sta­no­wił, obok trak­tatu wer­sal­skiego, główny filar bez­pie­czeń­stwa naro­do­wego Pol­ski w całym dwu­dzie­sto­le­ciu mię­dzy­wo­jen­nym; nie uchro­niło to jej jed­nak od kata­strofy wrze­śnio­wej 1939 r., kiedy to dwaj wielcy sąsie­dzi poro­zu­mieli się co do ponow­nego usu­nię­cia jej z poli­tycz­nej mapy Europy.

Wojny o Kresy Wschod­nie lat 1918–1920 sta­no­wiły wyda­rze­nie ogrom­nej wagi dla losów odro­dzo­nej Pol­ski. Anga­żo­wały wie­lo­mi­lio­nowe rze­sze Pola­ków, ich bez­po­śred­nich uczest­ni­ków. Miały wielki wpływ na poli­tykę II Rze­czy­po­spo­li­tej w całym dwu­dzie­sto­le­ciu mię­dzy­wo­jen­nym. Mimo tego nie docze­kały się one, jak dotąd, lite­ra­tury histo­rycz­nej na miarę ich zna­cze­nia. Brak jest w pol­skiej histo­rio­gra­fii mono­gra­ficz­nego opra­co­wa­nia tego tematu. Uka­zują się prace obej­mu­jące każdą z tych wojen z osobna. Tym­cza­sem miały one wiele cech wspól­nych, któ­rych łącz­ni­kiem było mili­tarne wywal­cze­nie prawa Pola­ków do włą­cze­nia w skład II Rze­czy­po­spo­li­tej Kre­sów Wschod­nich.

W pol­skiej histo­rio­gra­fii o wal­kach pol­sko-ukra­iń­skich o Gali­cję Wschod­nią i Wołyń w latach 1918–1919 pisali m.in. Cze­sław Mączyń­ski¹, Witold Hupert², Michał Kli­mecki³, Jere­miasz Śli­piec⁴. Dzia­ła­nia mili­tarne pol­sko-litew­skie naj­peł­niej przed­sta­wili Piotr Łos­sow­ski⁵ i Józef Smo­leń­ski⁶. Wojna pol­sko-rosyj­ska 1919–1920 r. docze­kała się opra­co­wań wielu auto­rów; wśród nich piszący te słowa ma też swój oso­bi­sty udział⁷. To tylko pod­sta­wowa lite­ra­tura; w niniej­szej pracy wyko­rzy­stano jej znacz­nie wię­cej, i to autor­stwa zarówno pol­skich, jak i zagra­nicz­nych histo­ry­ków.

Niniej­sza praca, przy­go­to­wana w ramach nowej serii Bel­lony „Wojny, kam­pa­nie, ope­ra­cje”, wycho­dzi naprze­ciw, jak się wydaje, zapo­trze­bo­wa­niu spo­łecz­nemu na takowe cało­ściowe opra­co­wa­nie. Autor, od wielu lat publi­ku­jący opra­co­wa­nia z dzie­jów poszcze­gól­nych eta­pów wojny pol­sko-rosyj­skiej 1919–1920 r., jak też cało­ściowej syn­tezy tej wojny, pod­jął się tym razem zada­nia przy­bli­że­nia zma­gań mili­tar­nych o Kresy Wschod­nie. Wymogi usta­lone dla tej serii mają też wpływ na cha­rak­ter tego opra­co­wa­nia.

Niniej­sza książka, mająca cha­rak­ter popu­lar­no­nau­kowy, oparta została na ana­li­zie mate­riału źró­dło­wego, w tym archi­wal­nego – pol­skiego i rosyj­skiego. Wyko­rzy­stane zostały także opra­co­wa­nia cząst­kowe – tak pol­skie, jak i zagra­niczne. I cho­ciaż pisana jest przez pro­fe­sjo­nal­nego histo­ryka, dba­ją­cego o zacho­wa­nie rze­tel­no­ści przed­sta­wia­nej fak­to­gra­fii, to jed­nak spo­sób jej poda­nia i pre­zen­ta­cji dosto­so­wany został do sze­ro­kiego kręgu czy­tel­ni­ków, do któ­rych jest kie­ro­wana, w tym sen­ty­men­tal­nie powią­za­nych z opi­sy­wa­nymi wyda­rze­niami. Napi­sana została więc języ­kiem przy­stęp­nym dla poten­cjal­nego odbiorcy.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Cz. Mączyń­ski, _Boje lwow­skie,_ t. I–II, War­szawa 1921.

2. W. Hupert, _Walki o Lwów od 1 listo­pada 1918 do 1 maja 1919 r.,_ War­szawa 1933; _Zaję­cie Mało­pol­ski Wschod­niej i Woły­nia w 1919 r.,_ Lwów–War­sza-wa 1928.

3. M. Kli­mecki, _Pol­sko-ukra­iń­ska wojna o Lwów i Gali­cję Wschod­nią 1918–1919,_ War­szawa 2000.

4. J. Śli­piec, _Drogi nie­pod­le­gło­ści – Pol­ska i Ukra­ina 1918–1921,_ War­szawa 1999.

5. P. Łos­sow­ski, _Sto­sunki pol­sko-litew­skie w latach 1918–1920,_ War­szawa 1966; _Kon­flikt pol­sko-litew­ski 1918–1920,_ War­szawa 1966.

6. J. Smo­leń­ski, _Walki pol­sko-litew­skie na Suwalsz­czyź­nie we wrze­śniu 1920 r.,_War­szawa 1938.

7. M.in.: L. Wyszczel­ski, _Nie­wy­po­wie­dziana wojna. Pol­sko-rosyj­skie dzia­ła­nia mili­tarne w 1919 roku,_ Toruń 2005; _Ope­ra­cja nie­meń­ska 1920 roku,_ War­szawa 2003; _Ope­ra­cja ukra­iń­ska 1920 roku,_ War­szawa 2009; _Ope­ra­cja war­szaw­ska sier­pień 1920,_ War­szawa 2005; _Bitwa na przed­po­lach War­szawy,_ War­szawa 2000; _Wojna pol­sko-rosyj­ska 1919–1920_, t. 1–2, War­szawa 2010.

8. J. Śli­piec, _op.cit._, s. 65.

9. _Rela­cja o wypad­kach lwow­skich w listo­pa­dzie 1918 r. płk. dypl. w st. spocz. Anto­niego Kamiń­skiego,_ Cen­tralne Archi­wum Woj­skowe (CAW). Kolek­cje ręko­pi­sów, zbiór rela­cji uczest­ni­ków walk we Lwo­wie zło­żo­nych do Woj­skowego Biura Histo­rycz­nego w War­sza­wie w 1933 r., I. 400. 15. 17.

10. W. Hupert, _Walki…_, s. 24.

11. _Obrona Lwowa_, t. III, Lwów 1938, s. 455.

12. M. Kli­mecki, s. 94.

13. J. Gella, _Ruski mie­siąc 1 XI – 22 XI 1918. Ilu­stro­wany opis walk listo­pa­do­wych we Lwo­wie,_ Lwów , s. 82–105.

14. _Obrona Lwowa_, t. III, _op.cit._, s. 459.

15. Cz. Mączyń­ski, t. I, _op.cit._, s. 328.

16. L. Wyszczel­ski, _Pol­ska sztuka wojenna w latach 1918–1921_, Toruń 2004, s. 91–91.

17. M. Kli­mecki, _op.cit._., s. 148.

18. W. Hupert, _Zaję­cie…_, s. 26.

19. J. Śli­piec, _op.cit._, s. 98.

20. H. Hupert, _Zaję­cie…_, s. 13.

21. A. Przy­byl­ski, _Wojna pol­ska 1918–1921,_ War­szawa 1930, s. 51.

22. _Ibi­dem_, s. 120.

23. L. Ber­becki, _Pamięt­nik gene­rała broni,_ Kato­wice 1959, s. 114.

24. M. Kli­mecki, _op.cit._, s. 178–179.

25. L. Wyszczel­ski, _O Pol­sce w Wer­salu,_ Toruń 2008, s. 116.

26. W. Hupert, _Zaję­cie…_, s. 32–34.

27. 1919 maj 29, Paryż – notatka R. Dmow­skiego z roz­mowy z G. Cle­men­ceau_,_ _Sprawy pol­skie na kon­fe­ren­cji poko­jo­wej w Paryżu w 1919 r. Doku­menty i mate­riały,_ t. II, War­szawa 1967, s. 272-279.

28. _Ibi­dem_.

29. J. Śli­piec, _op.cit._, s. 136.

30. M. Wrzo­sek, _Woj­sko Pol­skie i ope­ra­cje wojenne lat 1918–1921,_ Bia­ły­stok 1988_,_ s. 356.

31. M. Kli­mecki, _op.cit._, s. 236.