-
W empik go
Wojna oblężnicza 1660-1789. Twierdze w epoce Vaubana i Fryderyka Wielkiego - ebook
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
LUB
24,99 zł za tytuł
Tytuł dostępny w abonamencie Empik Go już od 24,99 zł / 30 dni
Sprawdź
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Wojna oblężnicza 1660-1789. Twierdze w epoce Vaubana i Fryderyka Wielkiego - ebook
Końcowe dekady XVII wieku oraz wiek XVIII słusznie zostały obwołane okresem klasycznym fortyfikacji artyleryjskich. Była to epoka, w której twierdze oraz kompleksy fortyfikacyjne kształtowały kalkulacje strategów i mężów stanu, a często również dyktowały bieg kampanii. Włoskie i holenderskie tradycje projektowania twierdz zostały wówczas doprowadzone do perfekcji, a pod koniec tego okresu Fryderyk Wielki oraz Montalembert utorowali drogę dla twierdz pierścieniowych oraz innych koncepcji, które miały zdominować sztukę fortyfikacyjną w XIX wieku.
Ta epoka była okresem niemal nieustającej wojny. Christopher Duffy zgłębia wpływ twierdzy na wojny dynastyczne Burbonów, Habsburgów i Hohenzollernów, walkę o dominację w rejonie Morza Bałtyckiego, ostatnie krucjaty Zachodu przeciwko Turkom oraz na toczone w szczególnych warunkach kampanie w koloniach i wojnę o niepodległość USA.
Sławni Vauban i Coehoorn zostają przedstawieni w kontekście miejsca i czasu, w jakich żyli; rozważa się ich działalność w roli tak oblegających, jak i budowniczych twierdz. Eric Dahlberg, Prospero Verboom oraz inni ważni praktycy wojny oblężniczej, zazwyczaj ignorowani przez historyków, teraz zostają obdarzeni uwagą, na jaką zasługują.
Christopher Duffy twierdzi, że determinującym czynnikiem w wojnie oblężniczej w tym okresie była ciągłość kierowania państwem. Owo biurokratyczne wsparcie wiązało się z powstaniem profesji inżyniera wojskowego oraz wynikłą w efekcie separacją oficerów sił polowych od szczegółowego kierownictwa nad działaniami oblężniczymi. Odnajdujemy tu jeden z tych procesów, których obecność tłumaczy paradoks polegający na tym, że pod koniec wspomnianego okresu atakowanie i obrona twierdz – jednocześnie osiągając wysoki stopień wykonania technicznego – nie stanowiły już głównego ani kształtującego doświadczenia wojny.
Autor
Christopher Duffy studiował historię w oksfordzkim Balliol College. W 1961 roku dołączył do grona pracowników Royal Military Academy Sandhurst (Królewskiej Akademii Wojskowej w Sandhurst), a obecnie jest starszym wykładowcą Department of War Studies and International Affairs (Wydziału Badań nad Wojną oraz Spraw Międzynarodowych). Pełni funkcję głównego sekretarza British Commission for Military History (Brytyjskiej Komisji ds. Historii Militarnej) i wiceprzewodniczącego Military History Society of Ireland (Stowarzyszenia Historii Militarnej Irlandii), a także należy do Fortress Study Group (Grupy Badań nad Twierdzami) i Stichting Menno van Coehoorn (Fundacji im. Menno von Coehoorna). Jest autorem Siege Warfare: The Fortress in the Early Modern World 1494-1660, Routledge & Keegan Paul 1979 [polskie wydanie jako Wojna oblężnicza 1494-1660. Twierdze w nowożytnym świecie, Wyd. NapoleonV, Oświęcim 2017].
| Kategoria: | Historia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-7889-978-5 |
| Rozmiar pliku: | 19 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
SPIS ILUSTRACJI
PODSTAWOWE WŁAŚCIWOŚCI SYSTEMU BASTIONOWEGO
1. Profil fortyfikacji.
2. Narys (rzut poziomy) prostego czoła bastionowego.
3. Przecinające się z sobą linie ognia artylerii oraz ręcznej broni palnej.
4. Bateria dział (Fort George, Inverness).
5. Rawelin (Cytadela Montmédy).
6. Widok w dół, na drogę ukrytą prowadzącą na przysypaną śniegiem poprzecznicę (Mont-Louis).
7. Droga ukryta z licznymi poprzecznicami (Cytadela Montmédy).
8. Nowe fortyfikacje Lille.
9. Ludwik XIV podczas oblężenia.
10. Plan ataku przykopami według Vaubana – z aproszami w linii zygzakowatej oraz trzema równoległymi.
11. Dokonana przez Sturma rekonstrukcja linii Rimplera.
12. L.C. Sturm, czołowy interpretator niemieckich manier fortyfikacyjnych.
13. Maniera Gründlera von Aachen, 1683 r.
14. Cytadela Marienberg w Würzburgu, widok z mostu na Menie.
15. Twierdza w Würzburgu.
16. Twierdza Rothenberg.
17. Wieża machikułowa Neumanna, Cytadela Marienberg.
STYL SCHÖNBORNA
18. Twierdza Rosenberg.
19. Nürnberger Tor, Forchheim 1698 r.
20. Kartusz na bastionie, Forchheim, 1664 r.
21. Wieżyczka strażnicza – kawaliera, miasto Würzburg.
22. Cytadela Spandau.
23. Frontyspis, Matthias Dögen.
24. Oblężenie Luksemburga, 1684 r.
25. Atak na bastiony II i III, miasto Lille, 1708 r.
26. Atak na Cytadelę Lille, 1708 r.
27. Oblężenie Ath, 1697 r.
28. Oblężenia Le Quesnoy, 1712 r.
29. Landau.
30. Verrua.
31. Front ataku, cytadela w Turynie, 1706 r.
32. Cytadela w Turynie.
33. Złupienie miasta-twierdzy.
34. Aragoński „akropol”: katedra oraz twierdza Lerida.
35. Menno von Coehoorn.
36. Plan Naarden.
37. Bastion w Naarden.
38. Podwójny cofnięty bark bastionowy (Naarden), ukazujący działa umieszczone na niższym poziomie.
39. „Pierwsza maniera” Coehoorna.
40. „Druga maniera” Coehoorna.
41. „Trzecia maniera” Coehoorna.
42. Sébastien Le Prestre de Vauban.
43. Akwedukt w Maintenon.
44. Bastion, Fort Nieulay, Calais.
45. Chodnik kontrminowy, rawelin, Le Quesnoy.
FRANCJA CZASÓW VAUBANA, I
46. Entrevaux.
47. Colmars.
48. Reduta pod Colmars.
49. Sisteron.
50. Plan Neuf-Brisach.
51. Reduta na placu broni (Mont-Dauphin).
52. Villefranche-de-Conflent, Bastion du Dauphin.
53. Bastion, Villefranche-de-Conflent.
54. Wieża bastionowa w zakolu rzeki Doubs pod Besançon.
55. Wieża bastionowa, Belfort.
56. „Trzeci system”, Neuf-Brisach.
57. Wał, Neuf-Brisach, ukazujący cofniętą kurtynę, ramię i czoło bastionu oraz wieżę bastionową.
FRANCJA CZASÓW VAUBANA, II
58. Narożnik bastionu, Montreuil.
59. Ufortyfikowana przystań, Saint-Martin-de-Ré.
60. Hiers-Brouage.
61. Cytadela Montmédy.
62. Plan Belfortu, ukazujący mur obwodowy z wieżami bastionowymi oraz cytadelę.
63. Cytadela Belfort, z uszkodzeniami od pocisków artyleryjskich po słynnym oblężeniu wojsk pruskich z 1871 r.
64. Mont-Louis.
65. Rawelin dzieła rogowego, Mont-Louis.
66. Widok wzdłuż jednego z ramion odnóg dzieła rogowego, Mont-Louis.
67. Brama dzieła rogowego, Mont-Louis.
68. Koło deptakowe, Mont-Louis.
69. Plan Blaye.
70. Potężny podwójny bastion, Blaye.
71. Rawelin Dauphine, Blaye.
72. Cuneo, zagradzająca dolinę Stura di Lanzo.
73. Fort d’Exilles.
OBLĘŻENIE BERGEN OP ZOOM
74. Usytuowanie pierwszych francuskich przykopów i baterii.
75. Walka minowa o drogę ukrytą oraz potężne reduty.
76. Pozycja końcowa francuskich baterii wyłomowych na drodze ukrytej.
77. Oblężenie Świdnicy przez siły pruskie, 1758 r.
78. Oblężenie Ołomuńca prowadzone przez Fryderyka Wielkiego, 1758 r.
79. Oblężenia Drezna 1759 i 1760 r.
80. Oblężenie Świdnicy przez siły pruskie, 1762 r.
81. Atak na Fort Jauernicker, Świdnica, 1762 r.
82. Königgratz.
83. Theresienstadt.
84. Południowo-wschodnie czoło Josephstadt.
85. Jeden z zachowanych bastionów Josephstadt na zachodnim czole.
86. Plan Świdnicy, pokazujący osobno stojące forty oraz austriacką linię umocnień.
87. Plan oraz profil fortu gwiaździstego w Świdnicy.
88. Stary zamek w Kłodzku.
89. Nysa; Fort Preussen.
POZYCJA POD ELVAS
90. Widok na fortyfikacje Elvas w postaci z późniejszego okresu XVII w.
91. Forte de Graça, widok z miasta.
92. Widok z Forte de Graça na miasto, w kierunku Forte de Santa Luzia.
93. Wąskie gardło doliny Durance pod Briançon, wraz z Pont d’Asfeld.
94. Roc de Briançon, miasto Briançon.
95. „Fantastyczne” opracowanie jednej z linii Virgina.
96. System zalewania wodą prac oblężniczych, opracowany przez La Joumarière’a, 1785 r.
97. Fort St. Elisabet: widoczna kaponiera oraz część budowli ukazana w rzucie poziomym.
98. Detale kaponiery, Fort St. Elisabet.
99. Wieża nadbrzeżna Montalemberta.
100. Ogień flankowy w systemie bastionowym i poligonalnym – porównanie.
101. Kaponiera Montalemberta.
102. Maniera fortyfikacyjna poligonalna, przedstawiona przez Montalemberta na wyobrażonym planie obrony Cherbourga.
103. Pływające baterie pod Gibraltarem, 1781 r.
104. Oblężenie Athlone, 1691 r.
105. Fort George, Inverness.
106. Brama wjazdowa do Kastell Rüsensteena, Kopenhaga.
107. Strażnicy Sundu.
108. Fort Kongsten, Fredrikstad.
109. Pomnik upamiętniający Dahlberga, Karlskrona.
SZWECJA CZASÓW DAHLBERGA
110. Zamek Vadstena, n. jez. Wetter.
111. Zamek w Kalmarze.
112. Fort Eda.
113. Fort Eda dziś.
114. Bastion Aurora, Karlskrona.
115. Västerport, miasto Kalmar.
116. Centralny donżon, Fort Nya Älvsborg, Göteborg.
117. Wieża Fars Hatt, zamek Bohus.
118. Wieża w Fort Karlsten, Marstrand.
119. Brama wodna, miasto Kalmar.
120. Bastion Landskrona, Cytadela Landskrona.
121. Zamek, Cytadela Landskrona.
122. Wismar, nowe fortyfikacje postawione przez Dahlberga.
123. Fortyfikacje Dahlberga, Göteborg.
124. Linia oraz profil Fortu Göta Lejon.
125. Fort Göta Lejon.
126. Fort Kronan.
127. Oblężenie Stralsundu, 1715 r.
128. Fredriksten, główna twierdza.
129. Fredriksten, wraz z fortami Stortårnet i Overberget.
130. Fort Gyldenløve, południowe czoło.
131. Oblężenie Fredriksten, 1718 r.
132. Augustin Ehrensvård.
133. Fort Gustavssvärd, Sveaborg.
134. Kazamaty moździerzowe Virgina.
135. Kazamaty moździerzowe w stylu Virgina, Fuerte de la Concepción, Hiszpania.
136. Fortyfikacje bastionowe w Moskwie, wybudowane w latach 1707-1708.
137. Rozpoczęcie oblężenia Kandii, 1649 r.
138. Bastiony Panigra oraz Sant’Andrea, Kandia.
139. Ateński akropol jako turecka twierdza.
140. Widok Raab oraz pozostałości po aktach barbarzyństwa popełnionych w wojnach Turcji.
141. Oblężenie Wiednia, 1683 r.
142. Wybuch tureckiego magazynu w Budzie, 1686 r.
143. Kolejny obraz przedstawiający tę samą scenę.
144. Mukaczewo w Karpatach.
145. Północne czoło Karlsburga.
146. Kamieniec Podolski.
147. Petrovaradin.
148. Louisbourg.
149. Fort Duquesne.
150. Fort Chambly, n. rz. Richelieu, Kanada.
151. Fortyfikacje na wyspach Long Island i Manhattan.
152. Oblężenie Savannah, 1779 r.
153. Oblężenie Yorktown, 1781 r.
154. Współczesne francuskie wojska inżynieryjne, oczyszczające z roślinności fortyfikacje w Blaye.SPIS MAP
1. Niderlandy w XVII i XVIII wieku, s. 27.
2. Ren i południowe Niemcy w XVII i XVIII wieku, s. 47.
3. Niderlandy podczas wojny o sukcesję hiszpańską, s. 65.
4. Piemont i państwa sąsiednie w czasie wojny o sukcesję hiszpańską, s. 89.
5. Hiszpania i Portugalia, s. 99.
6. Środkowe i wschodnie Pireneje oraz Katalonia, s. 143.
7. Piemont i państwa sąsiednie w czasie wojny o sukcesję austriacką, s.154.
8. Zachodnie Niemcy w wojnie siedmioletniej, s. 172.
9. Europa Środkowa za panowania Fryderyka Wielkiego, s. 181.
10. Europa w walce z Fryderykiem Wielkim w wojnie siedmioletniej, s. 182.
11. Szkocja i region pogranicza, s. 253.
12. Krainy nadbałtyckie, s. 259.
13. Dania wraz z południową Norwegią i południową Szwecją, s. 264.
14. Zatoka Fińska, s. 285.
15. Rzeczpospolita i zachodnia Rosja, s. 289.
16. Imperium tureckie, 1683 r., s. 316.
17. Południowa Grecja wraz z Kretą, s. 319.
18. Pogranicze Austrii i Węgier, s. 323.
19. Indie, s. 363.
20. Indie Zachodnie i Ameryka Środkowa, s. 368.
21. Ameryka Północna w okresie kolonialnym, s. 375.
22. Teatry działań wojennych nad rzekami Św. Wawrzyńca, Hudson i Ohio, s. 380.
23. Stany południowe w czasie wojny o niepodległość USA, s. 403.PRZEDMOWA
Niniejsza książka ma dwa cele:
a. dążenie do wyjaśnienia, jak – na przestrzeni okresu, który słusznie przyjmuje się jako klasyczną epokę fortyfikacji artyleryjskich – inżynieria wojskowa straciła na znaczeniu w porównaniu z tym, jakie miała na początku tego okresu;
b. połączenie w całość stadium nad wojną oblężniczą z historią wojskowości i powszechną tego samego okresu.
W tym miejscu muszę przedstawić moją hierarchię ważności. Przywiązuję niewiele znaczenia do powielanych „systemów” fortyfikacji, które sporządzili w XVII oraz XVIII w. mistrzowie rysunku, prywatni nauczyciele będący duchownymi czy skłonni do pogawędek starzy inżynierowie na emeryturze. Jeśli te plany odgrywają tak wielką rolę w kompendiach sporządzonych przez Maxa Jahnsa i innych, to jedynie dlatego, że stanowią tego rodzaju dowody, jakie jest najłatwiej zrozumieć ludziom mającym zamiłowanie do książek.
O wiele więcej znaczenia przywiązuję do tych dzieł fortyfikacyjnych, które faktycznie wybudowano. Badacz inżynierii wojskowej nie może spocząć, dopóki nie objedzie wszystkich tych twierdz, do których ma fizyczną możliwość dotrzeć. Poza tym nawet wówczas musi mieć świadomość, o ile więcej zostało zrobione – i ile pozostaje do zrobienia – przez tych entuzjastów, którzy w dzisiejszych czasach rejestrują i dbają o zachowanie konstrukcji fortyfikacji artyleryjskich, a także świeżo upieczonych historyków, którzy „przedzierają” się przez właściwe archiwa.
Z doświadczenia wiem, że trudniej przekonać ludzi o ważności pewnych innych punktów widzenia. Problem odnosi się bezpośrednio do obecnego kryzysu poważnych studiów historycznych, który po części jest pochodną niepewności, jakiej historii powinno się uczyć, a częściowo „zdolności bliskiej obrony” cechującej współczesną naukę, która sprzyjała i sprzyja pożałowania godnemu zawężeniu zainteresowań oraz sympatii. Wśród samych specjalistów od twierdz rzadko kiedy można znaleźć jednostkę, która będzie na równi zainteresowana: planem twierdzy, symbolizmem jej architektury, kosztami budowy, charakterem inżyniera, który sporządził plany, oblężeniami, którym mogła ona być poddana, czy też strategii, która zadecydowała o jej położeniu. Aby nie myślano, że feruję wyroki z pozycji najwyższej mądrości, muszę wyznać, że dopiero po ostatnim przepisaniu niniejszej pracy zacząłem zdawać sobie sprawę, jak satysfakcjonujące jest zebrać razem „staroświecką” historię wydarzeń i koncepcji, która z aż nadto dużą dozą trafności określana jest mianem „historii statycznej” – studium warunków i struktur na przestrzeni długiego okresu. Teraz jest dla mnie na przykład jasne, że różnica pomiędzy wiedzą fachową inżynierów francuskich i niemieckich albo też sukces Vaubana i Coehoorna w prowadzonych przez nich oblężeniach były bezpośrednio związane z siłą oraz ciągłością wsparcia ich panów, z jakiego ci eksperci korzystali. Stąd też znaczenie wymiaru politycznego.
Koncepcja profesjonalizmu wojskowego, zgłębiona ostatnio w Stanach Zjednoczonych, okazuje się ogromnie „oświecająca”, gdy zastosuje się ją do inżynierów XVII i XVIII wieku, którzy rozwijali instytucjonalny odpowiednik owych bractw włoskich mistrzów, jakie przekształciły architekturę wojskową w czasach Odrodzenia.
Motyw profesjonalizmu wiąże z sobą dzieje inżynierii wojskowej w całej Europie i szerszym świecie. W węższym, europejskim kontekście jest również ważne, jak trudne, aby uniknąć frankocentryzmu w badaniach czasów Vaubana i wystrzegać się nadmiernego italocentryzmu, kiedy spoglądamy na epokę Odrodzenia. Wobec tego odpowiedziałem na wezwanie Skandynawii oraz Europy Środkowej i Wschodniej, ignorując wszelkie historyjki o trollach, wampirach czy przesądnym chłopstwie. Moje ambicje lingwistyczne wygasły jakiś czas temu, gdy odkryłem, że zapominam „stare” języki w tym samym tempie, w jakim próbuję przyswoić sobie nowe. Przy wyprawach na jeszcze dalszą odległość nie wahałem się wobec tego oprzeć się na opowieściach innych podróżników. Nie jest wielką zbrodnią polegać na relacjach z trzeciej bądź czwartej ręki, kiedy usiłuje się ułożyć nie historię kompletną albo autorytatywną, a jedynie taką, która być może połączy z sobą sprawy przedtem nie powiązane.
Należą się jeszcze dwie uwagi. W inżynierii wojskowej kwestie oryginalności i przypisywania komuś dzieła są bardzo trudne do rozstrzygnięcia bez twardych dowodów w postaci dokumentów z archiwów. Nigdy nie będziemy wiedzieć z pewnością, gdzie Vauban zdobył inspirację dla koncepcji równoległych oblężniczych. Z kolei podejrzewam – choć nie mogę tego dowieść – że Montalembert skopiował formę swoich sławnych kaponier bezpośrednio z austriackiego Fortu St. Elisabet nad Dunajem. Jestem jednak niechętny dawaniu wiary wszelkim autorytetom, które duma narodowa pcha ku roszczeniu sobie pierwszeństwa w stworzeniu kaponieropodobnych dzieł, jakie pojawiają się w średniowiecznych zamkach w Niemczech, Włoszech albo Szkocji. Czym innym jest poprowadzić chodnik z jednego dzieła do następnego i wybić w nim kilka ambrazur, ale całkiem czym innym zacząć – jak Montalembert – nadawać nowy kształt fortyfikacjom w oparciu o „pierwsze zasady”. Intencja oraz ciągłość muszą być w takich kwestiach naszymi „kamieniami probierczymi”.
Wreszcie, z uwagi na wymogi ekonomii wydawniczej większość operacji militarnych oraz oblężeń w tym tomie może zostać potraktowana jedynie w pobieżny sposób, aby zobrazować kwestie wybitnie interesujące z technicznego czy strategicznego punktu widzenia. Oblężenie Wiednia w 1683 roku, które celowo zostaje omówione bardziej szczegółowo, będzie musiało zastąpić tu wszystkie pozostałe oblężenia na wschodnim teatrze. Z tego samego powodu walka o Turyn w 1706 roku będzie reprezentowała zachodnie działania oblężnicze okresu baroku w ich najbardziej skomplikowanej postaci. Poświęcenie szczegółów w pozostałych epizodach jest tym bardziej bolesne, że – z licznych przyczyn – rejestr oblężeń jest znacznie bardziej rzetelny niż dowody odnośnie walk w polu: proces oblegania oraz obrony rozciągał się od czasu do czasu przez okres kilkunastu miesięcy i nie ograniczał się do kilku gorączkowych godzin czy minut; miejsce starcia można ustalić z prawie absolutną precyzją i często upamiętniają je fortyfikacje, które przetrwały do dnia dzisiejszego; wreszcie, kierowanie operacjami spoczywało w dużej mierze w rękach formalnie wyszkolonych inżynierów i artylerzystów, którzy – jeśli przeżyli – pozostawili drobiazgowe dzienniki tego, co zaszło.
Wiele zawdzięczam – pośrednio oraz bezpośrednio – moim kolegom z Grupy Studiów nad Twierdzami (Fortress Study Group), a w szczególności Anthony’emu Kempowi, który posiada niezrównaną sieć międzynarodowych korespondentów i który wprowadził mnie w dziedzinę fascynujących oraz mało znanych twierdz środkowych Niemiec. Pozostaję też z długiem, którego w żaden sposób nie mogę spłacić, wobec dziesiątków ludzi, którzy nie szczędzili swojego czasu i fachowej wiedzy, aby asystować mi w moich podróżach. Zaledwie parę tygodni temu zostałem zmuszony do zrewidowania swoich pojęć na temat francuskiej i austriackiej inżynierii XVIII wieku – w świetle tego, co powiedział mi o czeskich twierdzach Pavel Mertlik z Muzeum Lokalnego w Jaromierzu, Czechosłowacja¹. Jedynie z uwagi na konwencję oraz na brak miejsca nazwiska tego rodzaju ludzi nie pojawiają się na stronie tytułowej. Obecnie – bardziej niż kiedykolwiek w dziejach – historia wojskowości jest wynikiem zbiorowego działania.
Sekretariaty użytecznych organizacji:
Wielka Brytania:
Grupa Studiów nad Twierdzami (Fortress Study Group) (czasopismo Fort), 24 Walters Road, Rochester ME3 9JR.
Holandia:
Stichting Menno van Coehoorn (czasopismo Jaarhoek), Postbus 110, 5060 Oisterwijk, Holandia.
USA:
Rada ds. Militarnej Historii Ameryki (Council on America’s Military Past), PO Box 1151, Fort Myer, Wirginia 22211.
Niemcy Zachodnie:
Deutsches Gesellschaft fur Festungsforschung (czasopismo Zeitschrift für Festungsforschung), Pelikanweg 38, 4230 Wesel, Niemcy Zachodnie.
Instytucje ponadnarodowe:
Internationales Burgen-Institut (czasopismo Bulletin), Chateau de Rosendael, 6891 Da Rozendaal (Gld.), Holandia.
Istnieją dwie pozycje uzupełniające do niniejszej książki:
Fire and Stone. The Science of Fortress Warfare 1660-1860, Newton Abbot 1975. Ta książka zajmuje się metodami wybierania lokalizacji, projektowania, budowania, obsadzania, obrony oraz atakowania fortyfikacji artyleryjskich w epoce klasycznej.
Siege Warfare. The Fortress in the Early Modern World 1494-1660, Londyn 1979 . Jest podobna stylem do niniejszej pracy, ale zawiera dodatkowe ustępy poświęcone inżynierii w krajach orientalnych, a także urbanistyce i architekturalnemu oraz literackiemu symbolizmowi fortyfikacji artyleryjskich.
Jeśli chodzi o najlepszą ogólną historię fortyfikacji, proszę sięgnąć po książkę Quentina Hughesa, Military Architecture, Londyn 1974.
PODSTAWOWE WŁAŚCIWOŚCI SYSTEMU BASTIONOWEGO
1. Profil fortyfikacji.
2. Narys (rzut poziomy) prostego czoła bastionowego.
3. Przecinające się z sobą linie ognia artylerii oraz ręcznej broni palnej.
4. Bateria dział (Fort George, Inverness).
5. Rawelin (Cytadela Montmédy).
6. Widok w dół, na drogę ukrytą prowadzącą na przysypaną śniegiem poprzecznicę (Mont-Louis).
7. Droga ukryta z licznymi poprzecznicami (Cytadela Montmédy).
8. Nowe fortyfikacje Lille.
9. Ludwik XIV podczas oblężenia.
10. Plan ataku przykopami według Vaubana – z aproszami w linii zygzakowatej oraz trzema równoległymi.
11. Dokonana przez Sturma rekonstrukcja linii Rimplera.
12. L.C. Sturm, czołowy interpretator niemieckich manier fortyfikacyjnych.
13. Maniera Gründlera von Aachen, 1683 r.
14. Cytadela Marienberg w Würzburgu, widok z mostu na Menie.
15. Twierdza w Würzburgu.
16. Twierdza Rothenberg.
17. Wieża machikułowa Neumanna, Cytadela Marienberg.
STYL SCHÖNBORNA
18. Twierdza Rosenberg.
19. Nürnberger Tor, Forchheim 1698 r.
20. Kartusz na bastionie, Forchheim, 1664 r.
21. Wieżyczka strażnicza – kawaliera, miasto Würzburg.
22. Cytadela Spandau.
23. Frontyspis, Matthias Dögen.
24. Oblężenie Luksemburga, 1684 r.
25. Atak na bastiony II i III, miasto Lille, 1708 r.
26. Atak na Cytadelę Lille, 1708 r.
27. Oblężenie Ath, 1697 r.
28. Oblężenia Le Quesnoy, 1712 r.
29. Landau.
30. Verrua.
31. Front ataku, cytadela w Turynie, 1706 r.
32. Cytadela w Turynie.
33. Złupienie miasta-twierdzy.
34. Aragoński „akropol”: katedra oraz twierdza Lerida.
35. Menno von Coehoorn.
36. Plan Naarden.
37. Bastion w Naarden.
38. Podwójny cofnięty bark bastionowy (Naarden), ukazujący działa umieszczone na niższym poziomie.
39. „Pierwsza maniera” Coehoorna.
40. „Druga maniera” Coehoorna.
41. „Trzecia maniera” Coehoorna.
42. Sébastien Le Prestre de Vauban.
43. Akwedukt w Maintenon.
44. Bastion, Fort Nieulay, Calais.
45. Chodnik kontrminowy, rawelin, Le Quesnoy.
FRANCJA CZASÓW VAUBANA, I
46. Entrevaux.
47. Colmars.
48. Reduta pod Colmars.
49. Sisteron.
50. Plan Neuf-Brisach.
51. Reduta na placu broni (Mont-Dauphin).
52. Villefranche-de-Conflent, Bastion du Dauphin.
53. Bastion, Villefranche-de-Conflent.
54. Wieża bastionowa w zakolu rzeki Doubs pod Besançon.
55. Wieża bastionowa, Belfort.
56. „Trzeci system”, Neuf-Brisach.
57. Wał, Neuf-Brisach, ukazujący cofniętą kurtynę, ramię i czoło bastionu oraz wieżę bastionową.
FRANCJA CZASÓW VAUBANA, II
58. Narożnik bastionu, Montreuil.
59. Ufortyfikowana przystań, Saint-Martin-de-Ré.
60. Hiers-Brouage.
61. Cytadela Montmédy.
62. Plan Belfortu, ukazujący mur obwodowy z wieżami bastionowymi oraz cytadelę.
63. Cytadela Belfort, z uszkodzeniami od pocisków artyleryjskich po słynnym oblężeniu wojsk pruskich z 1871 r.
64. Mont-Louis.
65. Rawelin dzieła rogowego, Mont-Louis.
66. Widok wzdłuż jednego z ramion odnóg dzieła rogowego, Mont-Louis.
67. Brama dzieła rogowego, Mont-Louis.
68. Koło deptakowe, Mont-Louis.
69. Plan Blaye.
70. Potężny podwójny bastion, Blaye.
71. Rawelin Dauphine, Blaye.
72. Cuneo, zagradzająca dolinę Stura di Lanzo.
73. Fort d’Exilles.
OBLĘŻENIE BERGEN OP ZOOM
74. Usytuowanie pierwszych francuskich przykopów i baterii.
75. Walka minowa o drogę ukrytą oraz potężne reduty.
76. Pozycja końcowa francuskich baterii wyłomowych na drodze ukrytej.
77. Oblężenie Świdnicy przez siły pruskie, 1758 r.
78. Oblężenie Ołomuńca prowadzone przez Fryderyka Wielkiego, 1758 r.
79. Oblężenia Drezna 1759 i 1760 r.
80. Oblężenie Świdnicy przez siły pruskie, 1762 r.
81. Atak na Fort Jauernicker, Świdnica, 1762 r.
82. Königgratz.
83. Theresienstadt.
84. Południowo-wschodnie czoło Josephstadt.
85. Jeden z zachowanych bastionów Josephstadt na zachodnim czole.
86. Plan Świdnicy, pokazujący osobno stojące forty oraz austriacką linię umocnień.
87. Plan oraz profil fortu gwiaździstego w Świdnicy.
88. Stary zamek w Kłodzku.
89. Nysa; Fort Preussen.
POZYCJA POD ELVAS
90. Widok na fortyfikacje Elvas w postaci z późniejszego okresu XVII w.
91. Forte de Graça, widok z miasta.
92. Widok z Forte de Graça na miasto, w kierunku Forte de Santa Luzia.
93. Wąskie gardło doliny Durance pod Briançon, wraz z Pont d’Asfeld.
94. Roc de Briançon, miasto Briançon.
95. „Fantastyczne” opracowanie jednej z linii Virgina.
96. System zalewania wodą prac oblężniczych, opracowany przez La Joumarière’a, 1785 r.
97. Fort St. Elisabet: widoczna kaponiera oraz część budowli ukazana w rzucie poziomym.
98. Detale kaponiery, Fort St. Elisabet.
99. Wieża nadbrzeżna Montalemberta.
100. Ogień flankowy w systemie bastionowym i poligonalnym – porównanie.
101. Kaponiera Montalemberta.
102. Maniera fortyfikacyjna poligonalna, przedstawiona przez Montalemberta na wyobrażonym planie obrony Cherbourga.
103. Pływające baterie pod Gibraltarem, 1781 r.
104. Oblężenie Athlone, 1691 r.
105. Fort George, Inverness.
106. Brama wjazdowa do Kastell Rüsensteena, Kopenhaga.
107. Strażnicy Sundu.
108. Fort Kongsten, Fredrikstad.
109. Pomnik upamiętniający Dahlberga, Karlskrona.
SZWECJA CZASÓW DAHLBERGA
110. Zamek Vadstena, n. jez. Wetter.
111. Zamek w Kalmarze.
112. Fort Eda.
113. Fort Eda dziś.
114. Bastion Aurora, Karlskrona.
115. Västerport, miasto Kalmar.
116. Centralny donżon, Fort Nya Älvsborg, Göteborg.
117. Wieża Fars Hatt, zamek Bohus.
118. Wieża w Fort Karlsten, Marstrand.
119. Brama wodna, miasto Kalmar.
120. Bastion Landskrona, Cytadela Landskrona.
121. Zamek, Cytadela Landskrona.
122. Wismar, nowe fortyfikacje postawione przez Dahlberga.
123. Fortyfikacje Dahlberga, Göteborg.
124. Linia oraz profil Fortu Göta Lejon.
125. Fort Göta Lejon.
126. Fort Kronan.
127. Oblężenie Stralsundu, 1715 r.
128. Fredriksten, główna twierdza.
129. Fredriksten, wraz z fortami Stortårnet i Overberget.
130. Fort Gyldenløve, południowe czoło.
131. Oblężenie Fredriksten, 1718 r.
132. Augustin Ehrensvård.
133. Fort Gustavssvärd, Sveaborg.
134. Kazamaty moździerzowe Virgina.
135. Kazamaty moździerzowe w stylu Virgina, Fuerte de la Concepción, Hiszpania.
136. Fortyfikacje bastionowe w Moskwie, wybudowane w latach 1707-1708.
137. Rozpoczęcie oblężenia Kandii, 1649 r.
138. Bastiony Panigra oraz Sant’Andrea, Kandia.
139. Ateński akropol jako turecka twierdza.
140. Widok Raab oraz pozostałości po aktach barbarzyństwa popełnionych w wojnach Turcji.
141. Oblężenie Wiednia, 1683 r.
142. Wybuch tureckiego magazynu w Budzie, 1686 r.
143. Kolejny obraz przedstawiający tę samą scenę.
144. Mukaczewo w Karpatach.
145. Północne czoło Karlsburga.
146. Kamieniec Podolski.
147. Petrovaradin.
148. Louisbourg.
149. Fort Duquesne.
150. Fort Chambly, n. rz. Richelieu, Kanada.
151. Fortyfikacje na wyspach Long Island i Manhattan.
152. Oblężenie Savannah, 1779 r.
153. Oblężenie Yorktown, 1781 r.
154. Współczesne francuskie wojska inżynieryjne, oczyszczające z roślinności fortyfikacje w Blaye.SPIS MAP
1. Niderlandy w XVII i XVIII wieku, s. 27.
2. Ren i południowe Niemcy w XVII i XVIII wieku, s. 47.
3. Niderlandy podczas wojny o sukcesję hiszpańską, s. 65.
4. Piemont i państwa sąsiednie w czasie wojny o sukcesję hiszpańską, s. 89.
5. Hiszpania i Portugalia, s. 99.
6. Środkowe i wschodnie Pireneje oraz Katalonia, s. 143.
7. Piemont i państwa sąsiednie w czasie wojny o sukcesję austriacką, s.154.
8. Zachodnie Niemcy w wojnie siedmioletniej, s. 172.
9. Europa Środkowa za panowania Fryderyka Wielkiego, s. 181.
10. Europa w walce z Fryderykiem Wielkim w wojnie siedmioletniej, s. 182.
11. Szkocja i region pogranicza, s. 253.
12. Krainy nadbałtyckie, s. 259.
13. Dania wraz z południową Norwegią i południową Szwecją, s. 264.
14. Zatoka Fińska, s. 285.
15. Rzeczpospolita i zachodnia Rosja, s. 289.
16. Imperium tureckie, 1683 r., s. 316.
17. Południowa Grecja wraz z Kretą, s. 319.
18. Pogranicze Austrii i Węgier, s. 323.
19. Indie, s. 363.
20. Indie Zachodnie i Ameryka Środkowa, s. 368.
21. Ameryka Północna w okresie kolonialnym, s. 375.
22. Teatry działań wojennych nad rzekami Św. Wawrzyńca, Hudson i Ohio, s. 380.
23. Stany południowe w czasie wojny o niepodległość USA, s. 403.PRZEDMOWA
Niniejsza książka ma dwa cele:
a. dążenie do wyjaśnienia, jak – na przestrzeni okresu, który słusznie przyjmuje się jako klasyczną epokę fortyfikacji artyleryjskich – inżynieria wojskowa straciła na znaczeniu w porównaniu z tym, jakie miała na początku tego okresu;
b. połączenie w całość stadium nad wojną oblężniczą z historią wojskowości i powszechną tego samego okresu.
W tym miejscu muszę przedstawić moją hierarchię ważności. Przywiązuję niewiele znaczenia do powielanych „systemów” fortyfikacji, które sporządzili w XVII oraz XVIII w. mistrzowie rysunku, prywatni nauczyciele będący duchownymi czy skłonni do pogawędek starzy inżynierowie na emeryturze. Jeśli te plany odgrywają tak wielką rolę w kompendiach sporządzonych przez Maxa Jahnsa i innych, to jedynie dlatego, że stanowią tego rodzaju dowody, jakie jest najłatwiej zrozumieć ludziom mającym zamiłowanie do książek.
O wiele więcej znaczenia przywiązuję do tych dzieł fortyfikacyjnych, które faktycznie wybudowano. Badacz inżynierii wojskowej nie może spocząć, dopóki nie objedzie wszystkich tych twierdz, do których ma fizyczną możliwość dotrzeć. Poza tym nawet wówczas musi mieć świadomość, o ile więcej zostało zrobione – i ile pozostaje do zrobienia – przez tych entuzjastów, którzy w dzisiejszych czasach rejestrują i dbają o zachowanie konstrukcji fortyfikacji artyleryjskich, a także świeżo upieczonych historyków, którzy „przedzierają” się przez właściwe archiwa.
Z doświadczenia wiem, że trudniej przekonać ludzi o ważności pewnych innych punktów widzenia. Problem odnosi się bezpośrednio do obecnego kryzysu poważnych studiów historycznych, który po części jest pochodną niepewności, jakiej historii powinno się uczyć, a częściowo „zdolności bliskiej obrony” cechującej współczesną naukę, która sprzyjała i sprzyja pożałowania godnemu zawężeniu zainteresowań oraz sympatii. Wśród samych specjalistów od twierdz rzadko kiedy można znaleźć jednostkę, która będzie na równi zainteresowana: planem twierdzy, symbolizmem jej architektury, kosztami budowy, charakterem inżyniera, który sporządził plany, oblężeniami, którym mogła ona być poddana, czy też strategii, która zadecydowała o jej położeniu. Aby nie myślano, że feruję wyroki z pozycji najwyższej mądrości, muszę wyznać, że dopiero po ostatnim przepisaniu niniejszej pracy zacząłem zdawać sobie sprawę, jak satysfakcjonujące jest zebrać razem „staroświecką” historię wydarzeń i koncepcji, która z aż nadto dużą dozą trafności określana jest mianem „historii statycznej” – studium warunków i struktur na przestrzeni długiego okresu. Teraz jest dla mnie na przykład jasne, że różnica pomiędzy wiedzą fachową inżynierów francuskich i niemieckich albo też sukces Vaubana i Coehoorna w prowadzonych przez nich oblężeniach były bezpośrednio związane z siłą oraz ciągłością wsparcia ich panów, z jakiego ci eksperci korzystali. Stąd też znaczenie wymiaru politycznego.
Koncepcja profesjonalizmu wojskowego, zgłębiona ostatnio w Stanach Zjednoczonych, okazuje się ogromnie „oświecająca”, gdy zastosuje się ją do inżynierów XVII i XVIII wieku, którzy rozwijali instytucjonalny odpowiednik owych bractw włoskich mistrzów, jakie przekształciły architekturę wojskową w czasach Odrodzenia.
Motyw profesjonalizmu wiąże z sobą dzieje inżynierii wojskowej w całej Europie i szerszym świecie. W węższym, europejskim kontekście jest również ważne, jak trudne, aby uniknąć frankocentryzmu w badaniach czasów Vaubana i wystrzegać się nadmiernego italocentryzmu, kiedy spoglądamy na epokę Odrodzenia. Wobec tego odpowiedziałem na wezwanie Skandynawii oraz Europy Środkowej i Wschodniej, ignorując wszelkie historyjki o trollach, wampirach czy przesądnym chłopstwie. Moje ambicje lingwistyczne wygasły jakiś czas temu, gdy odkryłem, że zapominam „stare” języki w tym samym tempie, w jakim próbuję przyswoić sobie nowe. Przy wyprawach na jeszcze dalszą odległość nie wahałem się wobec tego oprzeć się na opowieściach innych podróżników. Nie jest wielką zbrodnią polegać na relacjach z trzeciej bądź czwartej ręki, kiedy usiłuje się ułożyć nie historię kompletną albo autorytatywną, a jedynie taką, która być może połączy z sobą sprawy przedtem nie powiązane.
Należą się jeszcze dwie uwagi. W inżynierii wojskowej kwestie oryginalności i przypisywania komuś dzieła są bardzo trudne do rozstrzygnięcia bez twardych dowodów w postaci dokumentów z archiwów. Nigdy nie będziemy wiedzieć z pewnością, gdzie Vauban zdobył inspirację dla koncepcji równoległych oblężniczych. Z kolei podejrzewam – choć nie mogę tego dowieść – że Montalembert skopiował formę swoich sławnych kaponier bezpośrednio z austriackiego Fortu St. Elisabet nad Dunajem. Jestem jednak niechętny dawaniu wiary wszelkim autorytetom, które duma narodowa pcha ku roszczeniu sobie pierwszeństwa w stworzeniu kaponieropodobnych dzieł, jakie pojawiają się w średniowiecznych zamkach w Niemczech, Włoszech albo Szkocji. Czym innym jest poprowadzić chodnik z jednego dzieła do następnego i wybić w nim kilka ambrazur, ale całkiem czym innym zacząć – jak Montalembert – nadawać nowy kształt fortyfikacjom w oparciu o „pierwsze zasady”. Intencja oraz ciągłość muszą być w takich kwestiach naszymi „kamieniami probierczymi”.
Wreszcie, z uwagi na wymogi ekonomii wydawniczej większość operacji militarnych oraz oblężeń w tym tomie może zostać potraktowana jedynie w pobieżny sposób, aby zobrazować kwestie wybitnie interesujące z technicznego czy strategicznego punktu widzenia. Oblężenie Wiednia w 1683 roku, które celowo zostaje omówione bardziej szczegółowo, będzie musiało zastąpić tu wszystkie pozostałe oblężenia na wschodnim teatrze. Z tego samego powodu walka o Turyn w 1706 roku będzie reprezentowała zachodnie działania oblężnicze okresu baroku w ich najbardziej skomplikowanej postaci. Poświęcenie szczegółów w pozostałych epizodach jest tym bardziej bolesne, że – z licznych przyczyn – rejestr oblężeń jest znacznie bardziej rzetelny niż dowody odnośnie walk w polu: proces oblegania oraz obrony rozciągał się od czasu do czasu przez okres kilkunastu miesięcy i nie ograniczał się do kilku gorączkowych godzin czy minut; miejsce starcia można ustalić z prawie absolutną precyzją i często upamiętniają je fortyfikacje, które przetrwały do dnia dzisiejszego; wreszcie, kierowanie operacjami spoczywało w dużej mierze w rękach formalnie wyszkolonych inżynierów i artylerzystów, którzy – jeśli przeżyli – pozostawili drobiazgowe dzienniki tego, co zaszło.
Wiele zawdzięczam – pośrednio oraz bezpośrednio – moim kolegom z Grupy Studiów nad Twierdzami (Fortress Study Group), a w szczególności Anthony’emu Kempowi, który posiada niezrównaną sieć międzynarodowych korespondentów i który wprowadził mnie w dziedzinę fascynujących oraz mało znanych twierdz środkowych Niemiec. Pozostaję też z długiem, którego w żaden sposób nie mogę spłacić, wobec dziesiątków ludzi, którzy nie szczędzili swojego czasu i fachowej wiedzy, aby asystować mi w moich podróżach. Zaledwie parę tygodni temu zostałem zmuszony do zrewidowania swoich pojęć na temat francuskiej i austriackiej inżynierii XVIII wieku – w świetle tego, co powiedział mi o czeskich twierdzach Pavel Mertlik z Muzeum Lokalnego w Jaromierzu, Czechosłowacja¹. Jedynie z uwagi na konwencję oraz na brak miejsca nazwiska tego rodzaju ludzi nie pojawiają się na stronie tytułowej. Obecnie – bardziej niż kiedykolwiek w dziejach – historia wojskowości jest wynikiem zbiorowego działania.
Sekretariaty użytecznych organizacji:
Wielka Brytania:
Grupa Studiów nad Twierdzami (Fortress Study Group) (czasopismo Fort), 24 Walters Road, Rochester ME3 9JR.
Holandia:
Stichting Menno van Coehoorn (czasopismo Jaarhoek), Postbus 110, 5060 Oisterwijk, Holandia.
USA:
Rada ds. Militarnej Historii Ameryki (Council on America’s Military Past), PO Box 1151, Fort Myer, Wirginia 22211.
Niemcy Zachodnie:
Deutsches Gesellschaft fur Festungsforschung (czasopismo Zeitschrift für Festungsforschung), Pelikanweg 38, 4230 Wesel, Niemcy Zachodnie.
Instytucje ponadnarodowe:
Internationales Burgen-Institut (czasopismo Bulletin), Chateau de Rosendael, 6891 Da Rozendaal (Gld.), Holandia.
Istnieją dwie pozycje uzupełniające do niniejszej książki:
Fire and Stone. The Science of Fortress Warfare 1660-1860, Newton Abbot 1975. Ta książka zajmuje się metodami wybierania lokalizacji, projektowania, budowania, obsadzania, obrony oraz atakowania fortyfikacji artyleryjskich w epoce klasycznej.
Siege Warfare. The Fortress in the Early Modern World 1494-1660, Londyn 1979 . Jest podobna stylem do niniejszej pracy, ale zawiera dodatkowe ustępy poświęcone inżynierii w krajach orientalnych, a także urbanistyce i architekturalnemu oraz literackiemu symbolizmowi fortyfikacji artyleryjskich.
Jeśli chodzi o najlepszą ogólną historię fortyfikacji, proszę sięgnąć po książkę Quentina Hughesa, Military Architecture, Londyn 1974.
więcej..
