Wojna siedmioletnia. Konflikt globalny (1754-1763) - ebook

PRZEDMOWA I PODZIĘKOWANIA

Unicestwienie armii generała Braddocka przez Indian towarzyszących niewielkiemu zgrupowaniu francuskich żołnierzy w pobliżu Fortu Duquesne; francuski podbój Minorki, po którym admirał John Byng został stracony za niedopełnienie obowiązków; zwycięstwo Clive’a w Bengalu, pierwszy krok na drodze do podporządkowania Indii Brytyjczykom; zwycięstwo Wolfe’a nad Montcalmem w Quebecu, w wyniku którego Brytyjczycy opanowali Kanadę; niezwykłe zdobycie Hawany, gdzie niemal wszyscy zdobywcy zmarli na żółtą febrę – są to ważne wydarzenia militarne wojny siedmioletniej, która była konfliktem globalnym. W rzeczywistości w jej trakcie doszło do niewielu bitew lądowych, a liczba zaangażowanych żołnierzy była zazwyczaj dość ograniczona. Na morzu stoczono zaledwie sześć bitew: trzy na Atlantyku i Morzu Śródziemnym oraz trzy na Oceanie Indyjskim. Bitwy miały znaczenie – niektóre zasługują na miano rozstrzygających – lecz niniejsza książka skupi się również na wyzwaniach związanych z organizowaniem ekspedycji i prowadzeniem długich kampanii w trudnych warunkach. Dla Brytyjczyków wyzwaniem było też utrzymanie dominacji na morzu, a dla Francuzów próba uniknięcia jej konsekwencji. Była to wojna, podczas której planowanie strategiczne i operacyjne, staranne przygotowania logistyczne i dostosowanie się do nieznanych warunków kampanijnych były nieodzownymi warunkami sukcesu.

Wojna nosiła znamiona rywalizacji wielkich mocarstw. Mężowie stanu po obu stronach uważali, że ich obowiązkiem jest zdobycie lub utrzymanie przewagi we wszystkich rejonach świata, w których Brytyjczycy i Francuzi mieli swoje interesy. Gdyby było inaczej, Londyn i Wersal zażegnałyby spór o kontrolę nad dzikim regionem zwanym Ohio pomimo tego, że dochodziło tam do krwawych potyczek między Kanadyjczykami i Wirgińczykami. Negocjacje zakończyły się jednak fiaskiem (w konsekwencji należy uznać 1754 za rok wybuchu ogólnoświatowej wojny siedmioletniej pomiędzy Wielką Brytanią i Francją). Po drugiej stronie świata, w Indiach, walka rozgorzała na nowo, gdy tylko nadesłano wypowiedzenie wojny z Europy, chociaż w 1754 roku lokalne porozumienie położyło kres wrogim działaniom z udziałem Francuzów i sił angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, które rozpoczęły się przed wybuchem wojny.

Wojna siedmioletnia wybuchła, kiedy europejscy monarchowie znacząco skonsolidowali swoje państwa i mogli polegać głównie na własnych armiach, zamiast na najemnikach. Gdy nie można było wyżywić tych wojsk Korony na zdobytych terenach, należało je utrzymywać na koszt skarbu królewskiego. Od monarchów oczekiwano obrony, a może też powiększania swoich państw, ale na ogół brakowało im środków finansowych i nie mogli albo nie śmieli wykorzystywać entuzjazmu narodu ani stawiać swoim poddanym żądań, które pojawiły się pół wieku później. W XVIII wieku wojnę do pewnego stopnia „ograniczały” uprzejmość i umiarkowanie arystokratów, głównie zaś niechęć lub niezdolność rządów do nałożenia wyższych podatków na uprzywilejowane klasy polityczne i społeczne. Wojny były długie i po trzech lub czterech latach większość państw miała trudności z finansowaniem kampanii. Godny uwagi wyjątek stanowiła Wielka Brytania, po części dlatego, że jej armia była stosunkowo mała, lecz przede wszystkim dzięki dobrze rozwiniętemu i niezawodnemu systemowi finansowemu. System ten został znacznie wzmocniony przez zasoby generowane poza granicami królestwa przez handel morski i kolonialny. Inne mocarstwa europejskie zaczęły to dostrzegać i w efekcie pragnęły zachować oraz rozwinąć własne zamorskie posiadłości i możliwości. Wysokie wymagania stawiane skarbowi państwa podczas wojny i dostrzeżenie znaczenia zasobów transoceanicznych zasadniczo tłumaczą szczególny charakter wojny siedmioletniej jako konfliktu globalnego. Na szczeblu operacyjnym najbardziej uderzającym wyrazem tego specyficznego charakteru były sukcesy militarne Brytyjczyków, które umożliwiła bezprecedensowa penetracja rzek przez okręty liniowe; słynnym przykładem jest Quebec, a o wiele mniej znany przypadek, który jednak przygotował grunt pod przemiany w Indiach, został przedstawiony na okładce książki¹.

Postanowiłem przedstawić historię wojny w porządku chronologicznym, uwzględniając fakt, iż kampanie toczyły się jednocześnie na całym świecie. Od samego początku zamierzałem przyjrzeć się obu stronom. Narracja nie zakłada, że to, co się wydarzyło, było nieuniknione. Zamiast tego jej celem jest zaprezentowanie okoliczności oraz względów, którymi kierowano się przy podejmowaniu decyzji. Przytoczono wypowiedzi decydentów, o ile tylko było to możliwe. Aby ukazać proces podejmowania decyzji przez gabinet brytyjski (w książce określenie „gabinet” jest używane bardzo ogólnie, w odniesieniu do grupy mężów stanu, pomniejszych lub najwyżej postawionych, którzy musieli podejmować decyzje), oparłem się na dokumentach Newcastle’a i Hardwicke’a przechowywanych w British Library – są to jedyne zbiory rękopisów, które systematyczne przeglądałem. Zadanie ułatwiło mi nieocenione Life and Correspondence lorda Hardwicke, opublikowane sto lat temu w trzech tomach przez P.C. Yorke’a. Niestety po stronie francuskiej nie ma żadnego porównywalnego archiwum, a stojące za tym przyczyny są interesujące i zostaną wyjaśnione w innym miejscu. Usiłując ustalić, jakie decyzje zapadały w Wersalu, korzystałem głównie ze wspaniałej wielotomowej historii wojny napisanej przed ponad stuleciem przez Richarda Waddingtona, który zajął się tematem z wielką przenikliwością i wykonał tytaniczną pracę badawczą.

Często twierdzi się, że wojny są sprawdzianem możliwości i skuteczności państwa narodowego. Oto dwa wielkie osiemnastowieczne państwa narodowe, z pozoru porównywalne – ich obywatele byli utalentowani i wysoko rozwinięci pod względem intelektualnym (wojna siedmioletnia zbiegła się w czasie z rozkwitem francuskiego oświecenia), a ich możliwości wojenne budziły podziw. Jednak w miarę prowadzenia badań i pisania książki zacząłem sobie coraz bardziej uświadamiać różnice w kierowaniu działaniami wojennymi przez oba państwa na najwyższym szczeblu. Prowadzenie polityki i opracowywanie strategii w Wersalu często było nierozważne i nieudolne. Rząd Ludwika XV wydawał się zadowolony z siebie – skłonny działać tak, jak gdyby Francja była niezwyciężona, nie zważając na to, co działo się w szerokim świecie. Ponoszono jedną porażkę za drugą, a mimo to dwór nie mógł uwierzyć, że osiągnięcie „honorowego i rozsądnego pokoju” może się okazać dla Francji niemożliwe. Choć wielu Francuzów uważało, że ich naród jest zaangażowany w zmagania wielkich mocarstw, uwagę Ludwika XV i jego świty najwyraźniej bardziej zaprzątały inne sprawy, takie jak reputacja wojskowa, pozycja króla Francji w Europie, jego status jako Burbona i autorytet Kościoła. W Wielkiej Brytanii wprawdzie troszczono się o reputację wojskową (i morską), ale stosunek do wojny był inny. Jeszcze przed przejęciem steru przez Williama Pitta rząd brytyjski bardzo poważnie podchodził do jej wygrania lub przynajmniej do uniknięcia klęski. Brytyjscy mężowie stanu, podobnie jak opinia publiczna, zawsze uznawali Francję za potężniejszy kraj, nawet pośród przytłaczających zwycięstw własnych sił.

Warto poświęcić parę słów odniesieniom bibliograficznym. Wszystkie cytaty zostały opatrzone przypisami. Pełne opisy zazwyczaj znajdują się w Uwagach bibliograficznych do danego rozdziału lub są zamieszczone w wykazie skrótów. Wymienione prace stanowią podstawę ujęcia danego tematu w niniejszej książce. W miarę możliwości wykorzystano źródła drukowane.

Nazwy miejscowości zostały na ogół podane zgodnie z obecnymi mapami, ale jeśli francuska nazwa jest znana w języku angielskim, wykorzystano pisownię angielską (stąd Quebec, a nie Québec)². W kilku przypadkach uwspółcześniłem pisownię i interpunkcję przez wzgląd na klarowność i zrozumiałość.

Dziękuję pracownikom Olin Library na Uniwersytecie Cornella, a zwłaszcza działom obiegu, informacji i map oraz wypożyczeń międzybibliotecznych, za niesłabnącą pomoc i chcę podkreślić, że w wielkim stopniu korzystałem z systemu wypożyczeń bezpośrednich (Ivy League). Bardzo doceniam słowa zachęty ze strony moich kolegów z Wydziału Historycznego Uniwersytetu Cornella w trakcie tego długiego projektu. W Londynie bardzo pomocny i skuteczny okazał się personel działu rękopisów British Library i British National Archives (dawne Public Record Office). Miałem również szczęście prowadzić badania w Instytucie Badań Historycznych w Londynie. W Paryżu Yves-Marie Bercé ułatwił mi odkrycie motywów francuskiej polityki w latach 1755-1756 poprzez kwerendę w Archives du Ministère des Affaires Étrangères, zaś pracownicy archiwum udzielili mi fachowej pomocy. Fundusz badawczy Uniwersytetu Cornella udostępniony emerytowanym profesorom pomógł w pokryciu kosztów podróży do tych zagranicznych archiwów.

Moja żona towarzyszyła mi w trakcie podróży po Kanadzie i stanie Nowy Jork. Nasza wizyta w twierdzy Louisbourg, uznanej za miejsce pamięci historycznej (National Historic Site), okazała się szczególnie pouczająca dzięki wskazówkom członków personelu. Nicholas Westbrook, dyrektor Fortu Ticonderoga, chętnie oprowadził nas po najważniejszych miejscach związanych ze szturmem z 1758 roku; jednym z nich było Mount Defiance, gdzie Westbrook wskazał prawdopodobną pozycję baterii porucznika Clerka.

Globalny zakres niniejszej książki przerósłby moje możliwości, gdyby nie pomoc ze strony wielu historyków. Podziękowanie im za ich szczodrość jest czystą przyjemnością. Serdecznie dziękuję Ianowi K. Steele’owi, Jamesowi Pritchardowi, Christianowi Buchetowi, Nicholasowi Rodgerowi, Danielowi Usnerowi, Davidowi Syrettowi, Alanowi Jamiesonowi, Clive’owi Wilkinsonowi, Jamesowi Vaughnowi, Karlowi Schweizerowi i Mattowi Schumannowi za odpowiedzi na moje pytania i cenne sugestie (The Seven Years War: A Transatlantic History Schweizera i Schumanna, London-New York 2008, ukazała się zbyt późno, abym mógł z niej skorzystać). Kent Hackmann, Jeremy Michell i Javier Cuenca podzielili się ze mną ustaleniami ze swoich nieopublikowanych prac. Szczególnie wdzięczny jestem Timowi Le Goffowi, Johnowi Bosherowi i Joëlowi Félixowi za odpowiedzi na pytania oraz przysłanie odbitek, fragmentów i kopii ich prac. Jestem również wdzięczny Carole Séguin z National Archives of Canada za przysłanie fotokopii mikrofilmów korespondencji pomiędzy Mirepoix i Rouillém z początku 1755 roku. Jonathan Dull udostępnił mi maszynopis swojej pracy The French Navy and the Seven Years’ War, zanim została wydana; choć czasem dokonuję odmiennej interpretacji wydarzeń i inaczej rozkładam akcenty, książka ta pomogła mi pod pewnymi ważnymi względami, zawiera też wyczerpującą bibliografię.

Jestem niezmiernie wdzięczny Peterowi Marshallowi, Gerry’emu Bryantowi i mojemu koledze z Uniwersytetu Cornella, Robertowi Traversowi za przeczytanie i skomentowanie fragmentów dotyczących Indii. John Parmenter uczynił to samo z partiami poświęconymi amerykańskim Indianom, a Ruddock Mackay z fragmentami na temat blokady Hawke’a, zatoki Lagos i zatoki Quiberon. Moi synowie Charles i John przeczytali po jednym rozdziale i wysunęli przydatne sugestie, a moja córka Nancy Baugh Fortunel zapoznała się z sześcioma pierwszymi rozdziałami i udzieliła mi bardzo cennych rad w kwestii przystępności narracji. Poza tym ona i jej mąż Christian pomogli mi z francuskimi wyrażeniami, których nie mogłem z przekonaniem przetłumaczyć. Moja synowa Anja przetłumaczyła niemieckie wyrażenie, które sprawiło mi kłopot. Na koniec pragnę zaznaczyć, że książka bardzo wiele zyskała dzięki czujnej i błyskotliwej pracy redakcyjnej Barbary Massam.

W trakcie podróży badawczych do Londynu pani Terry Masterson zapewniła mi zakwaterowanie w Kew Gardens, tak kojące i przyjemne, jak tylko można sobie zażyczyć. Stary przyjaciel Roger Knight i jego żona Jane wielokrotnie okazywali mi swoją cudowną gościnność. Zasadniczo historyk pracuje w samotności, lecz moim wielkim szczęściem były częste rozmowy z Rogerem przy śniadaniu, które wzbogaciły moje badania i natchnęły mnie większym optymizmem. W trakcie wieloletniej pracy nad książką Ruddock Mackay prowadził ze mną nieprzerwaną, pomocną korespondencję mailową i udzielał rozsądnych rad dotyczących marynarki wojennej i nawigacji.

Mam ogromny dług wobec mojego uczelnianego redaktora Hamisha Scotta. To on zasugerował mi napisanie tej historii (jedynej wojny, którą naprawdę chciałem dokładnie zbadać). Uważnie przeczytał tekst i nie dość, że uchronił mnie przed wieloma błędami w sprawach europejskich – wyłącznie ja ponoszę odpowiedzialność za te, które pozostały – to jeszcze udzielił licznych przydatnych wskazówek. Jego cierpliwość, wyważony krytycyzm i serdeczne słowa zachęty miały fundamentalne znaczenie. Moja żona, uważna korektorka, przeanalizowała każdy rozdział, czasami dwukrotnie. Spędziła wiele poranków na cierpliwym słuchaniu, kiedy próbowałem się odnaleźć w gąszczu pomysłów, wypowiadając je na głos w nadziei, że zada kluczowe pytanie, co zresztą nieraz robiła. Pomimo przedłużających się prac nad tą książką jej wsparcie nigdy nie osłabło.------------------------------------------------------------------------

¹ Uczynił to profesor Lawrence Henry Gipson; taki tytuł nadał tomom 6, 7 i 8 swego piętnastotomowego dzieła The British Empire Before the American Revolution.

² Winston S. Churchill, A History of the English-Speaking Peoples, Volume 3: The Age of Revolution, New York-London 1957.

³ Przemowa o pojednaniu z koloniami, 22 III 1775.

⁴ Cyt. za: Jennings, Empire of Fortune, s. 12-13.

⁵ Lamontagne (red.), Aperçu structural du Canada, s. 93-112. Cytaty to mój własny przekład tego francuskiego tekstu.

⁶ Tamże, s. 96-99.

⁷ Tamże, s. 97-99.

⁸ Tamże, s. 98-99, 112.

⁹ Zob. rozdział XI.

¹⁰ Marszałek Belle-Isle do marszałka Contadesa, 6 XI 1758, Kennett, French Armies, s. 105.

¹¹ Shy, Toward Lexington, s. 87.

¹² Ponieważ ta kampania lądowa była wyjątkowa, została szczegółowo przeanalizowana w rozdziale IX.

¹³ Herbert W. Richmond, „Some Naval Problems”, Nineteenth Century and After (II 1938), s. 202-203.

¹⁴ Dziembowski, Un nouveau patriotisme française, pokazuje, że francuski patriotyzm, który kształtował się w tym okresie, miał bardzo anglofobiczny charakter.------------------------------------------------------------------------

¹ Newcastle do Josepha Yorke’a, 5 IX 1760, Yorke, Hardwicke, II, s. 558.

² Pares, „American versus Continental Warfare, 1739-63”, s. 168.

³ Joseph do Charlesa Yorke’a, 26 XII 1752, Yorke, Hardwicke, II, s. 185; zob. także: II, s. 154.

⁴ Habeas corpus – zakaz aresztowania obywatela bez nakazu sądu, wprowadzony w 1679 roku. W 1758 roku William Pitt poparł projekt ustawy rozszerzającej zakaz, który został uchwalony przez Izbę Gmin, lecz odrzucony przez Izbę Lordów (przyp. tłum.).

⁵ Hardwicke do Newcastle’a, 29 X 1757, Hardwicke do Ansona, 14 XI 1759, Yorke, Hardwicke, III, s. 39, 88.

⁶ Zob. Schweizer, „An Unpublished Parliamentary Speech” (cytowany niżej w rozdziale XIV), s. 98.

⁷ Przemówienie w Izbie Gmin, 21 XI 1745, Marie Peters, „The Myth of William Pitt”, JICH 21 (1993), s. 37.

⁸ Ayling, Elder Pitt, s. 406.

⁹ Antoine, Louis XV, s. 450-451. Wydaje się, że król zniszczył te listy. Jak zauważył Louis Antoine, niewykluczone, że właśnie dlatego, a nie z powodu Rewolucji, zachowało się tak niewiele dokumentów dotyczących narad na najwyższym szczeblu za panowania Ludwika XV.

¹⁰ Butler, Choiseul, s. 392-393.

¹¹ Ponad sto lat temu francuski historyk Richard Waddington odkrył obfite źródło w postaci listów ambasadora austriackiego, które zachowały się w archiwach państwowych w Wiedniu.

¹² Portret L.M. Van Loo namalowany w 1763 roku znajduje się na okładce Choiseula Chaussinand-Nogareta.------------------------------------------------------------------------

¹ Shirley do Newcastle’a, 21 XI 1746, Faragher, Great and Noble Scheme, s. 233.

² DCB, IV, „Le Loutre”, s. 455; Gipson, V, s. 189.

³ Cyt. za: Gipson, V, s. 192.

⁴ Frégault, Canada: The War of the Conquest, s. 168; Stanley, New France, s. 65. Także Faragher, Great and Noble Scheme, s. 257-258.

⁵ Gipson, V, s. 203.

⁶ Cyt. za: White, Middle Ground, s. 200. Mimo całej swojej niedoskonałości termin „Anglicy” będzie się czasami pojawiał przy omawianiu brytyjsko-francuskich sporów w głębi lądu; należy go interpretować jako określenie ludzi zamieszkałych w brytyjskiej części Ameryki, niezależnie od tego, czy wywodzili się ze Szkocji, Irlandii, Anglii, Holandii czy (dość często) z Niemiec. Francuzi i Indianie najczęściej nazywali ich „les Anglois”.

⁷ Do „górnych” Wielkich Jezior zalicza się Michigan, Erie, Górne i Huron (przyp. red.).

⁸ Tekst inskrypcji w: NYCD, X, s. 189. Zdjęcie zachowanej tabliczki w: Collections of the State Historical Society of Wisconsin, t. 18, pod redakcją Reubena Golda Thwaitesa, Madison 1908, s. 44.

⁹ Dziennik Célorona w: Ohio Archaeological and Historical Society Publications, t. 29 (1920), s. 344-345.

¹⁰ Tamże, zwłaszcza s. 482; zob. też Frégault, Grand Marquis, s. 356, 360.

¹¹ Krytyczną analizę dowodów na zbadanie Ohio przez La Salle’a przeprowadził Charles A. Hanna, The Wilderness Trail, 2 tomy, New York-London 1911, II, s. 87-91.

¹² Frégault, Grand Marquis, s. 360-368.

¹³ Longueuil do Rouillégo, 21 IV 1752, NYCD, X, s. 247.

¹⁴ Gipson, IV, s. 214-215.

¹⁵ Raport ze spotkania pomiędzy wodzami z Onondagi i La Jonquière’em, które odbyło się 11 VII 1751, NYCD, X, s. 233, 235.

¹⁶ Raymond do La Jonquière’a, IV 1750, Pease i Jenison, Illinois on the Eve, s. 181-182.