Wojna stuletnia 1337-1453 - ebook

KALENDARIUM

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1152 | Alienor z Akwitanii poślubia Henryka |
| | Plantageneta. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1152 | Alienor z Akwitanii poślubia Henryka |
| | Plantageneta. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1204 | Podbój Normandii przez Filipa |
| | Augusta. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1259 | Podpisanie traktatu |
| | francusko-angielskiego w Paryżu. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1277 | Połączenie morskie między Genuą |
| | a Brugią. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1297 | Sojusz angielsko-flamandzki. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1302 | Mahaut zostaje po śmierci swojego |
| | brata hrabiną Artois. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1305 | Pokój francusko-flamandzki, traktat |
| | z Athis. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1314 | Zwycięstwo Szkotów nad Anglikami pod |
| | Bannockburn. |
| | Śmierć Filipa Pięknego. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1317 | Kryzys zbożowy i wzrost |
| | śmiertelności. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1323 | Bunt w nadmorskiej Flandrii. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1324 | Konfiskata Gujenny. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1328 | Wstąpienie na tron Filipa |
| | Walezjusza. |
| | Zbuntowani Flamandowie rozbici pod |
| | Cassel. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1329 | Hołd z Amiens, Edward III wasalem |
| | Filipa VI. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1332 | Robert z Artois skazany przez |
| | Trybunał Parów. |
| | Narodziny Karola Złego. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1336 | Początek wojny wełnianej między |
| | Anglią a Flandrią. |
| | Sojusz francusko-kastylijski. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1337 | Konfiskata Gujenny. |
| | Sojusz angielsko-cesarski. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1338 | Jacob van Artevelde kapitanem |
| | Gandawy. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1339 | Ofensywa angielska i sojusz |
| | angielsko-flamandzki. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1340 | Zwycięstwo floty angielskiej pod |
| | Sluys. |
| | Rozejm z Esplechin. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1341 | Śmierć księcia Bretanii Jana III. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1343 | Stany Generalne Królestwa. |
| | Rozejm z Malestroit. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1344 | Święto Okrągłego Stołu w Windsorze. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1345 | Wznowienie wojny. |
| | Zamordowanie Jacoba van Artevelde. |
| | Śmierć Jana z Montfort. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1346 | Elekcja na króla rzymskiego Karola |
| | Luksemburskiego. |
| | Klęska Francuzów pod Crécy. |
| | Tymczasowe zajęcie hrabstwa Artois. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1347 | Zajęcie Calais przez Edwarda III. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1348 | Epidemia czarnej śmierci. |
| | Utworzenie przez Edwarda III Zakonu |
| | Podwiązki. |
| | Układ angielsko-nawarski. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1349 | Zamieszki antysemickie. |
| | Odstąpienie Delfinatu na rzecz |
| | Francji. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1350 | Śmierć Filipa VI, Jan II królem |
| | Francji. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1351 | Reglamentacje zatrudnienia i płac. |
| | Jan Dobry tworzy Zakon Gwiazdy. |
| | Reorganizacja armii królewskiej. |
| | Walka Trzydziestu. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1353 | Boccaccio kończy _Dekameron._ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1354 | Kryzys francusko-nawarski. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1355 | Traktat francusko-nawarski |
| | z Valognes. |
| | _Chevauchée_ Czarnego Księcia |
| | w Langwedocji. |
| | Stany Generalne: zarząd podatków |
| | przyznany stanom. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1356 | Najście Jana Dobrego w Rouen. |
| | Angielski odwrót spod Laigle. |
| | Jan Dobry pokonany i wzięty do |
| | niewoli pod Poitiers. |
| | Stany Generalne żądają władzy. |
| | Delfin Karol spotyka się z cesarzem |
| | w Metzu. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1357 | Stany reformują ustrój monarchiczny. |
| | Preliminaria londyńskie. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1358 | Powstanie paryskie. Étienne Marcel. |
| | Żakeria. |
| | Sojusz angielsko-nawarski. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1359 | Drugie preliminaria londyńskie. |
| | Nieudana _chevauchée_ Edwarda III we |
| | Francji. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1360 | Traktaty francusko-angielskie |
| | z Brétigny i Calais. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1361 | Kompanie, Tard-Venus |
| | Śmierć księcia Burgundii Filipa |
| | z Rouvre. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1362 | Armia królewska pokonana przez |
| | kompanie pod Brignais. |
| | Jan Dobry w Awinionie. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1363 | Skład wełny angielskiej w Calais. |
| | Morderczy nawrót dżumy. |
| | Nowe walki w Bretanii |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1364 | Stabilizacja monety, powstanie |
| | franka. |
| | Śmierć Jana Dobrego. Karol V królem |
| | Francji. |
| | Bertrand du Guesclin pokonuje |
| | Nawarczyków pod Cocherel. |
| | Jan IV z Montfort zwycięża pod |
| | Auray. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1365 | Traktat z Guérande. Zwycięstwo |
| | Montfortów. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1366 | Traktat angielsko-nawarski |
| | z Libourne. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1367 | Czarny Książę zwycięża pod Najera. |
| | Organizacja obrony Francji. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1368 | Hołd „wiernopoddańczy” pana d’Albret |
| | przed Karolem V. |
| | Przyjęcie gaskońskich apelacji przez |
| | Radę Karola V. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1369 | Wkroczenie Hue de Châtillon do |
| | Abbeville. |
| | Edward III zgłasza roszczenia do |
| | francuskiej korony. |
| | Małżeństwo Filipa Burgundzkiego |
| | z Małgorzatą Flandryjską. |
| | _Chevauchée_ Lancastera w Pikardii |
| | i Normandii. |
| | Konfiskata Akwitanii. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1370 | Początek budowy Bastylii. |
| | _Chevauchée_ Roberta Knollesa do |
| | Bretanii. |
| | Francuskie zwycięstwa w Akwitanii |
| | i Bretanii. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1372 | Zwycięstwo floty kastylijskiej pod |
| | La Rochelle. |
| | Zajęcie Poitou, Aunis i Saintonge. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1373 | Nieszczęsna _chevauchée_ księcia |
| | Lancaster. |
| | Kampania Bertranda du Guesclin |
| | przeciwko Salisbury’emu w Bretanii. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1375 | Rozejm francusko-angielski z Brugii. |
| | Kapitulacja |
| | Saint-Sauveur-le-Vicomte. |
| | Epidemia dżumy i niedostatek. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1376 | Śmierć Czarnego Księcia. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1377 | Śmierć Edwarda III. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1378 | Wizyta cesarza Karola IV w Paryżu. |
| | Początek wielkiej schizmy |
| | zachodniej. |
| | Powstanie Ciompich we Florencji. |
| | Konfiskata księstwa Bretanii. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1379 | Zamieszki we Flandrii. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1380 | Śmierć Bertranda du Guesclin |
| | i Karola V. |
| | _Chevauchée_ Buckinghama. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1381 | Rozporządzenie Karola VI przeciwko |
| | Żydom. |
| | Drugi traktat z Guérande w sprawie |
| | sukcesji Bretanii. |
| | Bunt „wyrobników” w Anglii. |
| | Zamieszki w Béziers. Początek ruchu |
| | _tuchins_. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1382 | Powstanie we Flandrii. Philippe van |
| | Artevelde w Gandawie. |
| | _Harelle_ w Rouen. |
| | _Maillotins_ w Paryżu. |
| | Wojska królewskie rozbijają |
| | Flamandów pod Roosebeke. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1383 | Represje w Paryżu i Rouen. |
| | Krucjata biskupa Norwich we |
| | Flandrii. |
| | Spustoszenie Gandawy przez Anglików. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1385 | Zaślubiny Karola VI z Izabelą |
| | Bawarską. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1386 | Powstanie Rajmunda Tureńskiego |
| | przeciwko Klemensowi VII. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1389 | Jean Jouvenel strażnikiem |
| | przedstawicielstwa kupców. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1392 | Początek choroby Karola VI. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1393 | Rokowania francusko-angielskie |
| | w Leulinghen. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1394 | Wygnanie Żydów. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1395 | Rokowania francusko-angielskie |
| | w Paryżu. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1396 | Karol VI i Ryszard II w Ardres. |
| | Genua podporządkowuje się królowi |
| | Francji. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1397 | Przekazanie przez Anglików Brestu |
| | w ręce księcia Bretanii. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1399 | Christine de Pisan pisze _List do |
| | Boga Miłości._ |
| | Synod Kościoła francuskiego, |
| | wycofanie obediencji. |
| | Detronizacja Ryszarda II. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1403 | Przywrócenie obediencji wobec |
| | Benedykta XIII. |
| | Armagnac i Comminges toczą wojnę. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1404 | Śmierć Filipa Śmiałego. Jan bez |
| | Trwogi księciem Burgundii. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1405 | Desant Anglików w Cotentin. |
| | Manewry zbrojne książąt wokół |
| | Paryża. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1407 | Zamordowanie Ludwika Orleańskiego. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1408 | _Pochwała tyranobójstwa_ Jeana |
| | Petita. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1409 | Zawarcie pokoju między książętami |
| | w Chartres. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1410 | Atak angielski na Fécamp. |
| | _Bardzo bogate godzinki księcia |
| | Berry._ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1411 | Jan bez Trwogi w Paryżu. |
| | Konflikt na linii Foix – Armagnac. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1412 | Odbudowa paryskich władz miejskich. |
| | Pokój z Auxerre między książętami. |
| | _Chevauchée_ Clarence’a z Cotentin |
| | do Bordeaux. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1413 | Stany Generalne i ruch kaboszjenów. |
| | Reakcja i terror armaniaków. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1414 | Otwarcie soboru w Konstancji. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1415 | Desant Anglików i wzięcie Harfleur. |
| | Angielskie zwycięstwo pod Azincourt. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1417 | Zniszczenie floty francuskiej pod La |
| | Hougue. |
| | Zdobycie przez Anglików Normandii. |
| | Elekcja Marcina V, koniec schizmy. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1418 | Anglicy w Falaise, Évreux |
| | i Louviers. |
| | Wkroczenie burgundczyków do Paryża. |
| | Zamieszki. |
| | Ciężka epidemia ospy. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1419 | Zajęcie przez Anglików Rouen. |
| | Zamordowanie Jana bez Trwogi. |
| | Powstanie tuluskie na rzecz hrabiego |
| | Foix. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1420 | Ciężka dżuma w Langwedocji |
| | i Prowansji. |
| | Traktat z Troyes, Henryk V |
| | dziedzicem francuskiej korony. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1421 | Zwycięstwo armaniaków pod Beaugé. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1422 | Zajęcie Compiègne przez Anglików. |
| | Śmierć Henryka V i Karola VI. |
| | Założenie Uniwersytetu w Dole. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1423 | Zwycięstwa armaniaków pod Meulan |
| | i La Gravelle. |
| | Zwycięstwo angielskie pod Cravant. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1424 | Nieudane działania Gloucestera |
| | przeciwko Hainaut. |
| | Zwycięstwo angielskie pod |
| | Verneuil-sur-Avre. |
| | Początek oblężenia |
| | Mont-Saint-Michel. |
| | Rozejm z Chambéry między Karolem VII |
| | a Burgundią. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1425 | Richemont zostaje konetablem. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1426 | Spustoszenie Toulousain przez |
| | Bastarda Armaniackiego. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1427 | Bastard Orleański bije Warwicka pod |
| | Montargis. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1428 | Oblężenie Orleanu. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1429 | „Bitwa śledziowa”. |
| | Odblokowanie Orleanu przez Joannę |
| | d’Arc. |
| | Zwycięstwo francuskie pod Patay. |
| | Koronacja Karola VII w Reims. |
| | Porażka Joanny d’Arc pod Paryżem. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1430 | Pochwycenie Joanny d’Arc pod |
| | Compiègne. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1431 | Proces i spalenie na stosie Joanny |
| | d’Arc. |
| | Założenie Uniwersytetu w Poitiers. |
| | Otwarcie soboru w Bazylei. |
| | Koronacja Henryka VI w paryskiej |
| | katedrze Notre-Dame. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1432 | Założenie Uniwersytetu w Caen. |
| | Nieudane działania Ricarville’a pod |
| | Rouen. |
| | Angielska porażka pod Lagny. |
| | Van Eyck kończy _Mistycznego |
| | Baranka._ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1435 | Traktat francusko-burgundzki |
| | z Arras. |
| | Śmierć Bedforda i Izabeli |
| | Bawarskiej. |
| | Zajęcie Dieppe przez Charlesa des |
| | Marets. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1436 | Wkroczenie Richemonta do Paryża. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1437 | Koalicja książąt przeciwko Karolowi |
| | VII. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1438 | Villandrando prowadzi wojnę |
| | w Owernii. |
| | Epidemia ospy. |
| | Sankcja pragmatyczna z Bourges. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1439 | Rokowania francusko-angielskie |
| | w Gravelines. |
| | Nowa koalicja książąt, prageria. |
| | Koniec zasady udzielania zgody na |
| | podatki przez Stany Generalne. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1440 | Dżuma w Langwedocji. |
| | Zajęcie Meaux przez Richemonta. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1442 | Rokowania z Nevers. Porażka koalicji |
| | książąt. |
| | „Bój” pod Tartas. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1443 | Porażka Talbota pod Dieppe. |
| | Nieudane _chevauchée_ Somerseta |
| | w Normandii. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1444 | Rozejm francusko-angielski z Tours. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1445 | Przywileje królewskie dla targów |
| | lyońskich. |
| | Utworzenie „kompanii ordonansowych”. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1448 | Utworzenie oddziałów „wolnych |
| | łuczników”. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1449 | Wznowienie wojny. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1450 | „Rekonkwista” Normandii. Formigny. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1451 | Pierwsze odzyskanie Gujenny. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1452 | Odbicie Gujenny przez Anglików. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1453 | Ostateczne odzyskanie Gujenny. |
| | Castillon. |
| | Proces Jacques’a Cœura. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1456 | Rehabilitacja Joanny d’Arc. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1465 | Liga Dobra Publicznego przeciwko |
| | Ludwikowi XI. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1469 | Założenie Zakonu Świętego Michała. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1475 | Desant angielski. |
| | Traktat z Picquigny. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1477 | Klęska i śmierć Karola Zuchwałego. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1482 | Traktat z Arras. Przyłączenie |
| | Burgundii do Francji. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+WSTĘP

to historia pewnej wojny. Wojny nazwanej „stuletnią”, choć konflikt ten – ciągnący się przez pięć czy sześć pokoleń – był właściwie ostatnim aktem trzechsetletniej wojny rozpoczętej w czasach pięknej księżnej Alienor1. Wojny, co do której można zadać sobie pytanie, czy naprawdę trwała sto lat, czy też w ciągu tego wieku toczyło się po prostu kilka konfliktów, różniących się zarówno charakterem, jak i zasięgiem. Dla badacza, który zajmuje się danym okresem w dziejach i pragnie skoncentrować się na analizie nie tyle kwestii politycznych, ile głębokich przemian społecznych, wojna stanowi tylko jeden z licznych czynników sprawczych załamania gospodarczego i jednocześnie pojawienia się zupełnie nowej jakości politycznej. Czy z perspektywy krótkotrwałego ludzkiego życia wojna może być postrzegana inaczej niż jako ciąg regularnych bitew, równie rzadkich, co doprowadzających do jednoznacznych rozstrzygnięć?

Czas historyka to jednocześnie moment następowania samych wydarzeń i chwila, w której badacz ten analizuje i opisuje te wydarzenia. A przecież wojna, będąca w dłuższej perspektywie konsekwencją tłumionych głębokich napięć i przejawem wielowiekowych procesów, w krótszym horyzoncie czasowym jest tylko jednym z czynników – niekiedy decydującym – przerwania ciągłości procesu dziejowego. Historyk, który nie chce dokonywać powierzchownej analizy minionych czasów, powinien kierować swoją uwagę na człowieka, jego nadzieje i porażki, radości i cierpienia.

Ufortyfikowanie określonego miasta lub zrównanie z ziemią jakiejś osady mogą stanowić element dość ograniczonej perspektywy – punktu widzenia osób biorących udział w tych wydarzeniach. Zniszczenie zbiorów czy zdziesiątkowanie armii jest być może dziełem chwili, lecz po utracie zbiorów ludzie nie rezygnują z zasiewów, z kolei stacjonująca bezczynnie armia kosztuje kraj równie dużo, co wojsko, które da się rozbić w puch. Dłuższa perspektywa czasowa – niezastąpiona, kiedy historyk bada głębokie przemiany – w nikłym stopniu oddaje przeżycia i odczucia poszczególnych jednostek czy społeczności. Dwa lata niedostatku i rok obfitości bilansują się pod względem ekonomicznym jedynie na wykresach jako średnie statystyczne. W rzeczywistości za tymi wartościami kryją się śmierć i zgliszcza, spekulacje i bezrobocie. Zadaniem historyka jest znalezienie sposobu na prowadzenie analizy z dwóch perspektyw: procesu dziejowego i życia codziennego ludzi.

Wojna – jako wyraz procesu dziejowego, a także zjawisko samo w sobie – staje się kluczowym czynnikiem przemian historycznych, kiedy szlachcic czy duchowny, mieszczanin czy chłop zaczynają myśleć i działać pod jej dyktando. To, czy realnie się ona odbyła, czy stanowiła jedynie potencjalne zagrożenie, niczego nie zmienia. Wojna częściej toczy się w umysłach niż w rzeczywistości przedstawionej na mapach. Wojenna psychoza – córa pamięci zrodzona z dawnych klęsk i opowieści kombatantów – jest wytworem krążących pogłosek, bezrozumnego strachu i zbiorowego napięcia. Czy wioska, w której nigdy nie pojawił się żaden żołnierz, uniknęła wojny, jeśli drżało przed nią pięć pokoleń mieszkańców, rezygnując z jej powodu z inwestycji budowlanych i ulepszeń technologicznych? Czasami wystarczała zwykła plotka, aby wyludnić okolice. A podświadoma obawa przed najazdem dokonywała więcej spustoszeń, niż wynosiły rzeczywiste straty poniesione na odcinku jednej mili2.

Całe stulecie wojen było czymś więcej niż zwykłym zawirowaniem dziejowym – negowanie tego byłoby równoznaczne z odrzuceniem wpływu tych wydarzeń na stan indywidualnej i zbiorowej świadomości oraz na ewolucję form życia społecznego. Wpłynęło ono w równym stopniu na sztukę kochania i sztukę umierania, jak i na przebieg szlaków handlowych czy migracje ludności wiejskiej.

Wojna stuletnia była rozciągniętym w czasie zderzeniem dwóch potęg, a w konflikcie tym uczestniczyli wszyscy poddani, niezależnie od zajmowanej pozycji społecznej: zarówno elita, jak i plebs. W tym okresie zazębiały się kolejne konflikty. Wojna flandryjska przerodziła się w wojnę bretońską, a po najazdach na Normandię przystąpiono do bitwy o Gaskonię. Po konflikcie sukcesyjnym nastąpiła konfrontacja narodów, a wojna feudalna przerodziła się w wojnę monarchiczną. Po etapie, w którym przeważali łucznicy, nadeszła faza, w której dominowali kanonierzy. Mimo to mieliśmy do czynienia wciąż z tym samym konfliktem, który w ciągu stulecia zmieniał oblicze, wpływając niekiedy na układ sił zaangażowanych stron.

Współgranie, współoddziaływanie, współzależność – oto prawdziwy wachlarz subtelnych powiązań. Na kryzys polityczny monarchii Walezjuszów, przez długi czas niepewnie trzymających się tronu, który jakże często chwiał się w posadach, nakładał się wewnętrzny kryzys rycerstwa francuskiego, związany z nieprzystosowaniem zarówno polityczno-ekonomicznym, jak i wojskowym. Głębokie przyczyny zmian, takie jak recesja demograficzna oraz jej wpływ na gospodarkę rolną i płace, łączyły się i przeplatały z wieloma gwałtownymi, lecz powierzchownymi procesami odrywania się od własnego środowiska będącymi konsekwencją wojny. Wojenne straty i zniszczenia wykazują jednak mniejsze długofalowe konsekwencje niż powolne naruszanie struktur rodzinnych, produkcyjnych i finansowych. W ludzkiej egzystencji pogłębiają one ten proces przemian lub nadają mu kierunek, uwidaczniają go albo do tego stopnia go przesłaniają, że staje się niezauważalny. Nie jest pewne, czy nagły wzrost płac, który nastąpił tuż po czarnej śmierci, pozwolił współczesnym uzmysłowić sobie, że dotychczas żyli w stuleciu gospodarczej stagnacji.

W tym samym czasie rozgrywały się – zarówno w tumulcie burzliwych zgromadzeń, jak i w skrytości serc – dwa dramaty: sumień religijnych, wynikający z rozłamu w Kościele czasu wielkiej schizmy, i sumień politycznych, związany z rozdarciem Francji, które było w równym stopniu skutkiem rywalizacji książąt, co klęski. Oba wpisały się jako zwykłe epizody w długi proces narodzin i samookreślenia się gallikanizmu3, a także konfrontacji praw korony z prawami książąt królewskiej krwi. Trzeba było całego pokolenia, aby stopiły się w jedno.

Patrząc na te powstające i rozpadające się grupy, można pokusić się o potraktowanie tych wszystkich przejawów solidarności politycznej w kategoriach sojuszy. Niezależnie jednak od tego, czy sojusze te zawiązywały się, czy przeciwstawiały się sobie, można wyraźnie rozróżnić przykłady solidarności kontraktowej, które były oparte na więzach wasalności i odwoływały się do przynależności narodowej. Odnosi się to też do efemerycznych przejawów wierności, o wiele bardziej osobistych, lecz w nie mniejszym stopniu – przynajmniej w założeniu – kontraktowych, które wzbudzały zainteresowanie książąt i były zabarwione nacjonalizmem. Gdy tylko konfrontacja przeradzała się w wojnę, pojawiał się trzeci czynnik: profesja żołnierska. Popychała ona zawodowców do walki w imieniu tych, którzy im płacili, lub przeciwko tym, którzy zalegali im z żołdem. Doprowadzało to do naruszenia, choć nie do zerwania, dawnych układów wierności i nowych więzów zależności.

Dochodziły do tego więzy solidarności i konflikty interesów związane z pokrewieństwem. Rodzinne powiązania – dziedziczone po przodkach sojusze lub nowo zawarte układy – były jednocześnie wyznacznikiem i stawką relacji społecznych, zarówno książąt, jak i zwykłych ludzi. Zamieszczone w tej książce uproszczone drzewa genealogiczne w formie tablic podkreślają sytuacje, w których to właśnie pokrewieństwo staje się jedną z sił napędowych historii.

W tym wielkim tyglu, w którym mieszali się ludzi i idee, odbiciem zbiorowej świadomości były literatura i sztuka. Za natchnieniem pisarza czy artysty przez cały czas stały jego nadzieje i lęki, podziw i nienawiść, przeżycia i wyobrażenia.

Zadaniem tej książki nie jest ukazanie pełnych dziejów epoki, która przypada na przełom dwóch wieków i rozpoczyna się w momencie, kiedy Joinville osiąga już wiek starczy, a kończy się, gdy Commynes dopiero zaczyna interesować się światem. Gdyby nie było wojny stuletniej, nigdy nie powstałoby wiele wybitnych dzieł literackich czy artystycznych tego czasu, odnoszących się do niej bezpośrednio lub pośrednio. Można by sądzić, że pojawiły się we właściwym czasie i miejscu. Niniejsza historia tej wojny nie jest jednak antologią dziejów średniowiecznej Francji. Takie antologie opierają się na subiektywnym wyborze autora. Nie odnajdziemy tu opisów ostrołuków z okresu gotyku płomienistego czy fałd szat na rzeźbach Clausa Slutera. Nie znajdziemy w książce również relacji z dysput kościelnych dotyczących stosunków między soborem a Stolicą Apostolską. Zobaczymy za to taniec śmierci będący pokłosiem wojny i dżumy. Usłyszymy dramatyczną debatę dotyczącą obediencji wobec awiniońskiego papieża, dzielącą politycznie Francję wzdłuż pęknięć, które rozchodziły się również na inne dziedziny życia z tej prostej przyczyny, że ci sami ludzie angażowali się w walkę na różnych polach.

Podobnie jak historia wojny nie jest jedynie opisem walk, tak również dzieje kryzysu narodowego nie ograniczają się do wstrząsów w stolicy. Czytelnik mógłby żałować, że tak często trafia nad brzegi Sekwany, między pałac Saint-Paul a siedzibę królewską na wyspie Cité, czy na place de Grève – zarówno miejsce zgromadzeń, jak i ośrodek handlu. Przecież aż dziewięćdziesiąt procent populacji Francuzów zamieszkujących miasta i wsie, których nazwy nawet nie zostały w tej książce wymienione, także walczyło i cierpiało w tej wojnie.

Wola historyka, nawet jeśli starałby się on rozszerzyć swój horyzont i unikać paryskiego spojrzenia na historię całego kraju, nie zdoła zmienić realiów średniowiecznej Francji. Paryż liczył w zależności od epoki od stu do dwustu tysięcy mieszkańców, podczas gdy największe miasta francuskiej prowincji miały zaledwie od dwudziestu do czterdziestu tysięcy ludności. Jedynie paryżanie stworzyli podczas Stanów Generalnych grupę nacisku zdolną do przekształcenia się w czwarty stan. Tylko oni okupowali jednocześnie mównicę i ulicę. To właśnie w Paryżu ważyły się w czasach Étienne’a Marcela czy buntu kaboszjenów4 losy pokoju i całej monarchii.

Niniejsze spojrzenie na historię opiera się zatem na ciągłym obserwowaniu stolicy, a rozwijając tę tezę – na założeniu, że Paryż funkcjonuje jedynie dzięki prowincji, lecz również prowincja dostrzega, jak decyzje w sprawach dla niej istotnych zapadają w Paryżu. Prawdą jest, że często z udziałem paryżan świeżej daty. Stolica jest scenerią, aktorami w tej sztuce są jednak mieszkańcy całej Francji. Paryż to Étienne Marcel i jego następcy pochodzący z wpływowego paryskiego mieszczaństwa, ale także Jouvenel, Cauchon, Gerson i wielu innych, dla których stolica jest ważnym etapem na drodze do awansu. Poza tym któż może stwierdzić, czy paryżanin Bedford i jego żona Anna Burgundzka są Anglikami, czy Francuzami?

Dziejami tego stulecia wojen rządzi chronologia. Logika historii opiera się – bardziej niż w innych czasach – na następstwie zdarzeń. Przegrana zupełnie naturalnie pociąga za sobą konsekwencje, tak jak negocjowanie warunków pokoju poprzedza zawarcie rozejmu i podpisanie traktatu. Kryzys zbożowy wiązał się w równym stopniu z późniejszą epidemią dżumy, jak i z będącą jej konsekwencją żakerią, w dalszej kolejności z reakcją paryskich notabli i z utratą zaufania wynikającą ze zwrotu w polityce króla Nawarry. Z punktu widzenia diachronicznej historii życia wsi kryzys ten przełożył się na wieczną stagnację cen zbóż czy długotrwałe zjawisko wiejskiej migracji. Nie powinno więc dziwić przyjęcie zasady chronologicznego następstwa wydarzeń. Analizie poddano również sposób postrzegania czasu przez człowieka i jego złożoność w perspektywie średniookresowej. Dla ówczesnych ludzi wszystko ma bowiem znaczenie: podział chrześcijaństwa między dwóch papieży, reforma Kościoła i reakcje na świecką potęgę Awinionu, reforma królestwa i wieści o marnotrawstwach finansowych, wrogość wobec księcia Ludwika Orleańskiego i polityka stronnictwa burgundzkiego, kompromis z wichrzycielami kaboszjeńskimi i końcowa zmowa z Anglikami. Wszystko to tworzy w oczach ludzi łańcuch politycznych powiązań i skojarzeń.

Wszyscy aktorzy tej historii – zarówno znani, jak i kryjący się w cieniu – mieli do czynienia z tymi samymi motywacjami i zachowaniami, będąc ponadto w sposób świadomy lub nieświadomy uczestnikami tych samych wydarzeń. Szlachetnie urodzony pan, który zasiadał w Trybunale Miłości ustanowionym w celu rozsądzenia admiratorów i krytyków _Powieści o róży_, niespodziewanie skrytykowanej przez Christine de Pisan, wielce by się zdziwił, gdyby się dowiedział, że sprawa miała związek z włoskimi ambicjami brata Karola VI, a nawet z reformatorskimi następstwami działań franciszkanów przeciwko świeckim splendorom nowego Babilonu. Co nie zmienia faktu, że tak było.

Celem historii nie jest ferowanie wyroków, lecz zrozumienie wyborów ludzi. Aby jednak w pełni zrozumieć jednostki i zbiorowości ludzkie, ich świat wyobrażeń, czytelnik musiałby zrewidować niektóre opinie znane z historii lub historiografii. Na takie osądy warto spojrzeć przez pryzmat czasu i miejsca, umieścić poza anachronicznymi odniesieniami moralnymi lub politycznymi.

Czym zatem jest ta wojna? Nie jest tym samym zjawiskiem w Bordeaux i Paryżu, w Béziers i Verneuil, w Harfleur i Domrémy. A kim są Anglicy? Różnie ich postrzegają Geoffroy d’Harcourt w 1350 roku, „Arcykapłan” Arnaud de Cervole w 1360 roku, Cauchon w 1420 roku czy Nicolas Rolin w 1435 roku. Wyobrażenie, jakie ma o nich kupiec z Bordeaux, jest inne niż to chłopa z Normandii.

Opinie o bohaterach wydarzeń są również bardziej niejednoznaczne, niż mogłoby się początkowo wydawać. Zwłaszcza jeśli zostały już w mniejszym czy większym stopniu zdominowane przez powszechne mniemanie. Cóż można pomyśleć o Karolu Złym, niezadowolonym ze swojego szampańskiego dziedzictwa, o Étiennie Marcelu, zdradzonym przez własnych ludzi, czy Bertrandzie du Guesclin, jakże często trafiającym do niewoli? Należałoby spojrzeć pod innym kątem na postaci na pozór tak jednowymiarowe, jak Harcourt czy Joanna d’Arc, czy na ludzi o tak pogmatwanych losach, jak Cauchon czy Richemont. Poza tym – czyż widzimy Joannę w tym samym świetle w obliczu bezczynności delfina Karola, realizmu politycznego królowej Jolanty czy wyszukanego okrucieństwa duchownych, sceptycyzmu dowódców i entuzjazmu żołnierzy?

Głównym bohaterem tej książki jest jednak ktoś, kogo próżno szukać w indeksie osób. To bezimienny dwudziesto-, może trzydziestoletni człowiek, tyle bowiem średnio żyli ludzie między początkiem XIV a połową XV wieku, którym udało się przetrwać okres dzieciństwa. Walczył, jeśli miał na tyle odwagi. Buntował się, jeśli zależało mu na tym, żeby coś zmienić. Zmieniał poglądy, nawet nie bardzo wiedząc, dlaczego. Na wojnie lub w czasie rozejmu zarabiał na życie albo wszystko tracił. Burzył się.

Tkacz z Gandawy idący za Arteveldem czy oprawca z Wielkiej Rzeźni podążający za Caboche’em, wściekły chłop przyłączający się do Wielkiego Ferré czy żołnierz szukający zatrudnienia u boku Villandranda, próżniak, któremu wystarczało wino płynące strumieniami w świąteczne dni, czy ciekawski pragnący zobaczyć wisielca – wszyscy byli uczestnikami wojny stuletniej w równym stopniu, co książę Filip (ten od: „Ojcze, uważajcie…”), i niemalże w tej samej mierze co zawodowy żołnierz La Hire. Każdy z nich niewiele tak naprawdę dokonał w tej wojnie, choć wiele o niej mówił. Nie zawsze ją również rozumiał. My zaś postaramy się teraz zrozumieć jego.

Paryż, 15 maja 1980 roku

1 Alienor (Eleonora) była panującą na przełomie XII i XIII wieku księżną Akwitanii. Dzięki jej małżeństwu z księciem Andegawenii Henrykiem (późniejszym królem angielskim Henrykiem II) Plantageneci zyskali rozległe posiadłości na zachodzie Francji. Ich rywalizacja z Kapetyngami doprowadziła do wojny stuletniej. (Wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza).

2 Średniowieczna mila francuska (fr. _lieu_, w dawnej polszczyźnie – „leuka”) odpowiada dystansowi ok. 4,5 km.

3 Gallikanizm – idea politycznego uniezależnienia Francji i Kościoła francuskiego od wpływów papieskich, zdefiniowana w paryskich kręgach intelektualnych i prawniczych w XIII wieku.

4 Kaboszjeni (fr. _cabochiens_) – ruch ludowy zwolenników Simona Caboche’a, który podniósł bunt Paryżu w 1413 roku w trakcie rywalizacji „armaniaków” z „burgundczykami”.