Wojna trzydziestoletnia 1618-1648. Tragedia Europy - ebook

SPIS MAP I PLANÓW BITEW

Mapy

1. Europa Środkowa, 1618 r.

2. Valtellina i szwajcarskie przełęcze

Plany bitew

1. Biała Góra, 1620

2. Wimpfen, 1622

3. Höchst, 1622

4. Stadtlohn, 1623

5. Lutter, 1626

6. Stralsund, 1628

7. Mantua, 1630

8. Breitenfeld, 1631

9. Lech, 1632

10. Ścinawa, 1632

11. Alte Veste, 1632

12. Lützen, 1632

13. Hessisch-Oldendorf, 1633

14. Nördlingen, 1634

15. Wittstock, 1636

16. Rheinfelden, 1638

17. Wittenweier, 1638

18. Wolfenbüttel, 1641

19. Druga bitwa pod Breitenfeld, 1642

20. Tuttlingen, 1643

21. Fryburg, 1644

22. Jankov, 1645

23. Herbsthausen, 1645

24. Allerheim, 1645

25. Zusmarshausen, 1648

UWAGI REDAKCYJNE

Nazwy miejscowe podane są w formie najczęściej używanej w literaturze anglojęzycznej. W przypadku nazw miejsc znajdujących się we wschodniej części Europy Środkowej przeważnie są to wersje niemieckie¹. Aktualna nazwa jest podana w nawiasach przy pierwszym pojawieniu się miejscowości. Osoby są identyfikowane w tekście za pomocą ich imienia i tytułu, pod jakimi są najlepiej znane. Pełne imiona i nazwiska oraz tytuły zostały podane wraz z datami urodzenia i śmierci (jeżeli są znane) w indeksie. Generał cesarza Ferdynanda II stał się znany jako Wallenstein po wydaniu trzyczęściowego dramatu Schillera pod koniec XVIII w. Ta wersja utrwaliła się w literaturze anglojęzycznej i będzie używana w tej pracy zamiast czeskiego oryginału Waldstein. We współczesnych dokumentach pojawia się głównie jako „Friedländer” od jego księstwa Friedland. Mimo że anachroniczny, termin „Brytania” będzie stosowany do określenia monarchii Stuartów zamiast jeszcze bardziej mylącej „Anglii”, chyba że będzie to odniesienie do poszczególnych królestw czy księstw. Wszystkie daty podane są w nowym stylu, zgodnie z kalendarzem gregoriańskim, wprowadzonym w katolickich częściach Europy i Świętym Cesarstwie Rzymskim około 1582 r. Wyprzedza on kalendarz juliański, zachowany w użyciu przez niemieckich protestantów do 1700 r., o dziesięć dni.

UWAGI O WALUTACH

+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+
| Waluta | Odpowiednik |
+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+
| Escudo (Hiszpania) | 1,1 dukata (hiszpańskiego, od 1620 r.) lub 2,5 fl. (holenderskiego) |
+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+
| Dukat (Hiszpania) | 2,35 fl. (holenderskiego) lub 1,4 fl. (niemieckiego) |
+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+
| Dukat (Neapol) | 0,7 dukata (hiszpańskiego) |
+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+
| Floren (niemiecki) | 1,7 fl. (holenderskiego) |
+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+
| Liwr (francuski) | początkowo 0,7 fl. (niemieckiego); |
| | |
| | 0,5 fl. po 1640 r. |
+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+
| Funt sterling | 4,2-4,8 talara |
+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+
| Riksdaler (Dania/Szwecja) | 1-1,5 fl. (niemieckiego) |
+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+
| Talar (Cesarstwo) | 1,5 fl. (niemieckiego) lub 2,5 fl. (holenderskiego) |
+-----------------------------------+---------------------------------------------------------------------+

Trudno jest podać dzisiejsze odpowiedniki XVII-wiecznych walut.

Jako wskaźnik wartości można przyjąć, że w 1618 r. 7,5-10 florenów wystarczało na kupno ilości zboża wystarczającego do wyżywienia jednej osoby przez cały rok.WYKAZ SKRÓTÓW

---------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
AHVN Annalen des Historischen Verein für den Niederrhein
APW Acta Pacis Westphalicae (red. K. Repgen, 36 vols., Münster, 1961-)
ARG Archiv für Reformationsgeschichte
BA Briefe und Akten zur Geschichte des Dreißigjährigen Krieges, Nowa seria (wyd. Historische Kommission der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 8 t., Munich, 1906-1997)
BDLG Blätter für deutsche Landesgeschichte
CEH Central European History
Doc. Bo. Documenta Bohemica Bellum Tricennale Illustrantia (red. M. Kouril i in., 7 t., Prague, 1971-1981)
EHQ European History Quarterly
EHR English Historical Review
FBPG Forschungen zur Brandenburg-Preußischen Geschichte
GH German History
HHStA Haus-, Hof- und Staatsarchiv Vienna
HJ Historical Journal
HJb Historisches Jahrbuch
HZ Historische Zeitschrift
IHR International History Review
IPM Instrumentum Pacis Monasteriense (pokój w Münsterze)
IPO Instrumentum Pacis Osnabrugense (pokój w Osnabrück)
JMH Journal of Modern History
KA Kriegsakten
MEA Mainzer Erzkanzler Archiv Vienna
MIÖG Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung
MÖSA Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchivs
NASG Neues Archiv für Sächsische Geschichte
NTSR Neues Teutsches Staatsrecht (J.J. Moser, 20 t. w 36 częściach, Frankfurt-Leipzig, 1767-1782)
P&P Past and Present
TE Theatrum Europaeum oder Außführliche vnd Wahrhafftige Beschreibung aller und jeder denkwürdiger Geschichten (red. M. Merian, t. I-IV, Frankfurt am Main, 1633-1652), dostępne online: http://digital.bib-bvb.de.
VOC Verenigde Oostindische Compagnie (Holenderska Kompania Wschodnioindyjska)
VSWG Vierteljahreshefte für Sozial und Wirtschaftsgeschichte
WIC Westindische Compagnie (Holenderska Kompania Zachodnioindyjska)
WVJHLG Württembergische Vierteljahreshefte für Landesgeschichte
WZ Westfälische Zeitschrift
ZBLG Zeitschrift für Bayerische Landesgeschichte
ZGO Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins
ZHF Zeitschrift für Historische Forschung
ZNRG Zeitschrift für Neuere Rechtsgeschichte
ZPGLK Zeitschrift für Preußische Geschichte und Landeskunde
ZSRG GA Zeitschrift der Savigny Stiftung für Rechtsgeschichte Germanistische Abteilung
ZSRG KA Zeitschrift der Savigny Stiftung für Rechtsgeschichte Kanonistische Abteilung
---------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------PRZEDMOWA

Istnieje wiele specjalistycznych opracowań dotyczących wojny trzydziestoletniej, jednak brakuje prac ogólnych. Niewielu autorów tworzy coś więcej niż krótkie podsumowania przeznaczone dla studentów. Powody tego stanu rzeczy łatwo dostrzec. Omówienie wszystkich aspektów wymagałoby znajomości co najmniej czternastu języków europejskich, a źródeł archiwalnych zachowało się tyle, że wystarczy ich na dziesięciolecia badań. Nawet ilość wydrukowanych materiałów osiągnęła liczbę milionów stron; istnieje ponad 4 tysiące tytułów na temat samego pokoju westfalskiego, który zakończył konflikt. Ogromna ilość źródeł wpłynęła na sposób, w jaki prace te były pisane. Niektórzy autorzy odrzucają szczegóły, umieszczając wojnę w szerszej perspektywie przejścia Europy w epokę nowożytną. Inni poświęcają więcej uwagi postaciom i wydarzeniom, jednak gdy autor zbliża się do połowy lat 30. XVII w., często pojawiają się u niego oznaki zmęczenia. Do tego czasu większość bohaterów nadających bieg wydarzeniom początkowego okresu już nie żyła, a zastąpiły ich inne postacie, zignorowane przez potomnych. Autorzy spieszą się, aby zakończyć opowieść i ostatnie 13 lat zawierają w jednej czwartej tekstu książki (lub mniej), z czego duża część dotyczy pokoju i skutków wojny.

W niniejszej pracy chcę zmienić to nastawienie, omawiając cały okres wojny w sposób bardziej równomierny. Pewne charakterystyczne elementy tego podejścia przedstawiłem w rozdziale wprowadzającym. Najważniejsze to spojrzenie na wojnę jako na oddzielny konflikt o porządek polityczny i religijny w Europie Środkowej, zamiast zanurzania jej w ogólnym opisie konfliktów europejskich w pierwszej połowie XVII w. Chociaż upraszcza to niektóre aspekty, to kieruje też uwagę na przyczyny wojny wynikające ze skomplikowanej sytuacji w Świętym Cesarstwie Rzymskim pod koniec XVI w. Celem pierwszej części książki jest wyjaśnienie tego i umieszczenie w szerszym kontekście europejskim. Druga część opisuje przebieg tragedii w sposób mniej więcej chronologiczny, ze zwróceniem szczególnej uwagi na przyczyny niepowodzenia wysiłków pokojowych przed połową lat 40. XVII w. Ostatnia część omawia polityczny, ekonomiczny, społeczny i kulturowy wpływ wojny oraz jej długoterminowe znaczenie. W całej książce wyjaśnienia strukturalne zostały połączone z przyczynami i skutkami wydarzeń, a zarówno pomniejszym, jak i głównym ich uczestnikom poświęcono więcej miejsca. Przypisy są wybiórcze, pomijają większość starszych materiałów na korzyść nowszych prac, które są bardziej dostępne dla znacznej części czytelników oraz stanowią dobry przewodnik po literaturze specjalistycznej.

Z wielką przyjemnością chciałbym wspomnieć o wsparciu Rady ds. Badań Artystycznych i Humanistycznych w kwestii przyznania mi urlopu badawczego w latach 2007-2008, dzięki czemu niniejsza książka mogła powstać. Wielką pomocą było także wspierające badania środowisko na Uniwersytecie Sunderland, jak również ciepłe przyjęcie mnie przez Wydział Historii w Hull, gdzie powstały końcowe rozdziały tej pracy. Leopold Auer i pracownicy Haus-, Hof- und Staatsarchiv w Wiedniu okazali mi niezwykle cenną pomoc podczas mojej zbyt krótkiej wizyty w 2006 r. Dziękuję Scottowi Dixonowi, Robertowi Evansowi, Ralphowi Morrisonowi i Neilowi Rennoldsonowi za ich pomoc w odnalezieniu mniej znanych prac, a w szczególności Kacprowi Rękawkowi za pomoc z materiałami w języku polskim. Clarissa Campbell Orr, Tryntje Helfferich, Michael Kaiser, Maureen Meikle, Géza Pálffy i Ciro Paoletti podzielili się ze mną swoją wiedzą na temat różnych kwestii szczegółowych. Wyjątkowy dług zaciągnąłem u Trevora Johnsona, który udostępnił mi swoją nieopublikowaną książkę na temat polityki Bawarii. Niestety z powodu jego nagłej śmierci w 2007 r. nie będę w stanie mu się odwdzięczyć.

Zachęty ze strony Simona Windera podtrzymywały moją wiarę w to, że ostatecznie ukończę tę książkę, zaś jego porady dotyczące redakcji tekstu znacząco zwiększyły jego przejrzystość. Dzięki uważnej korekcie Charlotte Ridings wyeliminowane zostały wszystkie niespójności i błędy, a Cecilia Mackay sprawiła, że moja lista ilustracji stała się rzeczywistością.

Eliane, Alec, Tom i Nina cierpliwie tolerowali moje pogrążenie się w przeszłości i jak zwykle zapewnili mi najlepsze wsparcie i inspirację. Tę książkę dedykuję im z miłością.ROZDZIAŁ I WPROWADZENIE

TRZECH PANÓW I OKNO

Krótko po godzinie 9 rano w środę 23 maja 1618 r. Vilém Slavata zwisał z okna zamku na Hradczanach w Pradze. 46-letni arystokrata nigdy wcześniej nie znalazł się w takiej sytuacji. Jako przewodniczący czeskiego skarbu i sędzia sądu najwyższego był on jedną z wyżej postawionych osób w rządzie królewskim i miał za sobą wybitną karierę w służbie panującej dynastii habsburskiej. Dzięki małżeństwu z dziedziczką Lucią Ottilią był także jednym z najbogatszych ludzi w całym królestwie.

Chwilę wcześniej jego równie wybitny kolega, Jaroslav Borita von Martinitz, został pochwycony przez pięciu uzbrojonych ludzi. Błagania Martinitza o spowiednika tylko bardziej wzburzyły napastników, którzy bezceremonialnie wyrzucili go głową w dół przez to samo okno, którego teraz kurczowo trzymał się Slavata, wisząc nad znajdującym się 17 m niżej rowem. Gniewne głosy dobiegające z pokoju nie dawały nadziei na pomoc. W tym momencie Slavata poczuł ostre uderzenie metalu, ktoś ciął go repierem w palce. Ból stał się zbyt duży do zniesienia; mężczyzna poluźnił uchwyt i spadł w dół, rozbijając tył głowy o parapet okna na niższym piętrze. Kiedy znikał w dole, napastnicy zauważyli jego sekretarza, Filipa Fabriciusa, obejmującego jednego z mniej przerażających członków grupy. Ignorując błagania o litość, napastnicy bezzwłocznie wyrzucili go przez okno, aby podzielił los swojego pana.

Jednak nie wszystko poszło zgodnie z planem. Podczas gdy Slavata wylądował dokładnie na dnie rowu, Martinitz upadł kawałek dalej. Teraz ześlizgnął się na dół, aby pomóc przyjacielowi, raniąc się po drodze o własny miecz, którego napastnicy mu nie odebrali. Z okna powyżej padły strzały, ale Martinitzowi udało się pomóc wstać oszołomionemu Slavacie i razem uciekli do pobliskiego pałacu Lobkowitza, domu czeskiego kanclerza, który nie był obecny na ich przerwanym spotkaniu. Wysłano za nimi dwóch ludzi, aby ich wykończyli, ale żona Lobkowitza Poliksena zaryglowała drzwi i ostatecznie przekonała ich, aby odeszli. Następnego dnia Martinitz uciekł przez granicę do Bawarii; obrażenia Slavaty nie pozwoliły mu na niezwłoczny wyjazd i był zmuszony ukrywać się. Tymczasem Fabricius, który o dziwo wylądował na nogach, pędził do Wiednia, serca monarchii habsburskiej i politycznego centrum Świętego Cesarstwa Rzymskiego, aby powiadomić o wszystkim cesarza².

To wydarzenie przeszło do historii jako defenestracja praska³ i zapoczątkowało bunt w Czechach, ogólnie przyjmowany za początek wojny trzydziestoletniej, która pochłonęła 8 milionów istnień oraz przekształciła polityczną i religijną mapę Europy. Wojna ta w historii Niemiec i Czech zajmuje miejsce podobne do wojen domowych w dziejach Wielkiej Brytanii, Hiszpanii lub Stanów Zjednoczonych, rewolucji we Francji czy Rosji – definiujący moment narodowej traumy, który ukształtował to, w jaki sposób dany kraj postrzega siebie i swoje miejsce w świecie. Problemy następnych pokoleń z pogodzeniem się ze skalą zniszczeń były porównywane do tych z historyzacją Holokaustu⁴. Dla większości Niemców wojna stała się symbolem narodowego upokorzenia, opóźniając rozwój polityczny, ekonomiczny i społeczny oraz skazując ich kraj na dwa wieki wewnętrznych podziałów i upadku znaczenia na arenie międzynarodowej.

INTERPRETACJE

Ta interpretacja miała zaczątek w dużo późniejszej porażce, która zarówno ożywiła zainteresowanie wojną trzydziestoletnią, jak i zmieniła sposób jej postrzegania. Dla tych, którzy ją przeżyli, oraz dla ich dzieci, wojna zachowała bezpośredniość wydarzeń im współczesnych. Od samego początku konflikt budził szerokie zainteresowanie w całej Europie, przyspieszając „medialną rewolucję” początków XVII w., która doprowadziła do powstania nowoczesnych gazet (patrz rozdział 23). Kończący ją pokój westfalski stał się światowym bestsellerem, osiągając w ciągu roku liczbę co najmniej 30 wydań. Pod koniec XVII w., kiedy Europa Środkowa wkroczyła w kolejny okres 30 lat wojny, głównie przeciwko Francji i Turcji, zainteresowanie stopniowo gasło. Jednak pamięć o wcześniejszym konflikcie była podtrzymywana przez regularne obchody rocznicy pokoju westfalskiego, a także za pomocą stosunkowo niewielkiej liczby książek przeznaczonych na rynek komercyjny. Tak jak publiczne obchody, prace te prezentowały ogólnie pozytywną interpretację wyniku wojny, jako zachowującego wolności niemieckich protestantów i wzmacniającego ustrój Cesarstwa⁵.

Obraz ten dramatycznie zaciemnił się po Rewolucji Francuskiej i rozczłonkowaniu Świętego Cesarstwa Rzymskiego przez Napoleona. Austriacko-pruski kontratak przeciw rewolucyjnej Francji w 1792 r. wciągnął Niemców w kolejny cykl inwazji, porażek, politycznych wstrząsów i zniszczeń. Te doświadczenia zbiegły się z nowymi prądami intelektualnymi i kulturalnymi związanymi z romantyzmem oraz ruchem literackim Sturm und Drang. Ponure opowieści o masowych mordach, gwałtach i torturach z czasów wojny trzydziestoletniej znalazły niezwłoczny oddźwięk, podczas gdy dramatyczne życiorysy takich postaci, jak cesarski generał Wallenstein czy szwedzki król Gustaw Adolf, nabrały nowego znaczenia przez porównania z Napoleonem i innymi bohaterami tej epoki. Friedrich Schiller, wiodący pisarz ruchu Sturm und Drang, zdobył duże zainteresowanie, gdy w 1791 r. opublikował swoją historię wojny, po której napisał w latach 1797-1799 trylogię Wallenstein, a ta w świecie niemieckojęzycznym jest odpowiednikiem historycznych dramatów Szekspira.

Romantyczna interpretacja wojny ustanowiła trzy elementy, które do dzisiaj kształtują jej obraz. Jednym jest gotyckie zainteresowanie śmiercią, upadkiem i zniszczeniem, z Niemcami przedstawionymi zwykle jako bezbronna ofiara obcej agresji. Opowieści o okropnościach wojny czerpały z przekazów ludowych i współczesnej literatury, szczególnie z Przygód Simplicissimusa autorstwa Grimmelshausena, które zostały ponownie odkryte przez romantycznych poetów jako pierwsza autentycznie niemiecka powieść i wydane w wielu „poprawionych” wersjach w początkach XIX w.⁶

Pojawienie się tych opowieści w historycznych powieściach i obrazach, a także na lekcjach historii w szkołach wzmocniło pamięć ludową i tradycje rodzinne, nie tylko w Niemczech, ale i w innych krajach dotkniętych walkami. Wojna trzydziestoletnia stała się punktem odniesienia, do którego porównywano wszystkie późniejsze wojny. Mieszkańcy wschodniej Francji interpretowali każdą późniejszą inwazję przez pryzmat opowieści o Szwedach i Chorwatach, którzy zdewastowali ich region w latach 30. XVII w. Żołnierze walczący w okopach frontu wschodniego I wojny światowej wierzyli, że doświadczają okropności niewidzianych od trzech wieków. W swoim wystąpieniu radiowym z 4 maja 1945 r. minister do spraw uzbrojenia i architekt Hitlera Albert Speer ogłosił, że „zniszczenia, których doświadczyły Niemcy, można porównać tylko z tymi z czasów wojny trzydziestoletniej. Nie można dopuścić, aby zdziesiątkowanie naszego narodu za sprawą głodu i niedoborów osiągnęło proporcje tamtej epoki”. W tym celu, mówił, następca Hitlera admirał Dönitz był zdeterminowany, aby walczyć dalej. Badania opinii publicznej przeprowadzone w latach 60. XX w. pokazały, że Niemcy uważali wojnę trzydziestoletnią za największą tragedię swojego kraju, większą niż obie wojny światowe, Holocaust i czarna śmierć⁷. Wpływ telewizji niewątpliwie zmienił pod koniec XX w. ten sposób postrzegania, szczególnie poprzez rozpowszechnianie zdjęć rzezi mających miejsce niedawno. Niemniej jeszcze w XXI w. niemieccy autorzy twierdzili, że „nigdy wcześniej, a także nigdy później, nawet podczas horroru bombardowań w trakcie II wojny światowej, kraj nie był tak zniszczony, a ludzie tak umęczeni” jak w latach 1618-1648⁸.

Drugim elementem ustalonym przez XIX-wieczną historiografię była atmosfera tragicznej nieuchronności. Jest to widoczne już w Wallensteinie Schillera, który przedstawia swego bohatera jako idealistę pragnącego pokoju, skazanego na śmierć z ręki swoich najbliższych podwładnych. Uczucie niemożliwego do powstrzymania stoczenia się w otchłań chaosu stało się powszechne w literaturze po wojnach napoleońskich. Wcześniejszy – pozytywny – odbiór pokoju westfalskiego zdawał się nieodpowiedni, biorąc pod uwagę upadek Cesarstwa w 1806 r. Wtedy wydawało się, że zamiast wzmocnić ustrój Cesarstwa wojna rozpoczęła jego upadek. Nowsze prace umacniają to wrażenie, przenosząc uwagę z osobowości i niepowodzeń ustrojowych na długoterminowe przejście europejskiej gospodarki od feudalizmu do kapitalizmu, które rzekomo rozpoczęło „powszechny kryzys w XVII w.”⁹. Kryzys postrzegany jest też jako przede wszystkim polityczny, środowiskowy albo połączenie dwóch lub więcej czynników. Jednak wszystkie interpretacje zgadzają się, że zmiany strukturalne leżące u podstaw podsycały napięcia, które spowodowały gwałtowne bunty i międzynarodowe konflikty w całej Europie po 1600 r.¹⁰

Brak zgody w kwestii interpretacji tych wydarzeń w Cesarstwie zapoczątkował trzeci i prawdopodobnie najbardziej wpływowy element w XIX-wiecznym piśmiennictwie niemieckim. Historia wojny trzydziestoletniej została wplątana w kontrowersje połączone z rozwojem Niemiec po 1815 r. Powstały dwie konkurujące ze sobą narracje, każda związana z jedną z możliwych wizji przyszłych Niemiec. Wizja „większych Niemiec” to luźna federacja, która obejmowała habsburską Austrię, Prusy Hohenzollernów i „trzecie Niemcy” składające się z mniejszych państw (Bawaria, Nassau, Wirtembergia i inne). Alternatywna wizja „mniejszych Niemiec” wykluczała Austrię, głównie ze względu na komplikacje, jakie towarzyszyłyby inkorporacji poddanych Habsburgów z Włoch i Bałkanów. Po zwycięstwie Prus nad Austrią w 1866 r. zatriumfowała koncepcja „mniejszych Niemiec”, utrwalona poprzez porażkę Francji w wojnie 1870-1871 i utworzenie II Rzeszy. Obie wizje przyszłości Niemiec miały wyraźne powiązania religijne, które zostały przeniesione na dyskusje o przeszłości kraju. Założenie, że wojna trzydziestoletnia była konfliktem religijnym, wydawało się tak oczywiste, że prawie nie było kwestionowane.

Jak się okazało, wielkie znaczenie miał fakt, że spór o kształt niemieckiej państwowości zbiegł się z narodzinami nowoczesnych nauk historycznych. Leo­pold von Ranke, twórca niemieckiej szkoły empirycznej, wybrał Wallensteina na temat jedynej pełnej biografii pośród swoich licznych publikacji. Ranke i współcześni mu historycy poczynili wiele wysiłków, aby zbadać zachowane materiały archiwalne, a wiele ich prac nadal ma wielką wartość. Mieli oni przemożny wpływ na to, jak historycy z innych krajów interpretowali wojnę, chociaż każdy kraj wpasowywał konflikt we własną narodową narrację. Francuscy historycy przeważnie postrzegali ją przez pryzmat Richelieu i Mazarina, których polityka rzekomo zbudowała fundamenty dla okresu francuskiej dominacji na kontynencie od połowy XVII w. do epoki napoleońskiej. Dla autorów hiszpańskich głównym tematem był narodowy upadek, gdy wydawało się, że po 1618 r. ich kraj rozbił się o własne ambicje. Szwajcarom, Holendrom i Portugalczykom konflikt kojarzył się z niepodległością – w każdym przypadku od Habsburgów – podczas gdy Duńczycy i Szwedzi umieszczają go w kontekście wzajemnej rywalizacji o dominację na Bałtyku. Interpretacje brytyjskie pozostają najbliższe niemieckim, częściowo ze względu na związek dynastii Stuartów z brzemienną w skutki decyzją elektora Palatynatu o poparciu czeskich buntowników po defenestracji. Współcześni oceniali ten związek dynastyczny pod kątem religijnym jako „sprawę protestancką”, coś co odbiło się w skonfesjonalizowanych pracach XIX-wiecznych autorów niemieckich, które stanowiły główne źródło dla historyków pracujących w Wielkiej Brytanii¹¹.

Idea wojny religijnej mieściła się także w szerszej narracji protestanckiej pojawiającej się w wielu XIX- i XX-wiecznych pracach historycznych, które postrzegały wydarzenia następujące po reformacji jako wyzwolenie spod katolickiego jarzma. Ta sama przemiana mogła być przedstawiona bez uprzedzeń wyznaniowych jako sekularyzacja i modernizacja. W jednej z nowszych prac wojna staje się „kryzysem rozwojowym i modernizacyjnym” cywilizacji europejskiej; „piekłem”, które stworzyło nowoczesny świat¹².

W naukach historycznych i politycznych utarło się przekonanie, że pokój westfalski zainicjował system suwerennych państw, który dał podstawę dla stosunków międzynarodowych na całym świecie. Historycy wojskowi rutynowo określają takie postacie jak Gustaw Adolf jako „ojców” nowoczesnej wojny. Uważa się, że pod kątem politycznym wojna zapoczątkowała epokę monarchii absolutnych, które zdominowały większą część kontynentu aż do Rewolucji Francuskiej. Europejczycy eksportowali swoje waśnie na Karaiby, do Brazylii, Afryki Zachodniej, Mozambiku, Sri Lanki, Indonezji oraz na Ocean Atlantycki i Pacyfik. Srebro, którym opłacano żołnierzy katolickiej Europy, było wydobywane w potwornych warunkach przez Meksykanów, Peruwiańczyków i Boliwijczyków, których tysiące można uznać za ofiary tej wojny. Afrykańscy niewolnicy harowali w Brazylii na rzecz holenderskich plantatorów cukru, których zyski pomogły Republice sfinansować jej walkę przeciw Hiszpanii, razem z pieniędzmi pochodzącymi z bałtyckiego handlu zbożem i rybołówstwa na Morzu Północnym.

Zainteresowanie tym szerszym wymiarem zdominowało prace na temat wojny w języku angielskim, które przedstawiają wydarzenia w Cesarstwie jako część większego konfliktu Francji, Szwecji oraz angielskich, holenderskich i niemieckich protestantów przeciw hegemonii hiszpańsko-habsburskiej. Wojna w Cesarstwie była uzupełnieniem tego większego konfliktu lub stała się jego częścią po interwencji Szwecji i Francji w Niemczech w latach 30. XVII w. Choć jeden z wiodących autorów odrzuca starszą niemiecką interpretację jako „parafialną”, ta szkoła wojny międzynarodowej miała duży wpływ na XIX-wieczną historiografię, przedstawiając wybuch wojny jako niemożliwy do uniknięcia, a jej przebieg charakteryzując eskalującą przemocą i wrogością religijną¹³.

SPÓR

Wojna trzydziestoletnia była wydarzeniem bardzo skomplikowanym. Problemy w interpretacji wynikają z prób uproszczenia go poprzez zbytnie uwydatnienie jednego aspektu kosztem innego. W niniejszej książce staram się ponownie połączyć różne elementy przez ich wspólny związek z ustrojem Cesarstwa. Wojna w Cesarstwie była powiązana z innymi konfliktami, aczkolwiek pozostała od nich oddzielona. Nawet poza Cesarstwem obserwatorzy uważali, że wojna, która zaczęła się buntem w Czechach, trwała aż do pokoju westfalskiego. Na początku lat 20. XVII w. zaczęto mówić o wojnie pięcio- czy sześcioletniej i liczono dalej aż do jej zakończenia w 1648 r.¹⁴

Niemniej wydarzenia te miały wpływ na całą Europę i historia kontynentu byłaby zupełnie inna, gdyby wojny udało się uniknąć lub gdyby skończyła się w inny sposób. Z większych państw nie zaangażowała się w nią tylko Rosja. Polska i Imperium Osmańskie wywarły na nią spory wpływ bez bezpośredniego udziału. Holendrom udało się zapobiec połączeniu wojny z ich konfliktem z Hiszpanią, a jednocześnie próbowali wpływać na wydarzenia w Cesarstwie przez ograniczone, pośrednie wsparcie. Zaangażowanie brytyjskie było bardziej znaczące, jednak państwo to nigdy formalnie nie stało się uczestnikiem konfliktu. Francja i Hiszpania interweniowały, jednak nie wiązały swojego udziału z ich wzajemnym konfliktem, który miał inne przyczyny i trwał jeszcze przez 11 lat po 1648 r. Dania i Szwecja były w pełni uczestnikami wojny, chociaż ich interwencje miały niewiele wspólnego z przyczynami wojny. Podobnie inne sąsiednie księstwa, jak Sabaudia i Lotaryngia, zostały wciągnięte w konflikt, jednocześnie nie porzucając własnych celów czy regionalnych waśni.

Drugim wyróżnikiem tego sporu jest fakt, że nie była to przede wszystkim wojna religijna¹⁵. Religia z pewnością stanowiła potężny element tożsamości, jednak musiała konkurować z tożsamością polityczną, społeczną, językową, płciową oraz innymi. Większość współczesnych obserwatorów mówiło o wojskach cesarskich, bawarskich, szwedzkich czy czeskich, a nie katolickich i protestanckich, które to określenia są anachroniczne i były używane od XIX w. dla wygody, aby uprościć relacje. Wojna była religijna tylko w takim zakresie, że wiara kierowała wszystkimi działaniami prywatnymi i polityką początków okresu nowożytnego. Aby zrozumieć prawdziwe powiązania konfliktu ze sporami wewnątrz chrześcijaństwa, musimy dokonać rozróżnienia pomiędzy stronnictwami wojowniczymi a umiarkowanymi. Wszyscy byli religijni i ludzi o umiarkowanych poglądach nie powinniśmy postrzegać jako bardziej racjonalnych, rozsądnych czy świeckich. Różnica nie leży w ich religijnej gorliwości, ale w tym, jak odnosili wiarę do swoich działań. Wszyscy byli przekonani o tym, że tylko ich odmiana chrześcijaństwa oferuje jedyną prawdziwą drogę do zbawienia oraz jedyną poprawną wykładnię sprawiedliwości, polityki i życia codziennego. Jednak przedstawiciele stronnictw umiarkowanych byli bardziej pragmatyczni, uznając pożądane zjednoczenie wszystkich chrześcijan w jednym Kościele za ogólny i raczej odległy cel. Przedstawiciele frakcji wojowniczych uważali, że ten cel jest w zasięgu ręki i byli gotowi nie tylko do użycia siły zamiast perswazji, ale i czuli się osobiście wezwani w tym celu przez Boga. Interpretowali Biblię w sposób opatrznościowy i apokaliptyczny, odnosząc współczesne im wydarzenia bezpośrednio do tekstu. Dla nich ten konflikt był świętą wojną – ostatecznym starciem między dobrem a złem, w którym cel uzasadniał prawie wszystkie środki.

Jak się przekonamy, członkowie stronnictw wojowniczych pozostali w mniejszości, w dużej mierze doświadczając wojny jako obserwatorzy lub ofiary klęski i wypędzenia. Niemniej jednak zarówno wtedy, jak i obecnie postawa wojownicza staje się szczególnie niebezpieczna w połączeniu z władzą polityczną. Tworzy w rządzących złudne poczucie bycia wybranymi przez Boga do boskiego celu i nagrody. Zachęca do utwierdzenia się w przekonaniu, że ich normy są absolutne, ich forma sprawowania rządów automatycznie nadrzędna wobec wszystkich innych, a ich wiara to jedyna prawdziwa religia. Tacy fundamentaliści demonizują „innych” jako złych w psychologicznym odpowiedniku aktu wypowiedzenia wojny, ucinając wszelkie możliwości dialogu czy kompromisu. Nie czują się zobowiązani, aby traktować przeciwników jak istoty ludzkie. O problemy, do których sami się przyczynili, obwiniają w całości przeciwnika. Jednak taka pewność siebie jest niebezpieczna zarówno dla nich samych, jak i ich wrogów. Wiara w boską pomoc zachęca fundamentalistów do podejmowania ryzyka w przekonaniu, że narastające przeciwności to tylko element boskiego planu wypróbowania ich wiary. Pozostają przekonani, że ostateczne zwycięstwo im się należy. To może wzmocnić determinację i motywować do upartego oporu, ale nie pomaga w osiąganiu sukcesów wojskowych. Fundamentaliści nie posiadają wiedzy o przeciwniku, ponieważ nie próbują go zrozumieć. Takie przekonania z pewnością kształtowały kluczowe decyzje, łącznie z defenestracją i decyzją elektora Palatynatu o przyłączeniu się do buntu. Wpływy stronnictw wojowniczych były czasami nieproporcjonalnie duże w stosunku do ich liczebności, jednak nie oznacza to, że powinniśmy interpretować konflikt ich oczami.

Trzecim kluczowym wyróżnikiem tego sporu jest fakt, że wojna nie była nieunikniona. Powiązanie między europejskim XVII-wiecznym konfliktem a szerszymi problemami środowiskowymi i ekonomicznymi jest w najlepszym wypadku przypadkowe. Kontynentu nie pochłonęła w całości fala przemocy. Pomimo tego, że większa część Cesarstwa podzielała podstawowe problemy strefy wojny, po 1618 r. i aż do czasu eskalacji w latach 1631-1632 panował tam pokój. Konflikt nie wybuchł także bezpośrednio po pokoju augsburskim (1555 r.), który dotyczył napięć podsycanych przez Reformację. W Cesarstwie było kilka gwałtownych incydentów (patrz rozdział 7), lecz żadnego ogólnego konfliktu aż do 1618 r. Jest to najdłuższy okres pokoju w nowożytnej historii Niemiec, który został wyrównany dopiero w 2008 r., 63 lata po II wojnie światowej. Jego znaczenie staje się jeszcze bardziej wyraźne, kiedy stosunkowy spokój w Cesarstwie porównamy do brutalnych wojen domowych we Francji i Niderlandach po 1560 r.

Biorąc pod uwagę sukces porozumienia z 1555 r., późniejszy wybuch wojny powszechnej w 1618 r. wymaga pewnych wyjaśnień. To stanowi cel pierwszych ośmiu rozdziałów, które przedstawiają także ogólną sytuację w Europie oraz wprowadzają kluczowe problemy i wielu z głównych bohaterów. W kolejnych dwunastu rozdziałach prześledzimy wydarzenia (w dużej mierze chronologicznie), zwracając szczególną uwagę na okres po 1635 r., który był bezpodstawnie pomijany, a jest kluczowy dla zrozumienia, dlaczego pokój był tak trudny do osiągnięcia. Ostatnie trzy rozdziały omawiają konsekwencje polityczne, a także koszty ludzkie i materialne oraz oceniają, co wojna oznaczała dla tych, którzy ją przeżyli i dla późniejszych pokoleń.