Wojny i epidemie w dziejach Rzeczypospolitej. Dżuma, cholera, tyfus - ebook

WSTĘP

„Wojna jest matką wszystkich rzeczy”

Heraklit z Efezu

„Nie ma postępu bez herezji”

Ludwik Hirszfeld

Epidemie chorób zakaźnych towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Kształtowały rozwój cywilizacji, wpływały na kulturę, sztukę i wierzenia religijne. Tliły się lub gwałtownie rozprzestrzeniały, prowadząc do depopulacji, a w konsekwencji – do zmian społecznych i politycznych. Opisy chorób znajdują się w najwcześniejszych zabytkach literackich, w których występują jako elementy kary bożej i szeroko rozumianej niedoli człowieczej w połączeniu z głodem i wojną.

Poeci, historycy i kronikarze opisywali choroby jako składnik życia społecznego, ponieważ towarzyszyły one ludzkości bez przerwy, chociaż z różnym nasileniem. Przekazy słowne z kolei determinowały myśl człowieka przez wielowymiarową rolę metafory i wpływały na rozwój nauki. Choroby zakaźne towarzyszyły wojnom. Przemarsze wojsk, brud, zniszczenia, głód, szeroko pojęta destabilizacja porządku publicznego powodowały, iż od starożytności klęski te występowały razem i tak były opisywane. Porównywanie epidemii do wojny jest zakorzenione we wszystkich językach świata. Walczymy z bakteriami i bronimy się przed nimi, zwalczamy i traktujemy jako niewidzialnego wroga. Epidemie wybuchają, drobnoustroje są zabijane, bronią ludzi stają się leki i szczepienia.

Z mojej perspektywy badawczej, lekarza, historia ludzkości jest nierozerwalnie związana z dziejami medycyny, dlatego proponuję pracę o epidemiach i wojnach związanych z historią Rzeczypospolitej. Oczywiście opracowanie nie wyczerpuje tematu, jest pierwszą próbą podobnej analizy w literaturze przedmiotu.

Celem książki jest przedstawienie trzech epidemii chorób zakaźnych (dżumy, cholery i duru plamistego) na tle trwających w tym czasie wojen. Podjęłam próbę określenia, w jaki sposób choroby wpływały na działania militarne, czy zaważyły na wyniku wojen i w konsekwencji − na losach narodu. Moje zainteresowanie budziła organizacja walki z epidemiami w odniesieniu do etapów ewolucji wiedzy medycznej. Ciekawym zagadnieniem wydaje się być potwierdzenie lub podważenie panującego do dzisiaj dogmatu o wpływie znajomości czynnika zakaźnego na rozwój metod prewencyjno-leczniczych w czasie epidemii.

Pierwszy rozdział jest wprowadzeniem do tematu, z konieczności – pobieżną sygnalizacją zagadnień. Literatura przedmiotu dotycząca starożytnych i nowożytnych epidemii i wojen jest olbrzymia, bogata zwłaszcza w dorobku historyków zachodnioeuropejskich, a ich szczegółowa analiza wykracza poza ramy tematyczne tego opracowania. Kolejne rozdziały są właściwą materią książki. Przedstawiłam w nich epidemie i wojny, które wpłynęły na historię Rzeczypospolitej: dżumę (1770−1771) w czasie konfederacji barskiej, cholerę podczas powstania listopadowego (1830−1831) oraz epidemię duru plamistego w latach 1918−1923, gdy Polska odzyskiwała niepodległość. Przedstawienie historii epidemii podczas wojen wymaga spojrzenia z kilku perspektyw (medycznej, historycznej, taktyki wojskowej i innych nauk o szerokim wymiarze strategicznym). Poszukiwanie ujednoliconej metodologii w tak szerokim ujęciu jest dużym wyzwaniem. Tym bardziej warto oceniać i interpretować fakty historyczne w wielu kontekstach. Stawiać nowe pytania badawcze nadążające za zmianami świata, poszukiwać odpowiedzi z perspektywy innej niż dotychczas.

Próby ustalenia ścisłej cezury w interdyscyplinarnych rozważaniach muszą uwzględniać wiele obszarów badawczych i ich metodologii. Wyznaczanie granic czasowych w historii nauki traktowane jest w sposób umowny, dlatego wskazanie ściśle określonych granic w szerokich tematycznie pracach to niełatwe zadanie.

Jako lekarz w sposób naturalny wybieram cezurę opartą na danych biologicznych. Priorytetem są dla mnie kwestie natury medycznej osadzone w kontekście wydarzeń historycznych. Wszystkie wydarzenia, będące wyznacznikiem podziału i zarazem chronologii, wiążą się z epidemiami chorób zakaźnych. Wpisały się na trwałe w historię naszego narodu, lecz rzadko się o nich wspomina w tym kontekście.

W przypadku wybranych do analizy epidemii i wojen cezury biologiczna i historyczna nakładają się na siebie. Dżuma w 1770 roku w ewidentny sposób koreluje z pierwszym rozbiorem Rzeczypospolitej w 1772 roku, epidemia cholery (1830−1831) – z czasem powstania listopadowego, a tyfus plamisty (1919−1923) towarzyszył walkom o odzyskanie niepodległości w 1918 roku i kształtowaniu struktur nowego państwa polskiego (w tym granic wschodnich) w XX wieku.

W ujęciu biologicznym wydaje się celowe przyjęcie jako cezury początkowej pracy epidemii dżumy w 1770 r., przed pierwszym rozbiorem Rzeczypospolitej, a końcowej – 1923 r., kiedy to powołano Państwowy Zakład Higieny, instytucję naukowo-badawczą nadzorującą wszelkie kwestie związane ze zdrowiem publicznym i epidemiami w II Rzeczypospolitej. Z kolei cezura oparta na wydarzeniach historycznych to data pierwszego rozbioru w 1772 r. jako początek upadku Rzeczypospolitej, a uzyskanie niepodległości w 1918 r. należy potraktować jako koniec XIX w. dla historii Polski.

Literatura przedmiotu dotycząca poszczególnych epidemii, wojen, powstań i wydarzeń historycznych jest bogata, jednakże nie ma opracowania podejmującego się porównania trzech wymienionych epidemii wraz z działaniami militarnymi, którym towarzyszyły, w kontekście określenia ich znaczenia historycznego. W każdym z rozdziałów odnoszę się do literatury przedmiotu oraz wymieniam najważniejsze pozycje, na podstawie których powstała książka.

Opisując epidemie dżumy, cholery i duru plamistego, starałam się uwypuklić najważniejsze fakty. Nie zagłębiałam się w przestrzenie opracowane i zbadane przez uznanych badaczy (m.in. Zbigniewa Kuchowicza, Tadeusza Srogosza, Jana Władysława Chojnę, Andrzeja Felchnera, Marka Dutkiewicza, Bożenę Płonkę-Syrokę, Marię Ciesielską, Elżbietę Więckowską, wcześniej – na początku XX w. − przez Franciszka Giedroycia, Piotra Goździka – na podstawie jego pracy doktorskiej powstała większość XX-wiecznych opracowań dotyczących epidemii cholery w czasie powstania listopadowego, Ludwika Zembrzuskiego i wielu innych). Podjęłam próbę autorskich interpretacji wydarzeń historycznych z perspektywy wynikającej z praktycznej wiedzy medycznej. Wiele współcześnie funkcjonujących pojęć w sferze publicznej sięga genezą obszarów historycznych będących spektrum zainteresowania tej monografii – np. „kordon sanitarny” jako powszechnie stosowane określenie strefy geopolitycznej. Zapomniane jednak zostały okoliczności, które doprowadziły do zmiany znaczenia słów i zjawisk, chociaż były ściśle związane z historią Rzeczypospolitej. Ostatni rozdział to refleksje końcowe, w których podjęłam próbę syntetycznego porównania wspólnych przestrzeni organizacyjnych w każdej z epidemii. Aneks jest integralną częścią książki. Czytelnik znajdzie w nim medyczne wiadomości na temat chorób, podstawowe fakty z historii odkrycia czynników je wywołujących oraz wyjaśnienie zawiłości semantycznych określeń chorób na przestrzeni dziejów. W pracy wykorzystałam artykuły i opracowania naukowe z zakresu historii, historii medycyny, literatury, filozofii oraz medycyny. W celu poszukiwania archiwaliów, które mogłyby wpłynąć na ponowną ocenę wydarzeń historii nauki, odwiedziłam Bibliotekę Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu, bibliotekę medyczną BIU Sainté na Sorbonie (część uzyskanych materiałów czeka na opracowanie w planowanych kolejnych pozycjach wydawniczych). Książkę traktuję jako pierwszą z cyklu „Wojny i epidemie”.

Współcześnie, w obliczu pandemii wirusa SARS-CoV-2, walczymy jako ludzkość z mutującym i zmieniającym się patogenem. Mimo postępu cywilizacyjnego zmuszeni jesteśmy do stosowania metod znanych w starożytności. Słowa: izolacja, kwarantanna, dystans od 2020 r. odmienia się przez wszystkie przypadki we wszystkich językach świata. Jak przed wiekami, ludzie zastanawiają się nad przyczyną wystąpienia biologicznego kataklizmu. Formułując dziś pytania, stosujemy inne kryteria, wynikające z poziomu nauki i wiedzy, lecz tak jak przed wiekami niepokoimy się o przyszłość, boimy się śmierci. Wirus naturalny czy sztuczny, zmodyfikowany genetycznie? Przypadek w nieprzewidywalnej zmienności natury, a może celowe działanie wynikające z możliwości postępu inżynierii genetycznej? Ślepy traf czy konsekwencja niszczenia środowiska naturalnego? Być może po zakończeniu globalnej pandemii ludzkość uzyska wiarygodne odpowiedzi.ROZDZIAŁ 1
WOJNY I EPIDEMIE, WPROWADZENIE HISTORYCZNE

Od najdawniejszych czasów obserwowano związek między wojnami a występowaniem epidemii chorób zakaźnych. Choroby epidemiczne podczas wojen nazwano „trzecią armią”, ponieważ często decydowały o porażce lub zwycięstwie. Do dziś pozostają siłą trudną do strategicznego prognozowania, a jedyną metodą walki z nimi jest profilaktyka. Na podstawie współczesnych wielodyscyplinarnych badań historycy szacują, że w wielu wojnach więcej żołnierzy umierało z powodu epidemii chorób niż w wyniku działań wojennych.

Literatura dotycząca historycznych epidemii jest bogata. Temat stał się szczególnie popularny w czasie trwającej współcześnie pandemii wirusa SARS-CoV-2. Interesujące są natomiast nowe badania, stosujące metodologię różnych dziedzin – medycyny, archeologii, geologii, oraz nowoczesne narzędzia (badania genetyczne pozostałości biologicznych, badania satelitarne, geolokacyjne, wykorzystujące sztuczną inteligencję w różnego rodzaju analizach, pracach archeologicznych itp.) w celu weryfikacji powtarzanych przez stulecia dogmatów naukowych w tym zakresie badawczym. Wcześniej podejmowano próby identyfikacji chorób na postawie nazw, pozostawionych opisów czy też świadectw, lecz nazewnictwo chorób przed odkryciem bakterii i „przypisaniem” konkretnej choroby do patogenu było ogólne, oparte na występowaniu charakterystycznego objawu. W medycynie klinicznej objaw charakterystyczny jest zjawiskiem występującym rzadko, ponieważ choroby przebiegają inaczej u różnych ludzi. Współcześnie próbuje się rozstrzygać kwestie sporne przez badanie genetyczne zachowanych artefaktów biologicznych.

Starożytne armie, które przemieszczały się między kontynentami, „roznosiły” choroby zakaźne. Czasami zmieniały tereny ich endemicznego występowania. Jedną z chorób przybyłych z wojskiem był trąd. Możliwe, że pojawił się z żołnierzami armii aleksandryjskiej wracającymi do Grecji w 327−326 r. p.n.e. z kampanii indyjskiej. Pliniusz Starszy pisał, że trąd przybył do Włoch jako nowa choroba wraz z armią Pompejusza w 62 r. p.n.e. i rozprzestrzeniał się powoli wraz z żołnierzami przemieszczającymi się po całym kontynencie. Ze względu na długi okres wylęgania i charakterystyczny przebieg, nie powodował gwałtownych zmian demograficznych. Jednak deformacje ciała będące następstwem choroby powodowały lęk przed zarażeniem i poczucie wstrętu do chorych ludzi. Trąd stawał się naznaczeniem, piętnem. Do dnia dzisiejszego w niektórych krajach słowo _lepra_ traktowane jest jako przekleństwo.

Trąd zmieniał stosunki społeczno-kulturowe, prowadził do podziałów, wykluczeń, stygmatyzacji, jednocześnie prowokował rozwój działań prewencyjnych przed zakażeniem. Stał się największą plagą średniowiecza, która wymusiła rozwój działań organizacyjno-zarządczych dotyczących różnych sfer życia społecznego (budowanie leprozoriów, ustanawianie praw – nakazów i zakazów dla zakażonych).

Szczególne miejsce w bibliografii przedmiotu zajmuje „zaraza ateńska”. Jest to najwcześniejszy, logiczny i dokładny zapis o epidemii, która wystąpiła w Atenach i Attyce w 429 r. p.n.e. podczas wojny domowej między Grekami, nazywanej obecnie wojną peloponeską. Wiedzę o wydarzeniach czerpiemy z opisu historyka Tukidydesa, który z racji wysokiego urodzenia był dowódcą greckiej armii, spędził wiele lat na wojnie i prowadził regularne zapisy wydarzeń.

Choroba pojawiła się w drugim roku trwania konfliktu. Miała doskonałe warunki, by się rozprzestrzeniać, ponieważ mieszkańcy Aten w obliczu zagrożenia przenieśli się z okolicznych wiosek i wysp do miasta. Zgromadzeni na małej powierzchni ludzie musieli tłoczyć się i mieszkać w trudnych warunkach.

Tukidydes w 430 r. p.n.e. opisał dokładnie i chronologicznie objawy choroby i drogi jej szerzenia, uwzględnił spostrzeżenia dotyczące odporności po zakażeniu oraz długotrwałe zdrowotne konsekwencje dla ludzi, którzy przeżyli chorobę, np. utratę pamięci lub nieodwracalne zmiany, jak utrata dystalnych części kończyn. Lekarze, mimo wysiłków, nie mogli pomóc chorym. Zarażali się podczas pracy i umierali. „Trupy leżały stosami, chorzy tarzali się po ulicach i wokół źródeł na wpół żywi z pragnienia. Także świątynie pełne były trupów. Odrzucano wszystkie zwyczaje pogrzebowe. Każdy grzebał trupy, gdzie mógł. Zaraza była też pierwszym hasłem do szerzenia się w mieście wszelkiego innego bezprawia”. Podobne opisy zachowań ludzi podczas epidemii powstawały w kolejnych wiekach, a bezradność wobec śmierci towarzyszyła ludzkości nękanej przez choroby zakaźne do XIX w. Potwierdzenie okoliczności epidemii zachowało się w innym zbiorze pism z tego okresu. Dokumenty zawierają korespondencję króla Persów Artakserksesa z Grekami, a głównym tematem jest epidemia szerząca się podczas działań wojennych oraz potrzeba pozyskania pomocy medycznej.

Zaraza ateńska budzi ciekawość od setek lat, a jej dokładny opis powoduje, iż badacze starają się rozwikłać zagadkę pochodzenia choroby. Mimo wielu prac naukowych, traktatów, poszukiwań uczonych z różnych dziedzin, po dzień dzisiejszy jej etiologia pozostaje nierozstrzygnięta. Przypuszczano, że była to ospa, denga lub dżuma. Nie wiadomo, czy opisana w starożytności choroba występuje współcześnie. Możliwe, że patogen wyginął lub zmutował do formy trudnej dziś do identyfikacji. Współcześnie ogłaszane są prace interdyscyplinarne, poświęcone identyfikacji genetycznej szczątków biologicznych uzyskanych z wykopalisk archeologicznych. Dotyczą wielu okresów historycznych i epidemii, szczególnie tych, które uważa się w historii za znaczące dla ewolucji cywilizacji.

W obszarach utworzonych przez cywilizację Rzymu epidemie chorób zakaźnych wybuchały często. Przemarsze armii Cesarstwa Rzymu oraz walki na terenach endemicznych różnych chorób zakaźnych powodowały ich roznoszenie. Istnieją liczne zapisy o tym, że wojny toczyły się mimo epidemii, a ludzie, których oszczędziła wojna, umierali z powodu chorób. Historycy i kronikarze wspominali różnego rodzaju „plagi” i „zarazy” jako tło wydarzeń lub ich przyczynę, traktując je zawsze jako zjawisko naturalne, oczywiste, splecione z losami ludzi.PRZYPISY

_Aforyzmy Greków_, wybór i przekł. N. Chadzinikolau, Videograf Edukacja, Katowice 2004, s. 45.

L. Hirszfeld, _Myśli_, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1964, s. 29.

Np. M.D. Grmek, _Historia chorób u zarania cywilizacji zachodniej_, przekł. A.B. Matusiak, W.A.B., Warszawa 2002, s. 55; Homer, _Odyseja_, przekł. J. Wittlin, „Świat Książki”, Warszawa 1999, XI, s. 211−216; Homer_, Iliada_, przekł. F.K. Dmochowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972; _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem_, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2009, s. 517−518.

G. Lakoff, M. Johnson, _Metafory w naszym życiu_, przekł. T. Krzeszowski, Aletheia, Warszawa 2020; S. Sontag, _Choroba jako metafora. Aids i jego metafory_, przekł. J. Anders, Karakter, Kraków 2016; R.E. Paliga, _Od powietrza głodu, ognia i wojny_. _Historyczne aspekty zarządzania epidemiami_, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin 2021, s. 142−146.

Suplikacja: _Od powietrza, głodu, ognia i wojny…_

Określenia „tyfus plamisty”, „dur osutkowy” i „dur plamisty” stosowane są w pracy jako synonimy (patrz: aneks). Słowo „dur” jako polskie określenie choroby użyte zostało w XIX w. przez Wilhelma Malcza. W. Malcz, _Typhus po polsku dur zwany…_, Druk. Stanisława Strąbskiego, Warszawa 1847.

O stanie badań nad epidemiami w polskiej literaturze przedmiotu m.in. K. Pękacka-Falkowska, _Dżuma w Toruniu w trakcie III wojny północnej_, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2019, s. 15−18.

S. Wojtkowiak, J. Talar, W. Majewski, F. Piotrowski, _Zarys dziejów wojskowej służby zdrowia_, MON, Warszawa1974; J. Lasota, _Zasady sztuki wojennej_, Bookmarked, Warszawa 2020; M. Dutkiewicz, _Badania dziejów wojskowej służby zdrowia. Dorobek i kierunki prac z ostatniego okresu na tle dotychczasowego stanu historiografii tej tematyki_, _Medizin und Krieg in historischer Perspektive, Medycyna i wojna w perspektywie historycznej Prace XII konferencji Polsko-Niemieckiego Towarzystwa Historii Medycyny, Dusseldorf 18 do 20 września 2009 r_., eds U. Caumanns, F. Dross, A. Magowska, Peter Lang, Frankfurt am Main 2012, s. 432−450.

R.W. Gutt, _Historia patologii w XIX wieku_, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław−Warszawa−Kraków−Gdańsk 1972, s. 8; T. Srogosz, _Zastosowanie kategorii temporalnych w badaniu kondycji zdrowotnej społeczeństwa staropolskiego_, _Między Zachodem a Wschodem,_ t. 5. _Kondycja zdrowotna i demograficzna społeczeństwa polskiego na przestrzeni wieków_, red. K. Mikulski, A. Zielińska, K. Pękacka-Falkowska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 7−23.

Wybrane piśmiennictwo: J. Bieliński, _Służba zdrowia w armii polskiej_, „Gazeta Lekarska” 1916, nr 19, s. 318−320; M. Ciesielska, _Tyfus – choroba czasu pokoju i wojny_, „Niepodległość i Pamięć” 2016, nr 23/2 (54), 93−113; J.W. Chojna, _Wojskowe lazarety warszawskie w czasie powstania listopadowego i dozór szpitali wojskowych_, nakł. autora, Warszawa 1970; A. Felchner, _Pod znakiem Eskulapa i Marsa. Służba zdrowia Wojska Polskiego od jesieni 1918 – do mobilizacji w 1939 r._, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2016; A. Felchner, _Wojskowa służba zdrowia_, _Dzieje medycyny w Polsce_, t. 2, red. W. Noszczyk, PZWL, Warszawa 2015, s. 95−104; F. Giedroyć, _Mór w Polsce w wiekach ubiegłych. Rys historyczny_, Druk. L. Szkaradzińskiego, Warszawa 1899; F. Giedroyć, _Służba zdrowia w dawnem wojsku polskim_, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Warszawa 1927; P.W. Goździk, _Cholera w Królestwie Polskim w 1931 roku_, „Lekarz Wojskowy” 1938, t. 31, nr 1−3; S. Konopka, _Karol Kaczkowski, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i naczelny lekarz Wojska Polskiego w czasie powstania listopadowego. (W 100. rocznicę jego zgonu)_, „Archiwum Historii Medycyny” 1968, t. 31, z. 1; L. Korc, _Pierwsza epidemia cholery w Polsce_, „Wiadomości Lekarskie” 1971, t. 24, nr 11, s. 1113–1118; Z. Kuchowicz, _Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego: od schyłku XVI do końca XVIII wieku_, PAN, Łódź 1971; J. Lasota, op. cit.; S.S. Mogielnicki, _Doktór medycyny i chirurgii Wilhelm Malcz i jego poglądy na cholerę_, „Lekarz Wojskowy” 1937, t. 30, nr 8, 9, 10; J. Nosko, _Zachowania zdrowotne i zdrowie publiczne_. _Aspekty historyczno-kulturowe_, Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2005; B. Płonka-Syroka, _Problem chorób zakaźnych w okresie nowożytnym i współczesnym jako element polityki państwowej_, _Leczyć, uzdrawiać, pomagać_, red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Arboretum, Wrocław 2007, s. 161−178; T. Srogosz, _Problemy sanitarno-zdrowotne w działalności administracji Rzeczypospolitej w okresie stanisławowskim_, Akademia Medyczna w Łodzi, Łódź 1993; T. Srogosz,_Wojsko koronne w czasie epidemii dżumy w r. 1770_, „Lekarz Wojskowy” 1991, nr 9−10; T. Srogosz, _Dżuma ujarzmiona? Walka z czarną śmiercią za Stanisława Augusta_, Arboretum, Wrocław 1997; E. Więckowska, _Zwalczanie ostrych chorób zakaźnych_ w _pierwszym roku istnienia Polski niepodległej_, „Przegląd Epidemiologiczny” 1999, t. 53, nr 1−2; E. Więckowska, _Instytucje Zdrowia Publicznego w II Rzeczypospolitej. Organizacja, cele, zadania_, „Przegląd Epidemiologiczny” 2000, t. 54, nr 3−4; S. Wojtkowiak, J. Talar, W. Majewski, F. Piotrowski, _Zarys dziejów wojskowej służby zdrowia_, MON, Warszawa 1974; B. Zaorska, _Śladami lekarzy − polskich uchodźców popowstaniowych XIX wieku_, „Borgis”, Wrocław 1996; B. Zaorska, _Epidemia cholery w Warszawie w czasie powstania listopadowego_, „Medycyna Dydaktyka Wychowanie” 1997, t. 29, nr 3, 4, s. 102−110; D. Wrotnowska, _Médecins polonais emigrés à Paris au XIX e siécle_, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 1993, t. 56, z. 1, s. 9−19.

_Katalog rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu_, __ t. 2, _Rękopisy 432−545_, oprac. C. Chowaniec, I. Gałęzowska, nakł. Biblioteki Polskiej w Paryżu, Paryż 1994.

Słowo „epidemia” narodziło się w V w. p.n.e. w Grecji, wraz z pierwszymi opisami przyczyn, objawów i następstw chorób. Rozważania nad znaczeniem słów powstałych dwa tysiące lat temu napotykają dziś na trudności: J. Krajewska, A. Głusiuk, _Epidemie, księgi I i III Hipokratesa oraz w greckiej i rzymskiej historiografii od starożytności do wczesnego średniowiecza_, Wydawnictwo Naukowe UKSW, Warszawa 2016, s. 8, 9; E. Bugaj, _Zaraza w świecie rzymskim w czasach Antoninów_, _Epidemie, klęski, wojny_, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Poznań 2008, s. 116; J. Iwańska, _Znaczenie terminu „epidemie” w starożytnej literaturze grecko-rzymskiej (próba oceny) na wybranych przykładach_, „Seminare. Poszukiwania Naukowe” 2014, t. 35, nr 4, s. 175−184; M.D. Grmek, op. cit., s. 15−17; T. Wolińska, _Pierwsza europejska pandemia_, _Epidemie w dziejach Europy. Konsekwencje społeczne, gospodarcze i kulturowe_, red. K. Polek, Ł.T. Sroka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2016, s. 31–59.

M.A. Connolly, D.L. Heymann, _Deadly comrades: war and infectious diseases_, „The Lancet” 2002, Suplement, Vol. 360, s. 23−24, www.thelancet.com, (dostęp: 26.04.2021).

S. Wojtkowiak, J. Talar, W. Majewski, F. Piotrowski, op. cit., s.113–114; M.R. Smallman-Raynor, A.D. Cliff, _Impact of infections diseases on war_, „Infections Disease Clinics of North America” 2004, Vol. 18, s. 341–368, M.A. Connolly, D.L. Heymann, op. cit.; J. Frith, _The History of Plague_, Vol. 1, _The Three Great Pandemics_, „Journal of Military and Veterans’ Health” 2012, Vol. 20, No 2, s. 11–16 i nn.

Np. O. Benedictow, _The Complete History of the Black Death_, Boydell Press, Woodbrige 2006; R.P. Duncan-Jones, _The Impact of the Antonine Plague_, „Journal of Roman Archaeology” 1996, Vol. 9, s. 108−136; W.H. McNeill, _Plagues and peoples_, Anchor Press/Doubleday, New York 1979; L.K. Little, _Life and Afterlife the first Plague Pandemic_, _Plague and the end of annuity: the pandemic of 542−750_, Cambridge University Press, Cambridge 2009, s. 7−18.

Np. _Plague Image and Imagination from Medieval to Modern Times_, ed. Ch. Lynteris, Palgrave Macmillan, London 2021; M. Smith, _Paris and the Parasite. Noise, Health, and Politics in the Media City_, MIT Press, Paris 2021; J. Freney, _De la peste de Justinien à la COVID-19. Histoire des infections à Lyon_, EMCC 2021; R.F. Canalis, M. Ciavolella, _Disease and Disability in Medieval and Early Modern Art and Literature_, Brepols, Turnhout 2021; _Medicalising borders. Selection, containment and quarantine since 1800_, eds S. Trubeta, Ch. Promitzer, P. Weindling, Manchester University Press, Manchester 2021; P. Berche, S. Perez, _Des origines à la COVID-19_, Perrin, Paris 2021.

Trąd jest wywoływany przez bakterię _Mycobacterium leprae_, wykrytą przez Norwega Armauera Hansena w 1873 r.; okres wylęgania 5−20 lat.

M.D. Grmek, op. cit., s. 224; Zaraźliwość trądu jest mała, zakażenie wymaga długotrwałego i bliskiego kontaktu z chorymi mającymi zakaźną postać choroby. Wrażliwość na trąd jest różna u ludzi różnych ras. Trudny jest do ustalenia okres wylęgania, zwykle bardzo długi. G.W. Hunter, W.W. Frye, J.C. Swartzwelder, _Medycyna tropikalna_, przekł. W.J. Babecki, PZWL, Warszawa 1966, s. 199.

S.G. Browne, G. Stanley, _Some aspects of the history of leprosy: the leprosie of yesterday_, „Proceedings of the Royal Society of Medicine” 1975, Vol. 68, No 8, s. 485−493. Celsus (53 p.n.e. − 7 n.e.) twierdził, że trąd był rzadki. Ph.A. Kalisch, _An Overview of Research on the History of leprosy_, „International Journal of Leprosy” 1975, Vol. 43, No 2, s. 129–144.

W.H. Van Brakel, _Measuring leprosy sigma – a preliminary reviev of the leprosy literature,_ „International Journal of Leprosy and Other Mycobacterial Diseases” 2003, Vol. 71, No 3, s. 190–197. Tak jak w języku polskim słowo „cholera”, po epidemiach w XIX w.

W.H. Van Brakel, op. cit.; M.D. Grmek, op. cit., s. 229; J. Skalski, _Medycyna w Polsce od czasów najdawniejszych do upadku I Rzeczypospolitej_, PZWL, Warszawa 2016, s. 40−44.

Tukidydes, _Wojna peloponeska_, księga II, przekł. K. Kumaniecki, „Czytelnik”, Warszawa 2003, s. 11−12.

R. Turasiewicz, _Tukidydes_, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987, s. 31.

D. Defoe, _Dziennik roku zarazy_, przekł. J. Dmochowska, PIW, Warszawa 1959; J. Delumeau, _Strach w kulturze zachodu XIV–XVIII w. Oblężony gród_, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 2011.

W. Maciejewski, _Hipokratejskie pseudepigrafa_ (I), „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 1994, t. 57, nr 1, s. 66; G.E.R. Lloyd, _The Hippocratic Question,_ „Classical Quarterly NS” 1975, Vol. 25, No 2, s. 171−175; Hippokrates, _Pseudoepigraphic Writings_. _Letters, Embassy, Speech from the Alter Decree_, ed. and transl. with an introd. by Wesley D. Smith, Cambridge University Press, Cambridge 1990. Badacze uważają, że pisma pochodzą z wyspy Kos, są napisane dialektem z czasu, kiedy żył Hipokrates, a treść dotyczy bezpośrednio autora.

Artakserkses panował w latach 464−425 p.n.e.

J. Czerwińska, _Patologia zarazy i patologia wojny w ujęciu Tukidydesa_, _Epidemie, klęski, wojny_…, op. cit., s. 25−36; K. Łącki, _Według Tukidydesa. Rozważania socjologa literatury nad wojną peloponeską_, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019; K.H. Leven, _Thukydides Und die „pest” in Athen_, „Medizinhistorisches Journal” 1991, Vol. 26, s. 128−160; L. Ćwikliński, _Opis zarazy w dziele Tukidydesa, studium krytyczne_, Kraków 1891, s. 2−4.

J. Holladay, J.C.F. Poole, _Thucydides and the Plague of Athens_, „Classical Quarterly” 1979, Vol. 29, s. 282−300; E.M. Hooker, _Buboes in Thucydides_?, „The Journal of Hellenic Studies” 1958, Vol. 78, s. 78−83; D.L. Page, _Thucydides’ Description of the Great Plague at Athens_, „Classical Quarterly” 1953, Vol. 3, No 3−4, s. 97−119.

W 1995 r. ogłoszono pracę opartą na badaniu genetycznym miazgi zębów ludzkich pochodzących z grobu z 430 r. p.n.e. Po analizie sposobu pochówku stwierdzono, że był on masowy, pospieszny, a w losowo wybranych szczątkach znaleziono starożytną odmianę _Salmonella enterica serowar typhi_, co spowodowało poruszenie wśród uczonych. J. Iwańska, _Epidemie w antycznych źródłach greckich i rzymskich_, „Seminare. Poszukiwania Naukowe” 2011, t. 30, s. 219, 220.

Np. M. Keller, M.A. Spyrou, CH.L. Scheib et al., _Ancient Yersinia pestis genoms from cross Western Europe reveal Elary diversification Turing the First Pandemic (541−750)_, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 2019, Vol. 116, No 25, s. 12363−12372; M.J. Papagrigorakis, Ch. Yapijakis, Ph. N. Synodinos, E. Baziotopoulou-Valavani, _DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens_, __ „International Journal of Infectious Diseases” 2006, Vol. 10, s. 206–214.

R.B. Gottfrieds, _The Black Death Natural and human Disaster in Medieval Europe_, The Free Press, London–New York 1983, s. 5.

Zosimos, _Nowa historia_, przekł. H. Cichocka, Pax, Warszawa 1993, s. 63−69.