Wojny Osmanów 1700-1870. Oblężone imperium - ebook

SPIS ILUSTRACJI

Spis ilustracji

Północna część imperium (Widyń-Kars, 1750-1830)

Południe imperium (1800-1850)

Grecja, Dunaj i Kaukaz (1820-1856)

Górny bieg Dunaju (XIX-wieczna litografia)

Członkowie oddziałów osmańskich przed reformą

Osmański transport około roku 1700 (Marsigli)

Mapa dolnego Dunaju podczas kampanii habsbursko-osmańskich (1737-1739)

Mapa Krymu i północnego wybrzeża Morza Czarnego (1737-1739)

Basen Dunaju (mapa terytoriów Europy pod władztwem Rosji)

Karykatura francuskiej misji militarnej w Stambule (1783)

Wnętrze twierdzy Baba Vida w Widyniu

Szkolenie mameluków w Kairze

XIX-wieczna reprodukcja widoku Ruse

Mundury zreformowanej armii Muhammada Alego

Sułtan Mahmud II (1829)

Mundury Asâkir-i Mansûre Mahmuda II po wprowadzeniu spodni

Kolumna na cześć wizyty Mahmuda II w Tutrakanie (1837)

Greckie kampanie Muhammada Alego i jego syna Ibrahima (1824-1833)

Lista członków oddziału rezerw (XI-XII 1836)

Rysunek baszybuzuka (James Robertson)

Szkic systemu umocnień Silistry oraz zachowanego fortu Mecidiye

Fort Mecidiye w Silistrze

Plan twierdzy w Karsie (1854-1855)PODZIĘKOWANIA

Autor zwykle dziękuje wylewnie całemu zastępowi instytucji, grantodawców, współpracowników, anonimowych czytelników, przyjaciół, sąsiadów i oczywiście rodzinie, która cierpliwie przetrwała zakończoną właśnie wyprawę badawczą. Uznaję to za uczynione, mam bowiem niezwykłe szczęście co do wszystkich wyżej wymienionych. Bez głęboko zakorzenionego rozsądku i wsparcia mego wspólnika w zbrodni, Oktaya Aksana, książka ta nigdy nie zostałaby ukończona. Wielkie błogosławieństwo stanowiła koleżeńskość grupy osmanologów, znakomitych naukowców, którzy tolerowali moje naiwne, chaotyczne tyrady z ogromną dozą humoru i mądrymi poradami. Wiedzą, o kim tu piszę.

Zgodziłam się zająć historią wojen osmańskich bez najmniejszego pojęcia o skali wysiłku i czasu, jakich wymagała ta podróż. Projekt ciągnął się wśród sejsmicznych wstrząsów w światowej polityce, wywołanych przez wojnę z terroryzmem. Ku mej wielkiej zgrozie okazało się, że piszę o Brytyjczykach bombardujących Bejrut w roku 1840 i szaleństwie wojny krymskiej, gdy Waszyngton podjął pobawioną podstaw decyzję, by zaatakować Irak. Uwikłanie historyków we własne czasy może stanowić wyświechtany truizm, ale refleksja na temat niezmiennego światowego zidiocenia w kwestii Bliskiego Wschodu stanowiła bolesne przeżycie emocjonalne.

Nie ma wielu historyków wojskowości osmańskiej piszących po angielsku: Caroline Finkel, Victor Ostapchuk i Gabor Agoston zachęcali mnie do trwania w tym szaleństwie. Suraiya Faroqhi mimo dobrze znanej niechęci do tematów wojennych przeczytała fragmenty książki, za co jej dziękuję. Wiele zawdzięczam Rosicy Gradewej z Amerykańskiego Uniwersytetu Bułgarskiego i jej koleżankom, Fionerze Filipowej, dyrektorce widyńskiego muzeum historycznego, oraz Teodorze Bakardżewej z muzeum historycznego w Ruse, za szczególnie inspirującą podróż z Widynia do Silistry tropem ocalałych twierdz osmańskich. Teodora odegrała główną rolę przy zachowywaniu kolumn upamiętniających wizytę Mahmuda II w Bułgarii (lata 30. XIX wieku): zdjęcie jednej z nich prezentuję w książce.

Najbardziej zaskoczyły mnie przypadkowe odkrycia w internecie. Korespondowałam z licznymi naukowcami, których przeważnie nie udało mi się jeszcze spotkać osobiście, a oni wskazywali nowe czy niedostępne inaczej źródła, czasami nawet je dostarczając. Chcę za to serdecznie podziękować. Wymienię przy tej okazji Awigdora Levy’ego, który przysłał egzemplarz swej niepublikowanej rozprawy doktorskiej, niesłychanie istotnej przy omówieniu reform Mahmuda II, Aleksandra Mikaberidze, który przetłumaczył historię wojny rosyjsko-osmańskiej 1806-1812 autorstwa Danilewskiego, Mesuta Uyara z Ankary, piszącego historię osmańskiej wojskowości (jego uwagi były nieocenione), studentów Kahramana Şakula i Veysela Şimşeka – ich prace oraz wskazówki wielce wzbogaciły moje dzieło. Chciałabym też podziękować Peterowi Harringtonowi, kuratorowi Kolekcji Militarnej Anne S.K. Brown z Uniwersytetu Browna, który przekazał do wyboru liczne ilustracje.

Muszę podziękować współpracownikom z Uniwersytetu McMastera, szczególnie Johnowi Weaverowi, Stefanii Miller i Richardowi Rempelowi, którzy pomagali mi utrzymać kurs, czytając części pierwszej wersji książki.

Mam dług wdzięczności wobec Hamisha Scotta, który zaaprobował mnie mimo braku doświadczenia w historii wojskowości i upierał się przy włączeniu do longmanowskiej serii Modern Wars in Perspective tematu wojska osmańskiego po roku 1700. Dopatrzył też skierowania tego dzieła do druku; za realizację tego procesu szczególnie dziękuję Christinie Wipf Perry oraz Melanie Carter z Pearson Education.

Opis państwa Osmanów i jego sąsiadów oraz stworzenie porównawczej historii imperium w zakresie militarnym i społecznym stanowiły mój obowiązek. Książka ta ma ambicje edukacyjne względem masowego odbiorcy, zarazem wskazując badaczom możliwości narracyjne tekstów oraz dokumentów. Gdy zaczynałam pisać, podobne dzieła dopiero się pojawiały, gdy kończyłam, pokolenie naukowców z całego świata podjęło już wyzwanie tworzenia porównawczej historii rosyjsko-osmańskiej, wykorzystując źródła obu stron.

Tematu wojen osmańskich lat 1700-1870 nie omówiłam w stopniu choćby zbliżonym do wyczerpującego, czego nie ukrywam. Wiele materiału ogranicza się do zasygnalizowania konkretnego momentu. Archiwa osmańskie są niewiarygodnie bogate i okres po roku 1826 przytłacza rozmiarem danych, co wymaga czasu na ich przyswojenie oraz interpretację. W pewnym momencie musiałam zrezygnować z wykorzystania zasobów archiwalnych do omówienia wszystkich wojen, zachowuję jednak nadzieję, że to wprowadzenie do tematu zachęci innych do podjęcia zadania. Gdy dziecko trafia w szkole do pierwszego nauczyciela, w Turcji mawia się Eti senin, kemiği benim („Jego ciało jest twoje, kości moje”).

Virginia H. Aksan, Uniwersytet McMastera, październik 2006

Podziękowania wydawcy

Dziękujemy za zezwolenia na reprodukcję materiału objętego prawami autorskimi:

• Ilustr. 9 z biblioteki Uniwersytetu McMastera

• Ilustr. 19 Cevdet Askeriye 635 z Archiwów Osmańskich Premiera, Stambuł (podziękowania dla Veysela Şimşeka, doktoranta Uniwersytetu Bilkent w Ankarze)

• Ilustr. 21 dzięki uprzejmości wydawców International Journal of Turkish Studies (Machiel Kiel, „Urban development in Bulgaria”, IJTS 4 (1989), 79-159)

W niektórych przypadkach nie potrafiliśmy ustalić właścicieli praw autorskich; bylibyśmy wdzięczni za każdą informację, która by w tym dopomogła.CHRONOLOGIA

+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Data | Sułtan | Wydarzenia |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1683-1699 | Mehmed IV (1648-1687) | Wojna Osmanów z Ligą Świętą (Habsburgowie, Wenecja, Polska, Rosja) |
| | | |
| | Sulejman II (1687-1691) | |
| | | |
| | Ahmed II (1691-1695) | |
| | | |
| | Mustafa II (1695-1703) | |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1683 | | II oblężenie Wiednia |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1686 | | Rosja dołącza do Ligi Świętej |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1688 | | Habsburgowie zajmują Belgrad |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1690 | | Osmanowie odzyskują Belgrad |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1696 | | Piotr Wielki samodzielnym władcą (1696-1725) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1699 | | Traktat karłowicki |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1703 | Ahmed III (1703-1730) | „incydent w Edirne”, obalenie Mustafy II |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1711 | | Bitwa pod Stănileşti (wojna z Rosją) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1709-1714 | | Karol XII, król Szwecji (1697-1718), znajduje azyl u Osmanów |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1715-1718 | | Wojna z Wenecją i Austrią |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1717 | | Austriacy zdobywają Belgrad |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1718 | | Traktat w Požarevacu |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1722 | | Upadek Safawidów w Iranie |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1724-1746 | | Wojna z Iranem; Rosjanie dzielą z Osmanami jego północno–zachodnią część |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1727 | | Pierwsza stambulska drukarnia (arabska) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1730 | Mahmud I (1730-1754) | Stambulska rewolta Halila Patrony |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1736-1739 | | Wojna Osmanów z Rosją i Austrią |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1737 | | Rosjanie zdobywają Oczaków |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1739 | | Traktat belgradzki; Osmanowie odzyskują Belgrad |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1740 | | Umowy osmańsko-francuskie; Fryderyk Wielki (1740-1786), Maria Teresa (1740-1780) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1753 | Osman III (1754-1757) | |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1756-1763 | Mustafa III (1757-1774) | Wojna siedmioletnia, pierwszy konflikt światowy |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1756 | | Odwrócenie przymierzy, Francja zawiera sojusz z Austrią |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1762 | | Katarzyna Wielka (1762-1792) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1764 | | Stanisław August (ostatni król Polski, (1764-1795) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1765 | | Józef II (1780-1790) zaczyna współrządy z Marią Teresą (1765-1780) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1768-1774 | | Wojna z Rosją |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1770 | | Morska porażka Osmanów pod Czesmą |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1772 | | Pierwszy rozbiór Polski |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1773-1775 | | Rewolta Pugaczowa |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1774 | Abdülhamid I (1774-1789) | Traktat w Küczük Kajnardży |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1775-1804 | | Cezzar Ahmed Pasza w Akrze i Syrii |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1783 | | Rosja przyłącza Krym |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1787-1792 | Selim III (1789-1807) | |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1787-1822 | | Ali Pasza z Janiny mianowany gubernatorem |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1790 | | Leopold II w Austrii (1790-1792) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1791 | | Traktat ze Swisztowa (z Austrią) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1792 | | Traktat z Jassów (z Rosją); Franciszek II (1792-1835) w Austrii; Osman Pasvanoğlu zdobywa Widyń |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1793 | | Pierwsze stałe ambasady osmańskie w Europie |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1798 | | Początek ery Nizâm-i Cedid („nowego ładu”); Napoleon najeżdża Egipt |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1801-1802 | | Brytyjczycy i Osmanowie pokonują Francuzów w Egipcie; Aleksander I w Rosji (1801-1825) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1804 | | Bunt w Serbii |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1805-1806 | | Wahabici zajmują Mekkę i Medynę |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1805 | | Muhammad Ali Pasza mianowany gubernatorem Egiptu |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1806-1812 | | Wojna z Rosją |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1806 | | Sprzeciw wobec nowego systemu poboru w Edirne; Selim III uznaje Napoleona za cesarza |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1807 | Mustafa IV (1807-1808) | Brytyjskie okręty forsują Dardanele; bunt przeciw „nowemu ładowi” w Stambule, obalenie Selima III; traktat w Tylży: Rosja i Francja ustalają podział osmańskich Bałkanów |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1808 | Mahmud II (1808-1839) | Alemdar Mustafa Pasza wprowadza na tron Mahmuda II; Selim III zamordowany; Sened-i Ittifak; wielki bunt w Stambule |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1811-1818 | | Muhammad Ali Pasza i jego syn Ibrahim ujarzmiają wahabitów |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1812 | | Traktat bukareszteński |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1814 | | W Odessie powstaje Filiki Eteria |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1821 | | Powstanie w Grecji |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1822 | | Ali Pasza z Janiny zamordowany |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1825 | | Mikołaj I w Rosji (1825-1855) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1826 | | Masakra janczarów w Stambule |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1827 | | Zatopienie floty osmańskiej pod Navarino; reformy wojskowe Hüsreva Paszy (Asakir-i Mansure) |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1828-1829 | | Wojna z Rosją |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1829 | | Traktat adrianopolski |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1830-1831 | | Powstanie w Albanii |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1830 | | Francja zajmuje Algierię |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1831 | | Muhammad Ali i Ibrahim atakują Syrię; pierwszy spis powszechny |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1832 | | Osmanowie przegrywają bitwę pod Konyą |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1833 | | Rosyjsko-osmański traktat w Unkiar-Iskelessi |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1834 | | Otwarcie w Stambule szkoły oficerskiej oraz szkoły nauk wojskowych; stworzenie redif, systemu rezerw |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1838 | | Angielsko-osmańska umowa handlowa |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1839 | Abdülmecid I (1839-1861) | Hatt-i Humayun |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1863 | | Stworzenie Banku Osmańskiego |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1864 | | Wymuszona emigracja kaukaskich muzułmanów z Rosji |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1867 | | Sułtan odwiedza Anglię i Francję |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1869 | | Nowe prawo poborowe |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1867 | Murad V (1876) | Pierwsza konstytucja osmańska |
| | | |
| | Abdülhamid II (1876-1909) | |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1877-1878 | | Wojna z Rosją |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1878 | | Kongres i pokój berliński |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1881 | | Powstaje Osmańska Administracja Długu Publicznego |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 1882 | | Brytyjska okupacja Egiptu |
+-----------------------+---------------------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+ROZDZIAŁ I POLITYCZNA MAPA EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ OKOŁO ROKU 1700

Na mocy traktatu karłowickiego (1699), kończącego okres wojen z Ligą Świętą (Austria, Polska, Rosja, Wenecja i papiestwo), imperium osmańskie zrezygnowało na rzecz Austrii ze swej części Węgier (z wyjątkiem Timişoary), Siedmiogrodu, Slawonii i części Chorwacji; na rzecz Polski z Podola oraz części południowej Ukrainy; Rosja otrzymała Azów, co Piotrowi Wielkiemu i jego następcom otworzyło drogę na Kaukaz. Wenecjanie utrzymali zdobycze na Peloponezie i część Dalmacji, choć ich triumf był złudny – Osmanowie w ciągu dwóch dekad odbili te ziemie. Niemniej imperium według wszelkich miar poniosło miażdżącą klęskę, słusznie uważaną przez stulecia za wielkiej rangi punkt zwrotny. Co znaczące, podczas kampanii lat 1683-1699 Osmanowie reorganizowali i zbierali swą armię cztery razy, nie potrafili jednak osiągnąć trwałej dominacji na polach bitew. Powszechnie uważa się, że o sukcesie Austriaków zdecydowało dowodzenie Eugeniusza Sabaudzkiego, ale równie istotne było wyciągnięcie wniosków z porażek: przemyślenie strategii oraz reformy XVIII wieku. Rosja, dopuszczona do Ligi w roku 1686, okazała się w tym samym czasie najistotniejszym graczem, choć wiele reform Piotra Wielkiego przyniosło owoce dopiero później.

Przed omówieniem osmańskiej organizacji militarnej w XVIII i na początku XIX wieku musimy przedstawić geopolityczną arenę większości starć. Próbowałam bardzo ogólnie przedstawić obraz danego miejsca oraz jego ówczesne życie. Odniesienia do Habsburgów i Romanowów mają wskazać czytelnikom podobieństwa, podkreślając zbieżne problemy militarne oraz różnicę rozwiązań kulturowych w trzech kontekstach na północy imperium osmańskiego. Ostatnia część rozdziału krótko opowie o sułtanie oraz jego janczarach w Stambule około roku 1700.

Geopolityka naddunajska

Z perspektywy trzeciego tysiąclecia trudno ujrzeć, jak człowiek żyjący pod koniec XVII wieku wyobrażał sobie mapę obszarów nad Dunajem i Morzem Czarnym. Granice nieznanego w Europie szybko się kurczyły, ale terytoria poza Rzeczpospolitą, na wschód od Wiednia i na południe od Budapesztu czy Belgradu, kojarzyły się z groźną egzotyką. Podróżujący Dunajem zaliczali się do ówczesnych odkrywców ziem ledwie zaznaczanych na mapach i zmiennych granic; ryzykowali zdrowiem i wygodą wśród bezdomnych społeczności, rozbójników, rozsiewających choroby mokradeł i niekończących się wojen między trzema wielkimi rywalami: Habsburgami, Osmanami oraz Wenecjanami (na początku omawianego tu okresu Rosja ledwie zaczynała niepowstrzymany marsz na południe i wschód).

Wśród relacji dyplomatów, kupców, podróżniczek i podróżników, które zawierają większość naszych informacji o tym obszarze, żadna nie dorównuje barwnością i głębią wspomnieniom Luigiego Ferdinando Marsigliego, szlachcica, naukowca, dyplomaty, kartografa i agenta Republiki Weneckiej, a zarazem Habsburgów. Wenecjanie, przegrawszy z Osmanami długą walkę o Kretę (1645-1669), w 70. latach XVII wieku próbowali przywrócić dyplomatyczne oraz handlowe więzi ze Stambułem. Jak przystało młodemu szlachcicowi tej epoki (a szczególnie komuś zainteresowanemu karierą dyplomatyczną), Marsigli w roku 1679 ruszył za granicę w świcie posła Republiki do Stambułu (możliwości podróży zagranicznych i szukania przygód zwykle znajdowało się w oficjalnych misjach do przyjaznych lub niedawno wrogich sąsiadów). Marsigli, nieobciążony zadaniem przedzierania się przez subtelności stambulskich kręgów dyplomatycznych, postanowił wrócić do ojczyzny lądem przez Bośnię i Dalmację, należące do Osmanów, zaczynając dwudziestoletnią karierę na obszarach mało znanych kartografom. W ciągu dekady jego znajomość regionu stała się niezbędna strategom wojskowym w Wiedniu, a bałkańskie przygody rozgrywały się na tle dorocznych kampanii Osmanów oraz Ligi Świętej między rokiem 1683 a pokojem karłowickim (1699).

Wilhelm III, namiestnik Holandii (1672-1702) oraz król Anglii, Irlandii, Szkocji i Walii (1689-1702) prowadził długą walkę z Francją Ludwika XIV (1643-1715), w której szukał pomocy Austrii. Nowy ambasador angielski w Stambule, sir William Hussey, otrzymał od władcy zalecenie próby mediacji między Leopoldem I, królem Czech i Węgier (1657-1705) oraz cesarzem (1658-1705) a sułtanem Sulejmanem II (1687-1691). Ambasador zwykle podróżowałby morzem, ale w tym przypadku, po raz pierwszy w historii angielskiej dyplomacji, z Wiednia ruszono w dół Dunaju. Marsigli jako wybrany przedstawiciel cesarza dołączył do Anglików w wielkiej twierdzy ostrzyhomskiej w kwietniu roku 1691¹³. Ostrzyhom odbito Osmanom w triumfalnej kampanii roku 1683, gdy ci wycofywali się spod Wiednia i nie zdołali przegrupować sił do skutecznej obrony fortecy. W ten sposób skończyła się niemal 150-letnia obecność osmańska na zachód od wielkiego zakola Dunaju, co upamiętnia znana turecka ballada¹⁴.

Górny bieg Dunaju (XIX-wieczna litografia: The Danube, Its History, Scenery, and Topography, Splendidly Illustrated from skeches taken on the spot, by Abresch and drawn by W.H. Bartlett, William Beattie, M.D. George Virtue, Londyn 1844)

Misja minęła z nurtem rzeki Budę, którą we wrześniu 1686 Liga odbiła Osmanom, co zapewne tłumaczyło widoczne spustoszenia, brak zwierząt hodowlanych, oznak kultury i nawet ruchu wodnego. W Belgradzie podróżnicy zostali powitani ze stosowną uprzejmością przez osmańskiego dowódcę twierdzy. Miasto przechodziło z rąk do rąk: w roku 1688 zdobyli je Austriacy, ale Osmanowie odbili je w katastrofalnym dla Habsburgów roku 1690. Marsigli jako sekretarz ambasadora denerwował się możliwym przyjęciem, stwierdził jednak, że Turcy traktowali go z „doskonałą grzecznością”. Z Belgradu do Ruse (obecnie w Bułgarii) poselstwo miało eskortować 150 egipskich janczarów, wracających do Kairu – sami gospodarze niepokoili się haydutami (bandytami), którzy mogliby przeszkodzić w drodze wysłannikom¹⁵. Osiem dni później Hussey ze świtą dotarł do Ruse, portu ze stocznią, by ruszyć przez bałkańskie przełęcze do Edirne, kończąc standardowy od tej pory dla dyplomatów szlak lądowy do Stambułu. W Edirne poselstwo spotkało się z Sulejmanem II i wielkim wezyrem Fazilem Mustafą Köprülü (1689-1691), którzy gotowali się do wiosennej kampanii roku 1691. Gości przyjęto serdecznie, ale misja zakończyła się porażką (tylko Marsigli, jedyny z czwórki rozmówców, który jeszcze żył w 1699, mógł wpłynąć dzięki długiej znajomości Dunaju oraz jego dopływów na bieg negocjacji przy traktacie karłowickim)¹⁶. To właśnie Marsigli oraz nieznany skądinąd osmański pełnomocnik Ibrahim wytyczyli nową, stałą granicę traktatu, otwierając nową epokę w stosunkach osmańsko-europejskich.

Habsburgowie i Osmanowie walczyli tu przez większość ostatnich 200 lat. Dunaj symbolizuje znoje przednowożytnych armii na tej granicy Europy¹⁷. Po pierwsze i najważniejsze, topografia i środowisko wymuszały rozmaite strategie walki. Wznoszenie mostów, przekraczanie wezbranych wód i tonięcie podczas odwrotów to stałe elementy w kronikach wojen naddunajskich. Pola bitew obfitują w wielkie mokradła, pagórki i trudne przejścia górskie. Do zwykłych problemów strategiczno-logistycznych wczesnonowożytnej Europy należy też dodać zaciętość konfliktów opartych na różnicach etnicznych oraz religijnych. Granice i wielce sporne tereny Chorwacji, Serbii, Siedmiogrodu, Wołoszczyzny, Mołdawii, Bośni, Albanii czy Bułgarii mieściły legion tożsamości, z którymi zaznajomiliśmy się pod koniec XX wieku, między innymi na skutek oddźwięku minionych stuleci. „Jeż twierdz granicznych”, powstały, by zatrzymać Osmanów, i „niesforny zastęp państw granicznych” doprowadziły do „znacznej nierównowagi politycznej; to jednak wynikało z kolei z faktu, że każde z mocarstw (również Osmanowie) musiało czasami działać na granicach skuteczności, jeśli zamierzało kontrolować któryś z tych marginalnych bytów”¹⁸.

Liga Święta była ostatnim sojuszem krzyżowców przeciw muzułmańskim najeźdźcom Europy. Posłuchajmy na przykład nawoływania wysłanników Leopolda I na dworze rosyjskim (1684): „Walczcie za krzyż chrystusowy! Powiedźcie swych możnych, by zniszczyli okrutnego wroga . Zajmijcie Konstantynopol, gdzie wasz patriarcha musi przebywać jako gość . Odzyskajcie stolicę waszego Kościoła, gdzie teraz rządzą bożki”¹⁹. Odżycie Kościoła katolickiego, przypisywane często kontrreformacji, ożywiło także obronę Europy przed muzułmańskim okupantem. Katoliccy Habsburgowie byli tu potrzebni jako państwo buforowe; po roku 1699 i zaniku zagrożenia osmańskiego dla Europy zachodnie koalicje w stylu Ligi zaczęły tracić znaczenie, choć trwały walki sekciarskie (szczególnie na spornych terytoriach bałkańskich).

Pod koniec XVII wieku mocarstwa europejskie zaczęły mówić wyraźnym, jednym głosem, którego retoryka odwoływała się do chrześcijańskiej wspólnoty, a głównym wrogiem pozostawał osmański „Turek”. Społeczności prawosławne, katolickie i protestanckie, które splatały się na ziemiach Osmanów oraz cesarstwa, pozostawały jednak poważną przeszkodą we współdziałaniu, a odwołania do jak największej ich liczby wymagały starannie opracowanej uniwersalności. Nieufność wobec innych wyznań tworzyła psychologiczną barierę we wschodnich ambicjach Habsburgów, przyczyniając się walnie do niewykorzystania wielkich zwycięstw lat 1687 i 1690.

Można dowodzić też, że owa wojna zaczęła osłabiać lojalność niemuzułmanów względem osmańskich władców, a wezwania do broni, kierowane przez obie religie, pozostały nieodłączną częścią stosunków międzynarodowych na kolejne 200 lat. Trwałości połączenia „tureckiego” z „muzułmańskim” w powszechnej świadomości dowodzi rozmowa ze słowiańskimi wieśniakami z Ochrydy, którzy w roku 1903 oglądali ruiny bizantyjskiego pochodzenia. Zapytani, czy wiedzą, kto je zbudował, odparli:

– Wolni ludzie, nasi przodkowie.

– A oni byli Serbami, Bułgarami, Grekami czy Turkami?

Młody człowiek odparł: – Nie, nie byli Turkami, byli chrześcijanami²⁰.

Należy zauważyć, że określenie „Turek” w stosunku do Osmanów to pomysł europejski. Sami Osmanowie jeszcze w XIX wieku uważali „Turków” za nieokrzesanych wieśniaków i prostaków²¹.

Członkowie Ligi Świętej

Trzon Ligi stanowiła Austria, której władcy zajmowali też tron cesarski, broniąc oficjalnie chrześcijaństwa i stojąc na czele związku elektoratów oraz wielu średnich czy mniejszych państw. Niektórzy uznają cesarstwo po roku 1648 za „wielką fikcję Europy”, inni zaś podkreślają jego krzepkie trwanie²². Strategia militarna oraz podejmowanie decyzji wynikały ze stałych ustępstw (lub ich braku) względem dynastycznych roszczeń terytorialnych (np. Czechy lub Bawaria), które przy niezaspokojeniu mogły powodować rewolty i wojny (jak wojna trzydziestoletnia). Podczas długiego konfliktu lat 1683-1699 Leopold I nieraz walczył z Osmanami prawie w pojedynkę (zwłaszcza przed rokiem 1686, gdy do Ligi dołączyły Brandenburgia oraz Rosja). Federacyjność austriackiego imperializmu to rzecz dobrze udokumentowana, tłumacząca okresowość habsburskich sukcesów i porażek przez owe 16 lat. Gdy w roku 1683 Jan Sobieski na czele około 20000 Polaków przybył w ostatniej chwili na pomoc Wiedniowi, pomógł przerwać oblężenie i odnieść widowiskowe zwycięstwo nad Osmanami, gotującymi się do przerwania murów. Wojna kosztowała wyjątkowo wiele: zginęło lub zmarło 100000 ludzi, a większość dolnej Austrii trzeba było zasiedlić na nowo²³.

Historycy okresu wskazują na wahania polityki habsburskiej między frontem zachodnim (walka z postępami Ludwika XIV) a wschodnim, gdzie walczono z odwiecznym osmańskim wrogiem. Problemy zewnętrzne skomplikowało zagrożenie na Węgrzech, gdzie Imre Thököly (zm. 1705) uzyskał od Osmanów ogłoszenie „królem środkowych Węgier”, gdy negocjowano przedłużenie traktatu habsbursko-osmańskiego z Vasvar (1664). W roku 1684 Liga Święta (Austria, Polska, Wenecja) planowała trójkierunkowy atak na ziemie osmańskie: Austria na granicę węgierską oraz chorwacką, Wenecja w Dalmacji i Grecji, Polska na Ukrainie oraz nad Morzem Czarnym. Gdy w roku 1686 do Ligi dołączyła Rosja, która rok później zaatakowała Krym, mogło to przynieść dalsze inwazje na ogromne obszary imperium, jednak w 1697 nadmiernie rozciągnięte siły początkowych trzech partnerów znalazły się na wyczerpaniu (Austria prowadziła na froncie zachodnim wojnę palatynacką). Osmanowie, którzy w 1695 odzyskali Timişoarę, doznali klęski pod Zentą z rąk Eugeniusza Sabaudzkiego (1697). Jedynie Piotr Wielki, zdobywszy w roku 1696 Azów, chciał kontynuować działania i wycofał się z rozpoczętych w 1698 negocjacji w Karłowicach. Pozostałe strony podpisały traktat na zasadzie stanu posiadania, trwale zmieniając relacje Osmanów z Habsburgami.

Osmanowie oddali ziemie na Węgrzech, w Chorwacji i Polsce, nie zakończyło to jednak sporów granicznych. Wenecjanie utrzymali Peloponez oraz część Dalmacji, ale tylko na dwie dekady. Habsburgowie i ich sojusznicy odnieśli ogromny triumf, a granica ustalona przez Marsigliego z Ibrahimem pozostała jeszcze w XIX stuleciu zasadniczą linią austriacko-osmańską (z drobnymi zmianami wokół Belgradu i Timişoary). Choć jej trwałość zaakceptowała dyplomacja obu stron, to inaczej było ze szczelnością. W roku 1800 granice habsburskie liczyły ponad 1500 km od Adriatyku do północnych krańców Mołdawii. Do roku 1870 obsadzano je chorwackimi i serbskimi grenzer (dragonami), dodatkowo osiedlając imigrantów z podbitych obszarów, by zapewnić spokój oraz obronę strefy nadgranicznej. Nie wiemy prawie nic o wpływie uciekinierów i wycofujących się armii na sytuację po osmańskiej stronie. Pierwszą linią obrony, jak zobaczymy, stały się twierdze naddunajskie (jak Widyń).

Traktat karłowicki ma liczne uderzające cechy. Przede wszystkim, do jego zawarcia przyczynili się zasadniczo mediatorzy zachodnioeuropejscy, co ustaliło sposób pertraktacji z Osmanami przynajmniej na następne stulecie (jak zobaczymy, z wyjątkiem roku 1774). Po drugie, język dokumentu wskazywał na porozumienie równych, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego z sułtanem imperium osmańskiego: „Najjaśniejszy i Najpotężniejszy Książę Pan Leopold oraz Najjaśniejszy i Najpotężniejszy Władca Osmanów, Azji oraz Grecji ze swymi wspaniałymi przodkami” – wymowna wskazówka zmiany równowagi sił²⁴.

Po trzecie, dyplomatom ze Stambułu przewodzili „Pan Mehmet Efendi, najwyższy kanclerz imperium osmańskiego, i Pan Aleksander Maurocordato, tajny radca i sekretarz”. Ten ostatni był Wielkim Dragomanem Porty (po raz drugi, a z pewnością nie ostatni, Grek negocjował z mocarstwami zachodnimi w imieniu Turków)²⁵. Przez cały wiek XVIII i w znacznej części kolejnego nawet 1/3 osmańskiego korpusu dyplomatycznego wywodziła się z greckich rodów prawosławnych Stambułu, co eliminowało konieczność tworzenia bardziej reprezentatywnej grupy zawodowych, znających europejskie języki dyplomatów, którzy służyliby imperium za granicą. Ambasadorowie weneccy nazywali tercümanów (tłumaczy) jedną z trzech największych plag Stambułu (pozostałe to pożary i zarazy)²⁶. Usługi greckiej społeczności prawosławnej dla Osmanów opisywano niejednokrotnie, często przyjmując zachodnie założenie o muzułmańskiej wyższości kulturalnej, która miała zwalczać naukę języków niemuzułmańskich, co prowadziło do wykorzystywania pośredników w praktyce dyplomatycznej²⁷. Nauka muzułmańska z pewnością przedkładała arabski, perski czy turecki nad łacinę lub grekę, ale poleganie na zakorzenionych grupach wyrastało naturalnie z rywalizacji we wschodniej części Morza Śródziemnego, działalności misjonarskiej oraz stosunków handlowych, które tworzyły część osmańskiego kupiectwa, a więc i kultury dyplomatycznej XVI i XVII wieku: „Helleńsko-prawosławny styl kultury narodził się w cieniach pierwszych wieków osmańskich, wzbogacony znacznie zdolnościami łacińskiego zachodu (głównie Włoch, czyli Wenecji)”²⁸.