Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej - ebook

Książka ta została przygotowana jako podręcznik ekonomii międzynarodowej, przeznaczony głównie dla słuchaczy studiów niezwiązanych z ekonomią, takich jak biznes, stosunki międzynarodowe, polityka publiczna czy rozwój gospodarczy. Została ona napisana w taki sposób, aby umożliwić zapoznanie się z zagadnieniami ekonomii międzynarodowej zarówno studentom, jak i osobom, które takiej wiedzy potrzebują na płaszczyźnie zawodowej. Zakładając wcześniejszą niewielką styczność czytelnika z ekonomią i matematyką, podręcznik, opisując zagadnienia handlu zagranicznego, produkcji zagranicznej czy też międzynarodowych finansów, wykracza poza typowo finansowo-handlową dychotomię. Starano się przedstawić problematykę z bardziej praktycznego niż akademicki punktu widzenia, dostarczając czytelnikowi materiał, który jest niezbędny, aby stać się efektywnym analitykiem zagadnień ekonomii międzynarodowej. Aktualne wydanie wprowadza dodatkową tematykę, taką jak produkcja globalna, globalny przepływ kapitału, migracja czy model ricardiański. Przedstawia także organizacje międzynarodowe takie jak IMF. Wykorzystano też aktualne przykłady zagadnień bieżących, jak na przykład brexit, a wszystkie rysunki zawierają aktualne dane.

Kenneth A. Reinert jest profesorem Polityki Publicznej w _Schar School of Policy and Government_ Uniwersytetu George’a Masona, w której to otrzymał nagrodę za wybitne osiągnięcia pedagogiczne. Zajmował stanowisko Starszego Ekonomisty Międzynarodowego w Komisji Handlu Zagranicznego Stanów Zjednoczonych oraz profesora nadzwyczajnego Ekonomii w Kalamazoo College. Profesor Reinert opublikował ponad 80 artykułów w profesjonalnych periodykach oraz był redaktorem wydawnictw zajmujących się obszarami handlu międzynarodowego, rozwoju ekonomicznego oraz polityki dotyczącej środowiska naturalnego. Jest autorem książki _No Small Hope: Towards the Universal Provision of Basic Good_ , współautorem pozycji _Globalisation for Development: Meeting New Challenges_ . Redagował podręcznik _Handbook of Globalisation and Development_ , współredagował podręcznik _Applied Methods for Trade Policy Analysis: A Handbook_ oraz dwutomową encyklopedię _Princetown Encyclopedia of the World Economy_ .PRZEDMOWA

Niniejsze wydanie „Wprowadzenia do ekonomii międzynarodowej” zostało przygotowane jako podręcznik ekonomii międzynarodowej, przeznaczony głównie dla studentów kierunków niezwiązanych z ekonomią, takich jak biznes, stosunki międzynarodowe, polityka publiczna czy rozwój gospodarczy. Opracowanie zakłada, że czytelnik posiada jedynie minimalną wiedzę z zakresu mikroekonomii, taką jak znajomość założeń wykresów popytu i podaży, granic możliwości produkcyjnych oraz że posiada podstawy algebry. Wykracza ono znacznie poza typową finansowo-handlową dychotomię, po to, aby móc równomiernie poświęcić uwagę trzem głównym obszarom, którymi są: handel międzynarodowy, produkcja międzynarodowa (z uwzględnieniem migracji) oraz finanse międzynarodowe. W dużym stopniu przedkłada ono praktyczny punkt widzenia nad typowo akademickie podejście.

Obecne wydanie książki w znacznym stopniu różni się od wcześniejszego. Pojedynczy rozdział poświęcony poprzednio tematyce przewagi komparatywnej został obecnie podzielony na dwa. Pierwszy opisuje model ricardiański, drugi poświęcony został zagadnieniom modelu Heckschera-Ohlina. Rozdział dotyczący handlu wewnątrzbranżowego zawiera dodatkowo wprowadzenie do problematyki funkcjonującej w nim konkurencji monopolistycznej. Wcześniejsze rozdziały zajmujące się produkcją międzynarodową, zostały nieco okrojone. Pojawił się nowy rozdział opisujący globalne przepływy kapitałowe. Część IV poprzedniego wydania została usunięta a jej najciekawsze fragmenty rozdzielone między część I, II i III.

Napisałem tę książkę tak, aby tematyka ekonomii międzynarodowej stała się przystępna dla jak najszerszej grupy odbiorców, wywodzących się zarówno spośród studentów, jak i osób mogących wykorzystać zdobytą wiedzę na płaszczyźnie zawodowej, tych którzy korzystali do tej pory z różnych, międzynarodowych opracowań ekonomicznych. Wiadomości, które otrzymuję od wykładowców oraz studentów pochodzących z wielu krajów, sugerują iż mój wysiłek nie poszedł na marne. Dziękuję wszystkim za wsparcie i pomoc przy pisaniu tej książki. Jestem także wdzięczny zespołowi wydawnictw ekonomicznych Cambridge University Press.

Na zakończenie muszę dodać, że publikacja ta została oddana do druku w okresie poprzedzającym okres globalnej pandemii. Wydarzenie to w sposób dramatyczny wpłynęło na wiele aspektów handlu międzynarodowego, międzynarodowej produkcji oraz finansów międzynarodowych. To wszystko powinno być dodatkowo omówione przez wykładowców na poszczególnych zajęciach.WYKAZ SKRÓTÓW

AANZFTA (_ASEAN–Australia–New Zealand Free Trade Area_) – strefa wolnego handlu ASEAN–Australia–Nowa Zelandia

AC (_average cost_) – średni koszt

ACP (_African, Caribbean and Pacific_) – Afryka, Karaiby i Pacyfik

AD (_anti-dumping_) – antydumpingowy

AEC (_ASEAN Economic Community_) – Wspólnota Gospodarcza ASEAN

AFTA (_ASEAN Free Trade Area_) – strefa wolnego handlu ASEAN

AGE (_applied general equilibrium_) – stosowana równowaga ogólna

AMC (_American Motor Corporation_) – amerykańska korporacja motoryzacyjna

AMS (_aggregate measure of support_) – łączna miara wsparcia

AERAER (_IMF’s Annual Report on Exchange Rate Arrangements and Exchange Restrictions_) – raport roczny MFW na temat ustaleń kursowych i walutowych

ASEAN (_Association of Southeast Asian Nations_) – Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej

ATC (_Agreement on Textiles and Clothing_) – porozumienie w sprawie tekstyliów i odzieży

BATNA (_best alternative to a negotiated agreement_) – najlepsza alternatywa dla wynegocjowanego porozumienia

BAW (_Beijing Auto Works_) – Zakłady samochodowe w Pekinie

BCBS (_Basel Committee on Banking Supervision_) – Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego

BI (_Belassa index_) – indeks Belassy

BIS (_Bank for International Settlements_) – Bank Rozrachunków Międzynarodowych

BIT (_bilateral investment treaty_) – dwustronny traktat inwestycyjny

BPM6 (_IMF’s Balance of Payments and International Investment Position Manual_) – Podręcznik bilansu płatniczego i międzynarodowej pozycji inwestycyjnej MFW

CAMA (_Central African Monetary Area_)– Środkowoafrykański obszar monetarny

CAP (_Common Agricultural Policy_) – wspólna polityka rolna

CAR (_capital account regulation or capital adequacy ration_) – regulacja rachunku kapitałowego lub współczynnik adekwatności kapitałowej

CBD (_Convention on Biological Diversity_) – konwencja o różnorodności biologicznej

CEC (_Commission for Environmental Cooperation North American_) – Komisja ds. Współpracy Środowiskowej (Ameryka Północna)

CEPT (_Culture, environment, politics and technology or Common Effective Preferential Tariff_) – Kultura, środowisko, polityka i technologia lub też Wspólna efektywna taryfa preferencyjna

CET (_common external tariff_) – wspólna taryfa zewnętrzna

CFA (_Communauté Financière Africaine_)– Afrykańska Wspólnota Finansowa

CFM (_capital flow (management) measure_) – miara przepływu kapitału (zarządzania)

CIG (_capital intensive good_) – dobro kapitałochłonne

CIP (_covered interest rate parity_) – parytet stopy procentowej

CITES (_Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora_) – Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem

CMA (_Common Monetary Area of Southern Africa (rand zone)_) – Wspólny Obszar Walutowy Afryki Południowej (strefa randów)

CMO (_contract manufacturing organization_) – organizacja produkująca kontraktowo

CO (_certificate of origin_) – certyfikat pochodzenia

CRTA (_Committee on Regional Trade Agreements_) – Komisja ds. Regionalnych Porozumień Handlowych

CTE (_Committee on Trade and the Environment_) – Komisja Handlu i Środowiska

CTH (_change in tariff heading_) – zmiana pozycji taryfowej

CU (_customs union_) – unia celna

CVD (_countervailing duty_) – cło wyrównawcze

DSB (_Dispute Settlement Body_) – organ rozstrzygania sporów

DSM (_dispute settlement mechanism_) – mechanizm rozstrzygania sporów

DSU (_Dispute Settlement Understanding_) – Porozumienie dotyczące rozstrzygania sporów

EC (_European Community_) – społeczność europejska

ECB (_European Central Bank_) – Europejski Bank Centralny

ECF (_Extended Credit Facility_) – rozszerzona linia kredytowa

ECOFIN (_European Council of Ministers of Economics and Finance_) – Europejska Rada Ministrów Gospodarki i Finansów

ECSC (_European Coal and Steel Community_) – Europejska Wspólnota Węgla i Stali

ECU (_European currency unit_) – europejska jednostka walutowa

EEC (_European Economic Community_) – Europejska Wspólnota Gospodarcza

EFF (_Extended Fund Facility_) – Rozszerzony instrument funduszowy

EFSF (_European Financial Stability Facility_) – Europejski Instrument Stabilności Finansowej

EME (_emerging market economy_) – wschodząca gospodarka rynkowa

EMI (_European Monetary Institute_) __ – Europejski Instytut Walutowy

EMIT (_Working Group on Environmental Measures and International Trade_) – Grupa Robocza ds. środków ochrony środowiska i handlu międzynarodowego

EMS (_European Monetary System_) – Europejski System Walutowy

EMU (_European Monetary Union_) – Europejska Unia Walutowa

EPZ (_export-processing zone_) – strefa przetwórstwa eksportowego

ERM (_Exchange Rate Mechanism (European Union)_) – Mechanizm kursów walutowych (Unia Europejska)

ESAF (_Enhanced Structural Adjustment Facility_) – ulepszona funkcja regulacji strukturalnej

ESCB (_European System of Central Banks_) – Europejski System Banków Centralnych

ESM (_European Stability Mechanism_) – Europejski Mechanizm Stabilności (rynkowej)

EU (_European Union_) – Unia Europejska

FCL (_flexible credit line_) – elastyczna linia kredytowa

FDI (_foreign direct investment_) – (BIZ) bezpośrednie inwestycje zagraniczne

FOGS (_Functioning of the GATT System_) – Funkcjonowanie Systemu GATT

FTA (_free trade agreement_) – umowa o wolnym handlu

FTAA (_Free Trade Agreement of the Americas_) – umowa o wolnym handlu obu Ameryk

FTZ (_free trade zone_) – strefa wolnego handlu

G10 (_Group of 10_) – Grupa 10

GAB (_General Agreement to Borrow_) – ogólna umowa pożyczki

GATS (_General Agreement on Trade in Services_) – Układ ogólny w sprawie handlu usługami

GATT (_General Agreement on Tariffs and Trade_) – Układ ogólny w sprawie taryf celnych i handlu

GBT (_Group on Basic Telecommunications_) – Grupa ds. Podstaw Telekomunikacji

GCIM (_Global Commission on International Migration_) – Globalna Komisja ds. Migracji Międzynarodowej

GDP (_gross domestic product_) – (PKB) produkt krajowy brutto

GF (_gravitational force_) – oddziaływanie grawitacyjne

GFC (_global financial crisis_) – światowy kryzys finansowy

GIIPS (_Greece, Ireland, Italy, Portugal, and Spain_) – Grecja, Irlandia, Włochy, Portugalia i Hiszpania

GNDI (_gross national disposable income_) – dochód narodowy do dyspozycji brutto

GNI (_gross national income_) – dochód narodowy brutto

GNP (_gross national product_) – (PNB) produkt narodowy brutto

GPN (_global production network_) – globalna sieć produkcyjna

GSIB (_globally systemically important bank_) – bank o znaczeniu globalnym i systemowym

GTAP (_Global Trade Analysis Project_) – projekt analizy handlu światowego

GVC (_global value chain_) – globalny łańcuch wartości

HDI (_Human Development Index_) – wskaźnik rozwoju społecznego

HIC (_high-income country_) – kraj o wysokich dochodach

HICP (_Harmonised Index of Consumer Prices_) – zharmonizowany wskaźnik cen konsumpcyjnych

HLD (_United Nations High-Level Dialogue on International Migration and Development_) – dialog wysokiego szczebla Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie międzynarodowej migracji i rozwoju

ICT (_information and communication technology_) – teleinformatyka

ICU (_International Clearing Union_) – Międzynarodowa Unia Rozliczeniowa

IDA (_Industrial Development Authority (Ireland)_) – Urząd ds. Rozwoju Przemysłu (Irlandia)

IDM (_integrated device manufacturer_) – producent urządzeń zintegrowanych

IFSC (_International Financial Services Centre (Ireland)_) – Międzynarodowe Centrum Usług Finansowych (Irlandia)

IIA (_international investment agreement_) – międzynarodowa umowa inwestycyjna

ILO (_International Labour Organization_) – Międzynarodowa Organizacja Pracy

IMF (_International Monetary Fund_) – Międzynarodowy Fundusz Walutowy

IOM (_International Organization for Migration_) – Międzynarodowa Organizacja Migracji

IP (_intellectual property_) – własność intelektualna

IPC (_Intellectual Property Committee_) – Komisja ds. Własności Intelektualnej

IRB (_internal ratings-based (approach)_) – oparte na ratingach wewnętrznych (podejście)

ISDS (_investor–state dispute settlement_) – rozstrzyganie sporów inwestor-państwo

ISF (_International Stabilization Fund_) – Międzynarodowy Fundusz Stabilizacyjny

ITO (_International Trade Organization_) – Międzynarodowa Organizacja Handlu

ITRI (_Industrial Technology Research Institute (Taiwan)_) – Instytut Badań Technologii Przemysłowych (Tajwan)

JV (_joint venture_) – wspólne przedsięwzięcie gospodarcze (spółka)

LED (_light-emitting diode_) – diode świecąca

LIG (_labor-intensive good_) – dobro pracochłonne

LMICs (_low- and middle-income countries_) – krajach o niskich i średnich dochodach

M&A (_mergers and acquisitions_) – fuzje i przejęcia

MAI (_Multilateral Agreement on Investment_) – Wielostronne Porozumienie Inwestycyjne

MAL (_minimum access level_) – minimalny poziom dostępu

MBS (_mortgage-backed security_) – zabezpieczenie hipoteką

MC (_marginal cost_) – koszt marginalny

ME (_market economy_) – gospodarka rynkowa

MEA (_multilateral environment agreement_) – wielostronne porozumienie w sprawie środowiska

MFN (_most favored nation_) – najbardziej uprzywilejowany naród

MNE (_multinational enterprise_) – przedsiębiorstwo wielonarodowe

MR (_marginal revenue_) – marginalny przychód

MTN (_multilateral trade negotiation_) – wielostronne negocjacje handlowe

NAAEC (_North American Agreement on Environmental Cooperation_) __ – Północnoamerykańska umowa o współpracy w zakresie ochrony środowiska

NAALC (_North American Agreement on Labor Cooperation_) – Północnoamerykańskie porozumienie o współpracy pracy

NAB (_New Agreement to Borrow_) – nowa umowa pożyczki

NAFTA (_North American Free Trade Agreement_) – Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu

NGBT (_Negotiating Group on Basic Telecommunications_) – Grupa Negocjacyjna ds. Podstawowej Telekomunikacji

NGO (_non-governmental organization_) – organizacja pozarządowa

NINA (_no income, no asset (mortgage)_) – brak dochodów, brak majątku (kredyt hipoteczny)

NINJA (_no income, job, or asset (mortgage)_) – brak dochodu, pracy lub majątku (kredyt hipoteczny)

NME (_non-market economy_) __ – gospodarka nierynkowa

NT (_national treatment_) – traktowanie narodowe

NTB (_non-tariff barrier_) – bariera pozataryfowa

NTM (_non-tariff measure_) – środek pozataryfowego

OCA (_optimum currency area_) – optymalny obszar walutowy

ODA (_official development assistance_) – Oficjalna Pomoc Rozwojowa

OECD (_Organisation for Economic Co-operation and Development_) – Organizacja Współpracy Gospodarczej I Rozwoju

OTDS (_overall trade distortion support_) – ogólne wsparcie w zakresie zakłóceń handlu

PCA (_Permanent Court of Arbitration (The Hague)_) – Stały Trybunał Arbitrażowy (Haga)

PIIGS (_Portugal, Italy, Ireland, Greece, and Spain_) – Portugalia, Włochy, Irlandia, Grecja i Hiszpania

PPF (_production possibilities frontier_) – granice możliwości produkcyjnych

PPP (_purchasing power parity_) – parytet siły nabywczej

PRGF (_Poverty Reduction and Growth Facility_) – Instrument na rzecz walki z ubóstwem i wzrostu

PTA (_preferential trade agreement_) – preferencyjną umowę handlową

RCF (_Rapid Credit Facility_) – szybka linia kredytowa

REE (_rare earth element_) – pierwiastek ziem rzadkich

REER (_real effective exchange rate_) – realny efektywny kurs walutowy

RFI (_Rapid Financing Instrument_) – instrument szybkiego finansowania

RIT (_regional investment treaty_) – regionalny traktat inwestycyjny

RMAP (_Responsible Minerals Assurance Process_) – proces zapewnienia odpowiedzialnych minerałów

RMB (_Renminbi (China)_) __ – waluta Chin (naprzemiennie z Yuanem)

RoHS (_Restriction of Hazardous Substances (EU directive)_) – ograniczenie substancji niebezpiecznych (dyrektywa UE)

ROO (_rule of origin_) – reguła pochodzenia

RORE (_rate of return to education_) – stopa zwrotu z edukacji

RSCA (_revealed symmetrical comparative advantage_) – ujawniona symetryczna przewaga komparatywna

RTA (_regional trade agreement_) – regionalna umowa handlowa

QPC (_quantitative performance criterion_) – ilościowe kryterium wydajności

R&D (_research and development_) – badania i rozwój

RVC (_regional value content_) – zawartość wartości regionalnych

SAB (_South African Breweries_) – browary południowoafrykańskie

SACU (_Southern African Customs Union_) – Południowoafrykańska Unia Celna

SBA (_Stand-By Arrangement_) – Układ gotowości

SCF (_Standby Credit Facility_) – gotowa linia kredytowa

SDR (_special drawing right_) – umowna waluta rezerw walutowych

SITC (_Standard International Trade Classification_) – standardowa klasyfikacja handlu międzynarodowego

SLIG (_skilled labor-intensive good_) – dobro pochodzące z produkcji wymagającej wysokich kwalifikacji

SPS (_sanitary and phyto-sanitary_) – sanitarne i fitosanitarne

SSM (_special safeguard mechanism_) – specjalny mechanizm ochronny

STR (_standards and technical regulations_) – normy i przepisy techniczne

TARP (_Troubled Asset Relief Program_) – Program pomocy dla zagrożonych aktywów

TBT (_technical barrier to trade_) – bariera techniczna w handlu

TEU (_Treaty on European Union (Maastricht Treaty)_) – Traktat o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht)

TiSA (_Trade in Services Agreement_) – Umowa o handlu usługami

TiVA (_Trade in Value Added (project/database)_) – handel wartością dodaną (projekt/baza danych)

TLM (_task, location, and mode (framework)_) – zadanie, lokalizacja i tryb (schemat)

TNI (_Transnationality Index_) – indeks transnarodowości

TPP (Trans-Pacific Partnership) – Partnerstwo Transpacyficzne

TRIMs (_trade-related investment measures_) – środki inwestycyjne związane z handlem

TRIPS (_Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights (Agreement)_) – handlowe aspekty praw własności intelektualnej (umowa)

TRQ (_tariff rate quota_) – kontyngent taryfowy

TSMC (_Taiwan Semiconductor Manufacturing Company_) – tajwańska firma produkująca półprzewodniki

UIP (_uncovered interest rate parity_) – niepokryty parytet stóp procentowych

ULIG (_Unskilled labor-intensive good_) – dobro pochodzące z produkcji nie wymagającej wysokich kwalifikacji

UN (_United Nations_) – Organizacja Narodów Zjednoczonych

UNCTAD (_United Nations Conference on Trade and Development_) – Konferencja Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju

UNDP (_United Nations Development Programme_) – Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych

UNHCR (_United Nations High Commission for Refugees_) – Wysoka Komisja Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców

UNU-IHDP (_United Nations University_ – _International Human Dimensions Programme_) – Uniwersytet Narodów Zjednoczonych – Międzynarodowy Program Wymiary Ludzkie

URR (_unremunerated reserve requirement_) – nieopłacana rezerwa obowiązkowa

US (_United States_) – Stany Zjednoczone

USITC (_United States International Trade Commission_) – Komisja Handlu Międzynarodowego Stanów Zjednoczonych

VDR (_variable deposit requirement_) – wymóg depozytu zmiennego

VEAM (_Vietnam Engine and Agricultural Machinery Corporation_) – wietnamska firma zajmująca się silnikami i maszynami rolniczymi

VER (_voluntary export restraint_) – dobrowolne ograniczenia eksportu

VNM (_value of non-originating materials_) __ – wartość materiałów niepochodzących

WAMU (_West African Monetary Union_) – Unia Walutowa Afryki Zachodniej

WTO (_World Trade Organization_) – Światowa Organizacja HandluWYKAZ SYMBOLI

_a _(_labour input coefficient_) – współczynnik nakładu pracy

_A _(_technology factor_) – czynnik technologiczny

_B _(_Grubel–Lloyd index_) – Indeks Grubela-Lloyda

_BI _(_Belassa index of revealed comparative advantage_) – Wskaźnik Belassy -ujawnionej przewagi komparatywnej

_C _(_household consumption or IMF conditions_) – konsumpcja w gospodarstwach domowych lub warunki MFW

_d _(_firm-level demand_) – popyt na poziomie przedsiębiorstwa

_D _(_demand or distance_) __ – popyt lub odległość

_DD _(_demand diagonal_) __ – przekątna popytu

_Δ_ (_change in_) – zmiana

_e _(_nominal exchange rate or exports as a percentage of GDP_) – nominalny kurs walutowy lub eksport jako procent PKB

_E _(_exports or emigration_) – eksport lub emigracja

_ES _(_emigration supply_) – podaż emigracyjna

_F _(_Fixed costs or flow of trade/FDI_) – koszty stałe lub przepływ handlu/BIZ

_G _(_government expenditures or gain_) – wydatki lub zyski rządowe

_h _(_ratio of total human capital to total labour (human capital-labour ratio)_) – stosunek całkowitego kapitału ludzkiego do całkowitej pracy (stosunek kapitału ludzkiego do pracy)

_H _(_Total human capital_) – całkowity kapitał ludzki

_I _(_Investment_) – inwestycja

_ID _(_Immigration demand_) – popyt imigracyjny

_k _(_ratio of total physical capital to total labour (capital–labour ratio)_) – stosunek całkowitego kapitału rzeczowego do całkowitej pracy (stosunek kapitału do pracy)

_K _(_physical capital_) – kapitał fizyczny

_L _(_labour, liquidity, loans or loss_) – praca, płynność, pożyczka lub strata

_M _(_money (both supply and demand) or mass_) – pieniądz (zarówno podaż, jak i popyt) lub masa

_n _(_natural rate of population growth_) – naturalne tempo wzrostu populacji

_p _(_price or price level_) – cena lub poziom cen

_q _(_firm-level quantity_) – ilość na poziomie przedsiębiorstwa

_Q _(_quantity_) __ – ilość

_r _(_interest rate_) – oprocentowanie

_re _(_real exchange rate_) – realny kurs walutowy

_rw _(_relative wage_) – płaca względna

_R _(_total return on asset_) – całkowity zwrot z aktywów

_S _(_supply_) – podaż

_SF _(_foreign savings_) – oszczędności zagraniczne

_SG _(_government savings_) – oszczędności rządowe

_SH _(_household savings_) – oszczędności gospodarstwa domowego

_t _(_ad valorem tariff_)– taryfa ad valorem

_T _(_specific tariff or taxes_) – szczególna taryfa lub podatki

_ϑ_ (_constant_) – stała

_V _(_variable costs or velocity of money_) – koszty zmienne lub tempo zmiany pieniądza

_W _(_wage_) – wynagrodzenie

_ω _(_relative low-skilled to high-skilled wage_) – stosunek wynagrodzenia pracowników wysoko i nisko wykwalifikowanych

_y _(_real gross domestic product_) – realny produkt krajowy brutto

_Υ_ (_nominal gross domestic product, gross national income, or factor income_) – nominalny produkt krajowy brutto, dochód narodowy brutto lub dochód czynników produkcji

_Ζ_ (_imports_) – import2. Przewaga absolutna

Przez większą część lat 80. Wietnam importował ryż. Jednakże już w roku 1989 Wietnam wyeksportował ponad milion ton ryżu. W latach 90. roczny eksport ryżu wzrósł do ponad 3 milionów ton. W ciągu następnych lat stale rósł i w chwili obecnej Wietnam eksportuje około 8 milionów ton do ponad 100 krajów. Pomimo tego, że uprawa ryżu należy do podstawowych upraw konsumpcyjnych tego kraju, rozwój eksportu ryżu pomógł złagodzić efekty ubóstwa w Wietnamie, poprzez zwiększenie zatrudnienia, a co się z tym wiąże i dochodów. Korzystny wzrost eksportu ryżu stanowi jeden z ważnych aspektów związanych z wejściem Wietnamu do gospodarki światowej w procesie ekspansji handlu, który omawialiśmy w rozdziale 1.

W rozdziale 1 stwierdziliśmy, że międzynarodowy handel towarami i usługami odgrywa istotną rolę w gospodarce światowej, jako jeden z głównych aspektów globalizacji. W pierwszej części publikacji zamierzamy zbadać czynniki leżące u podstaw handlu międzynarodowego. Nadszedł czas, abyśmy ten proces rozpoczęli, aby ułatwić zrozumienie powodów, dla których dany kraj eksportuje lub importuje określony towar lub usługę. Historycznie rzecz biorąc, wstępne wyjaśnienie wzorców handlu opiera się na koncepcji przewagi absolutnej. Następnie, koncepcję tę zastąpiono potężniejszą koncepcją przewagi komparatywnej. W tym rozdziale zapoznamy Cię z koncepcją przewagi absolutnej, a w rozdziałach 3 i 4 zajmiemy się zagadnieniem przewagi komparatywnej. We wszystkich tych trzech rozdziałach zostaniesz też zapoznany z jedną z najbardziej fundamentalnych zasad ekonomii, a mianowicie zyskami z handlu.

Przewagę komparatywną można wyjaśnić na dwa sposoby. Pierwszy z nich znany jest jako model ricardiański, od nazwiska Davida Ricardo. Analizuje on sposoby, za pomocą których można określić przewagę komparatywną, na podstawie _różnic_ w technologiach istniejących między krajami świata. Poświęcony został temu rozdział 3. Drugi znany jest jako model Heckshera-Ohlina, od nazwisk Eli Heckshera i Bertila Ohlina. Przy jego pomocy bada się sposoby, za pomocą których można określić przewagę komparatywną wynikającą z różnic w _ilości zasobów_ występujących pomiędzy krajami świata. Jak zobaczymy dalej, przewaga absolutna jest blisko powiązana z ricardiańskim modelem przewagi komparatywnej.

Rozpocznijmy więc dyskusję na temat przewagi absolutnej, używając jako przykładu eksport ryżu z Wietnamu. Podejmiemy również rozważania nad czymś, co ekonomiści międzynarodowi nazywają „teorią handlu”.

Definicja przewagi absolutnej

Idea przewagi absolutnej została po raz pierwszy przedstawiona w książce _Bogactwo narodów_ Adama Smitha, opublikowanej w 1776 roku. Przyzwyczailiśmy się traktować _Bogactwo narodów_ jako dzieło opowiadające się za systemem wolnorynkowym i w dużej mierze tak właśnie jest. Zasadniczym jednak celem książki Smitha było zdyskredytowanie dotychczasowej filozofii ekonomicznej, znanej jako _merkantylizm_. Merkantylizm był filozofią ekonomiczną bazującą na teorii sumy zerowej, w której bogactwo charakteryzowano jako równowartość zapasów metali szlachetnych, zwyczajowo przechowywanych w skarbcach królewskich. Dużo ważniejszym celem, który Smith postawił sobie w swojej książce, było zakwestionowanie podobnych poglądów na najwięcej możliwych sposobów, zastępując koncepcję bogactwa konsumpcją towarów i usług na szeroką skalę. Reprezentowana przez niego koncepcja przewagi absolutnej była tylko jednym ze sposobów osiągnięcia tego celu. Chciał tego dokonać przez wskazanie, że handel międzynarodowy przynosi więcej wzajemnych korzyści niż dotychczasowa filozofia sum zerowych.

W swojej słynnej książce Adam Smith stwierdza, co następuje (1937 :424): „Jeżeli inny kraj może nam dostarczyć towar tańszy niż wyprodukowany przez nas, lepiej kupić go od niego, za część produktów naszego własnego przemysłu, wykorzystanych w sposób przynoszący nam przewagę”. Innymi słowy wzorzec przewagi absolutnej implikuje model handlu. Używając współczesnej terminologii, przewaga absolutna odnosi się do zdolności kraju do wytworzenia towaru lub usługi przy mniejszych od innych krajów rzeczywistych zasobach i nakładach. Można na to także spojrzeć z odwrotnej strony, czyli zdolność danego kraju do wytworzenia większej ilości towaru lub usługi, przy użyciu tych samych zasobów i nakładów co inny kraj.

Sformalizujmy to nieco. Załóżmy, że dysponujemy wyłącznie jednym zasobem – _pracą_. Oczywiście muszą istnieć też inne zasoby, ale na potrzeby opracowania naszego pierwszego modelu w ekonomii międzynarodowej użyjemy _uproszczenia_. Ilość pracy zużytej na wyprodukowanie jednostki ryżu będzie oznaczona jako _a_R_. Ryż jest produkowany w wielu krajach, ale używając uproszczenia, weźmiemy pod uwagę tylko dwa kraje, Wietnam i Japonię. Ilość pracy zużytej do wyprodukowania jednostki ryżu w Wietnamie będzie oznaczona jako a_VR, a ilość pracy użyta do wyprodukowania jednostki ryżu w Japonii _a_JR. Założenia przewagi absolutnej są dosyć proste, jeżeli _a_VR_< a_JR, wtedy Wietnam ma przewagę absolutną w produkcji ryżu w porównaniu do Japonii. W tym przypadku, zgodnie z sugestią Adama Smitha, Wietnam powinien eksportować ryż do Japonii, a Japonia powinna importować ryż z Wietnamu. Na kolejnej stronie podano inny przykład przewagi absolutnej, tym razem na przykładzie robotów przemysłowych.

Królestwo robotów: przewaga Japonii na przykładzie robotów przemysłowych

Słowo „robot” po raz pierwszy pojawiło się w 1921 roku, w sztuce Karela Čapka. Wywodzi się ono od czeskiego słowa „robota”, czyli „harówka”. Pierwszy na świecie robot przemysłowy został zbudowany przez przemysłowca Josepha Engelbergera, który w 1956 roku założył firmę Unimation, a pierwszego robota przemysłowego uruchomił w 1961 roku. Engelberger miał swój moment sławy w 1966 roku, kiedy jeden z jego robotów pojawił się w programie Johna Carsona _„Tonight Show”_, otwierając i nalewając puszkę piwa. W roku 1967 Engelberger został zaproszony do Japonii, gdzie przemawiał do 600 japońskich naukowców i biznesmenów. W wyniku tego Japonia sprowadziła pierwsze roboty ze Stanów Zjednoczonych. W 1969 roku, na podstawie umowy licencyjnej z Unimation, rozpoczęto tam produkcję robotów, a w 1972 założono Japan Robot Association. Był to początek zaangażowania Japonii w tak zwane „Największe innowacje produkcyjne ostatnich czasów” (Mansfield, 1989:19).

Eksport robotów przemysłowych z Japonii rozpoczął się w 1975 roku. Następstwem był jego powolny, lecz stały wzrost. Pod koniec lat 80. Japonia stała się liderem w większości obszarów robotyki przemysłowej, wliczając w to sterowniki numeryczne, obrabiarki, silniki i czujniki optyczne. Była wtedy odpowiedzialna za połowę światowej produkcji robotów przemysłowych. Technologiczny charakter przewagi Japonii w produkcji robotów uchwycił Porter (1990:235). Tempo innowacji i wprowadzania nowych produktów wśród japońskich firm było gorączkowe. Innowacje produkcyjne zostały bardzo szybko przejęte i wprowadzone przez innych producentów. Oprócz szybszego tempa innowacji, japońskie firmy wykorzystały niższe koszty oraz rosnącą kulturową akceptację robotyki.

Do wiodącej pozycji Japonii w dziedzinie technologii produkcji robotów przemysłowych przyczynił się poziom konkurencji w tym sektorze. Od zaledwie dziesięciu firm istniejących w 1968 roku, branża rozrosła się w 1987 do prawie 300, jednakże liczba ta spadła w 2000 roku do około 150. Innym znaczącym czynnikiem była _dyfuzja wewnętrzna_, kiedy to firmy wymagające użycia robotów (takie jak przemysł elektroniczny) rozpoczęły produkcję robotów na własne potrzeby. Ostatnim czynnikiem wpływającym na poziom wykorzystania robotów w Japonii był powiększający się niedobór siły roboczej, który dotknął wiele obszarów.

Tam, gdzie taki niedobór się pojawił, został on uzupełniony robotami. Od 1997 roku Japonia wykorzystywała jednego robota na każde 36 osób zatrudnionych przy produkcji, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych używa się jednego robota na każde 250 pracowników wytwórczych. Obecnie aż połowa robotów przemysłowych jest zainstalowana w Japonii, a kraj ten określa się mianem „Królestwa robotów”.

Pomimo tych wszystkich długoterminowych korzyści, Japan Robot Association (2001) wskazało pewne słabe strony. Gałąź ta miała pewne trudności z relokacją z dużych zastosowań przemysłowych do bardziej specjalistycznych, typu zastosowania biotechnologiczne, medyczne czy konsumenckie. Problematyczne było także wykorzystanie kapitału wysokiego ryzyka. W przeciwieństwie do poprzednich modeli innowacji technologicznych charakteryzujących Japonię, Japan Robot Associacion nawoływało do skupienia się na małych przedsiębiorstwach przy zachowaniu większej otwartości. Oczekiwano, iż umożliwi to branży rozszerzenie wachlarza zastosowań robotycznych, razem z obiecującymi perspektywami przyszłego wzrostu.

Źródło: The Economist (1980), Horiuchi (1989), Mansfield (1989), Porter (1990), Schodt (1988), Tanzer i Simon (1990), Japan Robot Association (2001).

Należy tu pamiętać o tym, że założeniem przewagi absolutnej jest _tendencja polityczna_ do tego, aby dany kraj importował towary z krajów, w których są one produkowane wydajniej. Kraje te powinny następnie wykorzystać swoje ograniczone zasoby do jeszcze bardziej efektywnej produkcji. Ważne jest też, aby pamiętać, iż model handlu implikowany przez przewagę absolutną jest w wysokim stopniu zdeterminowany względami _technologicznymi_. Jak się jednak okazuje, wzorce przewagi absolutnej nie są warunkiem ani koniecznym, ani też wystarczającym, aby kraje mogły eksportować lub importować towary i usługi. Rzeczywiste wzorce handlu wyznaczane są przez przewagę komparatywną, o czym będzie mowa w rozdziałach 3 i 4.

Pomimo ograniczonych możliwości zastosowania modelu przewagi absolutnej, warto pójść o krok dalej i spróbować zastosować go w ramach standardowego modelu popytu i podaży, znanego z podstaw mikroekonomii. Zajmijmy się tym teraz.

Przewaga absolutna popytu i podaży

Zaczynając rozważania na temat przewagi absolutnej w modelu popytu i podaży, przypomnijmy sobie, na czym polega jej koncepcja. Mówi ona, że jeżeli _a_VR_< a_JR_,_ wówczas Wietnam ma absolutną przewagę w produkcji ryżu w stosunku do Japonii. Przypomnijmy też, że symbolem _a_R oznaczyliśmy ilość włożonej pracy, potrzebnej do wyprodukowania jednostki ryżu. Biorąc to pod uwagę, czy scharakteryzowalibyście koncepcję przewagi absolutnej jako opierającą się w gospodarce po stronie podaży, czy popytu? Prawidłowa odpowiedź to strona _podaży_. Podobnie będzie w przypadku koncepcji przewagi komparatywnej. Prawdę mówiąc, większość (chociaż nie wszystkie) wyjaśnień zjawisk związanych z handlem zagranicznym koncentruje się na podażowej stronie gospodarek.

Zakładając, że skupimy się tutaj na stronie podaży, sensownym będzie pewne uproszczenie strony popytu. Dokonamy tego na naszym przykładzie Wietnamu i Japonii. Mówiąc dokładniej, założymy, że _warunki popytu są dokładnie takie same w obu krajach_ – to znaczy, nie ma różnic w preferencjach, dochodach ani też w sposobie, w jaki popyt reaguje na zmiany cen zarówno w Wietnamie, jak i w Japonii. Oznacza to, że krzywe popytu na ryż w obu krajach są dokładnie takie same, co przedstawiono na rysunku 2.1. Takie założenie bardzo uprości nam sprawę, bez wpływu na sposób wyjaśnienia przewagi absolutnej.

Rozważany przez nas wzorzec przewagi absolutnej sugeruje, że Wietnam posiada lepszą technologię produkcji ryżu niż Japonia, w sensie takim, że zużywa mniejsze nakłady pracy na produkcję jednostki ryżu niż Japonia. Odłóżmy to na chwilę, czy jest tak _faktycznie,_ i rozważmy, jakie ma to _konsekwencje_ dla strony podażowej wietnamskich i japońskich rynków ryżowych. Z zajęć z mikroekonomii wiesz już, że zmiany technologiczne powodują _przesunięcie_ krzywej podaży (Zobacz również dodatek 2.1). Pozwólmy zatem, aby warunki dostaw ryżu między Wietnamem a Japonią zmieniły się i ustalmy różne krzywe podaży dla obu krajów. Dodatkowo załóżmy, że krzywa podaży Wietnamu jest przesunięta bardziej w prawo, w stosunku do krzywej podaży Japonii. Będzie to oznaczać, że w przypadku tej samej ceny ilość ryżu dostarczana przez Wietnam jest większa niż dostarczana przez Japonię.

Sytuację taką przedstawiono na rysunku 2.2. Nachylone w górę krzywe podaży odzwierciedlają pozytywną relację zachodzącą między ceną a ilością sprzedaży. Różnica w warunkach podaży powoduje, że krzywa podaży Wietnamu jest przesunięta bardziej na prawo, niż krzywa podaży Japonii. Punkty przecięcia krzywych popytu i podaży wyznaczają _ceny równowagi_ na obu rynkach. Obie ceny są oznaczone na rysunku jako _P_V i _P_J.

RYSUNEK 2.1

Zapotrzebowanie (popyt) na ryż w Wietnamie i Japonii

RYSUNEK 2.2

Przewaga absolutna na rynku ryżu

Tak długo, jak nie dochodzi tu do sprzedaży, ceny te określane są w ekonomii międzynarodowej jako ceny autarkiczne. Autarkia jest sytuacją, w której dany kraj nie ma powiązań gospodarczych z innymi krajami. Ceny autarkiczne są wyrazem wzorca przewagi absolutnej zachodzącej między obydwoma krajami.

Rysunek 2.2 przedstawia sytuację, w której autarkiczna cena ryżu w Wietnamie jest niższa niż w Japonii, czyli:

_P_V __ < _P_ J __

(2.1)

W teorii handlu międzynarodowego sytuację taką interpretuje się jako odzwierciedlenie faktu, iż Wietnam ma nad Japonią absolutną przewagę w produkcji ryżu, czyli że _a_VR_< a_JR_._ Jak za chwilę zobaczymy, zaistnienie przewagi absolutnej może umożliwić handel zagraniczny.

Jeżeli Japonia i Wietnam zdecydują się porzucić autarkię i rozpocząć handel, światowa cena ryżu _P_W znajdzie się gdzieś pomiędzy dwiema cenami autarkii, jak poniżej:

_P_V __ < _P_W __ < _P_ J __

(2.2)

Sytuacja taka zobrazowana jest na rysunku 2.3. Dzięki przejściu od autarkii do handlu Wietnam doświadcza wzrostu cen ryżu do poziomu światowego (od _P_V do _P_W). Wartość podaży wzrośnie, podczas gdy wartość popytu zmaleje. Dodatnia różnica między ilością podażową a ilością popytową w Wietnamie po cenie światowej _P_W kształtuje poziom _eksportu_ ryżu – _E_V. Japonia w tym przypadku doświadcza spadku cen do poziomu światowego (od _P_J do _P_W). Co za tym następuje, wartość podaży spadnie, a wartość popytu wzrośnie. Dodatnia różnica między ilością popytową a ilością podażową w Japonii po cenie światowej _P_W kształtuje poziom _importu_ ryżu – _Z_J. Kraj posiadający przewagę absolutną (Wietnam) może dzięki temu zwiększyć ilość dostaw i eksportu danego towaru, podczas gdy partner handlowy (Japonia) ogranicza produkcję i importuje towar.

RYSUNEK 2.3

Handel na rynku ryżem

Jak mogliśmy zobaczyć, różnice technologiczne między Wietnamem a Japonią, przedstawione w modelu przewagi absolutnej, tworzą formułę handlu. Wietnam przejawia tendencje do eksportu ryżu, podczas gdy Japonia ma tendencje do jego importu. Jednakże w głowach studentów często rodzi się pytanie: co gwarantuje, że ilość eksportowana przez Wietnam jest taka sama, jak ilość importowana przez Japonię? Odpowiedź jest taka, że jeżeli _E_V byłoby mniejsze niż _Z_J, to na światowym rynku ryżu wystąpiłby nadmierny popyt lub jego niedobór. Zgodnie z tym, czego nauczyły nas podstawy mikroekonomii, nadmierny popyt powoduje wzrost cen. Wraz ze wzrostem _P_W eksport z Wietnamu będzie wzrastał, a import do Japonii będzie malał, aż do osiągnięcia punktu, w którym nastąpi zanik nadmiernego popytu na rynku światowym. Podobnie, gdyby _E_V było większe niż _Z_J, to _P_W obniżyłoby się, przywracając rynek światowy do równowagi.

Przykładów przewagi absolutnej możemy doszukać się w wielu krajach i produktach, zarówno towarach, jak i usługach. Poniżej przedstawiony jest szczególny przypadek metali ziem rzadkich.

Metale ziem rzadkich

Na metale ziem rzadkich składa się 17 elementów układu okresowego. Są one kluczowymi komponentami niektórych produktów technologii informacyjno–komunikacyjnych, omówionych w rozdziale 1 jako czynniki napędzające globalizację. Należą do nich wyświetlacze ciekłokrystaliczne, kable światłowodowe, magnesy systemów komunikacyjnych, turbiny wiatrowe, panele słoneczne czy też akumulatory stosowane w samochodach hybrydowych. Wbrew pozorom jednak REE nie są rzadkie. Niektóre z nich występują częściej niż złoto. Pomimo takiej obfitości, REE nie zawsze posiadają stężenie wystarczające do komercyjnego wydobycia, w związku z czym znaczenie ma jedynie kilka ich źródeł.

W latach 1965–1980 większość REE pochodziła z kopalni Mountain Pass na pustyni Mojave w Stanach Zjednoczonych. Począwszy od roku 1985, główne wydobycie przeniosło się na teren Mongolii Wewnętrznej w Chinach. _The Economist_ (2009) zauważa, że ówczesny przywódca Partii Komunistycznej Deng Xiaoping „ogłosił, iż metale ziem rzadkich stanowią ropę Chin, powodując tym samym rozwój przemysłu wydobywczego w połowie lat 80. W wyniku tego ceny dramatycznie spadły, a istniejące w Ameryce kopalnie upadły”. Następstwem było to, że Chiny zaopatrywały 70 procent światowego rynku metali ziem rzadkich (spadek z 90 procent), a kopalnia Mountain Pass została zamknięta. Dzięki temu, Chiny często są określane mianem „monopolistycznego” dostawcy REE.

Globalny eksport metali ziem rzadkich wzrósł z kilkuset ton w 1990 do ponad 100 000 ton w 2004. Jednak w miarę wzrostu zapotrzebowania Chin na REE pojawiły się obawy o bezpieczeństwo dostaw. _The Economist_ (2009) informuje: „Sprzedaż REE wynosi mniej niż 2 miliony dolarów rocznie. Ale bez nich branże warte biliony dolarów stanęłyby w miejscu”. W reakcji na tę sytuację w chińskim rządzie zaczęto nawet mówić o zakazie eksportu niektórych ważnych REE. Do 2014 roku światowy eksport spadł do około 80 000 ton. W rezultacie zaczęto poszukiwać alternatywnych możliwości dostaw z Australii Zachodniej, Ameryki Północnej (Alaska i Quebec), a także Afryki Południowej. Chiny zaczęły ograniczać eksport metali ziem rzadkich w 2007 roku. W roku 2010 REE stały się przyczyną sporu między Japonią a Chinami o leżące na Morzu Wschodniochińskim wyspy Senkaku (według Japonii), czyli Diaoyu (według Chin), do których oba kraje mają roszczenia.

W rezultacie Chiny wstrzymały eksport REE do Japonii, co spowodowało znaczny wzrost cen. W konsekwencji inne kraje rozpoczęły eksport REE jednocześnie z Chińczykami, co umożliwiło uruchomienie nowych projektów wydobywczych.

W 2012 roku Stany Zjednoczone, Unia Europejska i Japonia złożyły skargę do Światowej Organizacji Handlu w sprawie ograniczenia chińskiego eksportu REE. W 2014 roku, w ramach działania mechanizmów rozstrzygania sporów (DSM), WTO uznała zażalenie, wskutek czego Chiny rozpoczęły dostosowywanie swojej polityki handlowej dotyczącej REE do ustaleń WTO. Nie zmienia to faktu, że metale ziem rzadkich pozostają krytycznym i wrażliwym ogniwem handlowym w różnego rodzaju globalnych łańcuchach wartości.

To, jak drażliwym tematem jest wydobycie REE, okazało się ponownie w 2019 roku, kiedy Chiny wróciły do rozmów o ograniczeniu dostaw w ramach rodzącej się wojny handlowej ze Stanami Zjednoczonymi. Chiński dziennik _Global Times_ doniósł, że Chiny „przygotowują się do wykorzystania swojej przewagi w zakresie produkcji metali ziem rzadkich”. W międzyczasie jednak kopalnia Mountain Pass w Stanach Zjednoczonych została ponownie otwarta, a Japonia podpisała kontrakt z australijskim przedsiębiorstwem wydobywczym, dotyczący pomocy w zaspokojeniu jednej trzeciej jej zapotrzebowania na REE. Często okazuje się, że wraz z upływem czasu pojawiają się granice władzy monopolistycznej.

Źródło: Bradsher (2010), The Economist (2009; 2019), Mancheri (2015) oraz United States Geological Survey (2002).