Wrota Europy. Zrozumieć Ukrainę - ebook

PRZEDMOWA

PRZEDMOWA

Jeśli chodzi o przypadki zastosowania procedury impeachmentu wobec amerykańskich prezydentów, ta wszczęta przez Izbę Reprezentantów Kongresu USA przeciwko Donaldowi Trumpowi w grudniu 2019 roku miała charakter wyjątkowy. Spośród czterech impeachmentów w dotychczasowych dziejach Stanów Zjednoczonych tylko ten jeden dotyczył działań prezydenta odnoszących się do obcego państwa. Krajem, o którym mowa, była Ukraina.

Wielokrotnie w ciągu ostatnich kilku lat zadawano mi pytanie: „Dlaczego Ukraina zyskała takie znaczenie w polityce światowej?”. Po raz pierwszy zetknąłem się z nim w kontekście protestów na Majdanie na przełomie 2013 i 2014 roku, po których w krótkim czasie doszło do zaanektowania Krymu przez Rosję i jej agresji na resztę Ukrainy, czego efektem było dramatyczne pogorszenie się stosunków między USA i Rosją oraz UE i Rosją. To samo pytanie rozbrzmiewało w odniesieniu do roli Ukrainy w procesie impeachmentu prezydenta Trumpa, a następnie ponownie w trakcie amerykańskiej kampanii prezydenckiej w 2020 roku.

Moja odpowiedź była i pozostaje taka sama. Pojawienie się Ukrainy w centrum zainteresowania polityków europejskich i amerykańskich nie jest przypadkowe. Ukraina, największa po Rosji republika postsowiecka, a obecnie obiekt rosyjskiej agresji, w ciągu ostatnich kilku lat stała się polem bitwy. W odróżnieniu od swoich wschodniosłowiańskich sąsiadów, Rosji i Białorusi, Ukraina zachowała demokratyczne standardy w burzliwych latach postsowieckiej transformacji i zorientowała się na Zachód w aspiracjach geopolitycznych oraz wartościach społecznych i kulturowych.

Niewypowiedziana przez Rosję wojna hybrydowa w ukraińskim Donbasie, która w ciągu ostatnich siedmiu lat pochłonęła ponad 14 tysięcy ofiar, przykuwa uwagę Ameryki i Zachodu jako jeden z głównych przejawów globalnej walki między demokracją a autorytaryzmem. Trwający w Ukrainie konflikt zbrojny to nie tylko rywalizacja w zakresie wartości politycznych. Wysiłki Rosji, by powstrzymać swój imperialny upadek poprzez zajęcie Krymu i okupację części Donbasu, stanowią poważne zagrożenie dla porządku międzynarodowego z jego fundamentalnymi zasadami suwerenności i integralności terytorialnej państw narodowych, w stopniu niespotykanym od zakończenia II wojny światowej.

Choć świat zaczął interesować się Ukrainą dopiero ostatnimi czasy, ma ona długą, dramatyczną, ale też fascynującą historię, często zaciemnioną przez wielkie narracje imperiów, które przez stulecia władały jej terytorium. Wydobywanie tej historii, do niedawna mało znanej na Zachodzie, spod warstw imperialnych przeinaczeń pomaga lepiej zrozumieć nie tylko naród, który skupia na sobie uwagę świata, ale także całą Europę, zarówno wschodnią, jak i zachodnią. Korzystając z okazji zaoferowanej mi przez wydawcę, przygotowałem zaktualizowane wydanie niniejszej książki wzbogacone o rozdział poświęcony najnowszej historii Ukrainy – wydarzeniom, które miały miejsce od daty pierwotnej publikacji w roku 2015. Ukazuje on historię kraju i regionu w nowym świetle.

_Serhii Plokhy_
21 marca 2021 rokuWSTĘP

WSTĘP

Ukraińcy mają prawdopodobnie takie samo prawo chwalić się swoją rolą w zmienianiu świata jak Szkoci i inne narody, o których pisze się w książkach, że wpłynęły na bieg historii ludzkości. W grudniu 1991 roku obywatele Ukrainy, idąc masowo do urn, by zagłosować za niepodległością, odesłali na śmietnik historii potężny Związek Radziecki. To, co zdarzyło się w Ukrainie, miało poważne reperkusje międzynarodowe i rzeczywiście zmieniło bieg historii: tydzień po ukraińskim referendum Związek Radziecki się rozpadł, a prezydent George H.W. Bush ogłosił ostateczne zwycięstwo Zachodu w długotrwałej i wyczerpującej zimnej wojnie.

Ponownie świat zobaczył Ukrainę na ekranach telewizorów w listopadzie 2004 roku, gdy rozentuzjazmowane tłumy w pomarańczowych barwach wyległy na ulice i place Kijowa, domagając się uczciwych wyborów, i swój cel osiągnęły. Pomarańczowa rewolucja dała nazwę całej serii innych „kolorowych”, które wstrząsnęły autorytarnymi reżimami od Serbii po Liban i od Gruzji po Kirgistan. Kolorowe rewolucje nie zmieniły postsowieckiego świata, ale pozostawiły po sobie trwałe dziedzictwo i nadzieję, że kiedyś i on się zmieni. Ukraińcy powrócili na ekrany telewizorów na całym świecie w listopadzie i grudniu 2013 roku, gdy po raz kolejny tłumnie wyszli na ulice Kijowa, tym razem by wyrazić poparcie dla zacieśnienia stosunków z Unią Europejską. W czasie, gdy entuzjazm dla Unii Europejskiej w jej krajach członkowskich spadł, gotowość Ukraińców do demonstrowania na jej rzecz na mrozie, przez długie dni, tygodnie i miesiące, zaskoczyła i zainspirowała obywateli zachodniej i środkowej Europy.

Wydarzenia w Ukrainie przybrały nieoczekiwany i tragiczny obrót na początku 2014 roku, kiedy to niemal świąteczna atmosfera wcześniejszych protestów zamieniła się w gwałtowną konfrontację między demonstrantami a siłami rządowymi. Przed obiektywami telewizyjnych kamer oddziały policji i rządowi snajperzy otworzyli ogień do ludzi, raniąc i zabijając w lutym 2014 roku dziesiątki proeuropejskich manifestantów. Obrazy te zaszokowały świat. Takie też wrażenie wywarła rosyjska aneksja Krymu w marcu 2014 roku i rozpoczęta wkrótce potem przez Moskwę wojna hybrydowa w regionie Donbasu we wschodniej Ukrainie. W lipcu tego samego roku zestrzelenie przez prorosyjskich separatystów malezyjskiego samolotu pasażerskiego z prawie trzystoma osobami na pokładzie uczyniło z konfrontacji rosyjsko-ukraińskiej prawdziwie międzynarodowy konflikt. Rozwój sytuacji w Ukrainie miał duży wpływ na sprawy europejskie i światowe, do tego stopnia, że politycy zaczęli mówić o „walce o przyszłość Europy” i powrocie zimnej wojny w tej samej części świata, w której jakoby miała się ona zakończyć w 1991 roku.

Jakie są przyczyny kryzysu ukraińskiego? Jaką rolę w tych wydarzeniach odgrywa historia? Co odróżnia Ukraińców od Rosjan? Kto ma prawo do Krymu i wschodniej Ukrainy? Dlaczego działania ukraińskie mają poważne reperkusje międzynarodowe? Takie pytania, zadawane w ostatnich latach niejednokrotnie, zasługują na wyczerpujące odpowiedzi. Aby zrozumieć tendencje leżące u podstaw bieżących wydarzeń w Ukrainie i ich wpływ na świat, trzeba sięgnąć do korzeni. To właśnie, bardzo ogólnie rzecz ujmując, jest głównym zadaniem tej książki, którą napisałem w nadziei, że historia może zapewnić lepszy wgląd w teraźniejszość, a tym samym wpłynąć na przyszłość. Choć trudno, o ile w ogóle jest to możliwe, przewidzieć wynik i długoterminowe konsekwencje obecnego kryzysu ukraińskiego tudzież przyszłość Ukrainy jako narodu, podróż w głąb historii może pomóc nam lepiej orientować się w natłoku wiadomości codziennie serwowanych przez media, reagować w sposób przemyślany na obecne wydarzenia, a tym samym ukształtować ich skutki.

Niniejsza książka przedstawia historię Ukrainy w perspektywie „długiego trwania” (_longue durée_), od czasów Herodota do upadku ZSRR i obecnego konfliktu rosyjsko-ukraińskiego. Ale w jaki sposób na kilkuset stronach zmieścić tysiąc lat historii kraju o powierzchni zbliżonej do terytorium Francji, mającego 46 milionów obywateli dzisiaj i setki milionów w ciągu istnienia? Trzeba przebierać i wybierać, jak to niezmiennie czynią historycy. Ich metody bywają jednak różnorodne. Ojciec współczesnej ukraińskiej historiografii, pojawiający się na stronach tej książki, Mychajło Hruszewski (1866–1934), którego imię nosi katedra historii Ukrainy na Uniwersytecie Harvarda, zajmował się badaniem historii narodu, istniejącego od niepamiętnych czasów i przeżywającego okresy rozkwitu, upadku i odrodzenia, czego kulminacją było ukształtowanie się państwowości ukraińskiej w trakcie i w następstwie I wojny światowej.

Hruszewski uczynił z ukraińskiej historii odrębną dziedzinę badań, ale wielu jego krytyków i następców kwestionowało proponowane przez niego ujęcie tematu. Uczniowie Hruszewskiego kładli nacisk na dzieje ukraińskiej państwowości; radzieccy historycy opowiadali historię Ukrainy pod kątem walki klas; niektórzy zachodni autorzy podkreślali jej wieloetniczny charakter; obecnie coraz więcej badaczy skłania się ku podejściu ponadnarodowemu. Te najnowsze trendy w pisaniu historii Ukrainy i innych krajów wpłynęły na przyjętą przeze mnie narrację. Korzystałem też z niedawnego kulturowego zwrotu w studiach historycznych i badaniu dziejów tożsamości. Pytania, które stawiam, są bezwstydnie prezentystyczne, ale staram się nie rzutować w przeszłość współczesnych tożsamości, lojalności, myśli, motywacji i wrażliwości.

Tytuł książki, _Wrota Europy_, jest oczywiście metaforą, ale nie należy go bagatelizować ani odrzucać jako chwytu marketingowego. Europa stanowi ważną część opowieści o Ukrainie; podobnie nie sposób opowiadać o Europie, nie wspominając o Ukrainie. Położona na zachodnim skraju eurazjatyckiego Wielkiego Stepu Ukraina przez wiele wieków była bramą do Europy. Czasami, gdy „wrota” zamykano na skutek wojen i konfliktów, Ukraina pomagała zatrzymać najazdy wrogów ze wschodu i zachodu; gdy pozostawały otwarte, jak to przeważnie bywało w dziejach Ukrainy, służyły jako pomost między Europą a Eurazją, ułatwiając wymianę ludzi, towarów i idei. Przez wieki Ukraina była też miejscem spotkań (i starć) różnych imperiów czy rodów, od rzymskiego po osmańskie, od Habsburgów po Romanowów. W XVIII wieku Ukrainą rządzono z Petersburga i Wiednia, Warszawy i Konstantynopola. W XIX wieku zostały już tylko dwie pierwsze stolice. W drugiej połowie XX wieku nad większością ziem ukraińskich niepodzielnie panowała Moskwa. Każde z imperiów zagarniało ziemie i łupy, odciskając swoje piętno na krajobrazie i społeczeństwie, tworząc niepowtarzalną, właściwą dla pogranicza tożsamość i towarzyszący jej etos.

Naród jest ważną, choć nie dominującą kategorią analityczną i częścią składową opowieści, która wraz z ciągle zmieniającą się ideą Europy określa charakter tej narracji. Niniejsza książka opowiada historię Ukrainy w granicach nakreślonych przez etnografów i kartografów z końca XIX i początku XX wieku, które często (ale nie zawsze) pokrywały się z granicami dzisiejszego państwa ukraińskiego. Śledzi rozwój idei i tożsamości łączących te ziemie od czasów średniowiecznego państwa kijowskiego, znanego w historiografii jako Ruś Kijowska, do ukształtowania się nowoczesnego nacjonalizmu i wyjaśnia genezę współczesnego ukraińskiego państwa i narodu politycznego. Tym samym książka ta koncentruje się na Ukraińcach jako największej grupie demograficznej, a z czasem głównej sile sprawczej stojącej za stworzeniem nowoczesnego narodu i państwa, nie tracąc jednak z pola widzenia obecnych w Ukrainie mniejszości narodowych, w szczególności Polaków, Żydów i Rosjan, uznając współczesny, wieloetniczny i wielokulturowy naród ukraiński za projekt w toku realizacji. Kultura ukraińska zawsze istniała w przestrzeni dzielonej z innymi kulturami i w swoich początkach szukała własnej drogi wśród tych „innych”. Zdolność społeczeństwa ukraińskiego do przekraczania wewnętrznych i zewnętrznych granic oraz negocjowania tworzonych przez nie tożsamości stanowi główną cechę charakterystyczną dziejów Ukrainy przedstawionych na kartach niniejszej publikacji.

Polityka międzynarodowa i krajowa zapewniają wygodną fabułę, ale przy pisaniu tej książki przekonałem się, że to geografia, ekologia i kultura oddziałują najsilniej i wywierają najtrwalszy wpływ w długiej perspektywie czasowej. Współczesna Ukraina, widziana przez pryzmat długotrwałych trendów kulturowych, jest produktem interakcji dwóch ruchomych granic, z których jedna wyznaczona jest przez linię oddzielającą eurazjatyckie stepy od wschodnioeuropejskich nizin, druga zaś odpowiada linii podziału między wschodnim i zachodnim chrześcijaństwem. Pierwsza z nich była też granicą między ludami osiadłymi a koczowniczymi, a z czasem między chrześcijaństwem i islamem. Geneza drugiej sięga podziału cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie ze stolicami w Rzymie i Konstantynopolu, skutkującego utrzymującymi się do dziś politycznymi i kulturowymi różnicami między wschodem i zachodem Europy. Ruch tych granic w ciągu wieków wytworzył unikatowy zestaw cech kulturowych, które legły u podstaw dzisiejszej tożsamości ukraińskiej.

Nie sposób mówić o historii Ukrainy, nie opowiadając o dziejach jej regionów. Kulturalna i społeczna przestrzeń tworzona przez zmienność granic nie była jednorodna. W miarę jak granice państw i imperiów przesuwały się przez terytoria etnicznie ukraińskie, powstawały tam różne przestrzenie kulturowe, kładące fundamenty pod poszczególne regiony Ukrainy, takie jak należące przez setki lat do Węgier Zakarpacie, historycznie austriacka Galicja, znajdujące się pod polskim władaniem Podole i Wołyń, kozackie Lewobrzeże w dolnym biegu Dniepru, Ukraina Słobodzka i wreszcie wybrzeże Morza Czarnego i Zagłębie Donieckie, skolonizowane w czasach imperialnej Rosji. W przeciwieństwie do większości moich poprzedników staram się unikać omawiania historii różnych regionów Ukrainy (np. tych, które przez długi czas znajdowały się pod panowaniem rosyjskim i austriackim) w osobnych rozdziałach i wolę przyglądać się im łącznie, porównując ich rozwój w danym okresie.

Na zakończenie kilka słów o terminologii. Przodkowie współczesnych Ukraińców zamieszkiwali kilkadziesiąt przednowoczesnych i nowoczesnych księstw, królestw i imperiów, które w miarę upływu czasu przybierały różne nazwy i tożsamości. Dwoma kluczowymi słowami, którymi ich mieszkańcy posługiwali się, by zdefiniować swój kraj, były Ruś (cyrylicą pisana _Pycь_, gdzie ostatnia litera to tzw. znak miękki, zmiękczający wymowę poprzedzającej go spółgłoski) i Ukraina. Nazwa Ruś pojawiła się w regionie wraz z wikingami w IX i X stuleciu, a zapożyczona została przez mieszkańców Rusi Kijowskiej od skandynawskich wojowników, którzy dołączyli do ich wspólnoty i się zesłowiańszczyli. Przodkowie dzisiejszych Ukraińców, Rosjan i Białorusinów przyjęli nazwę Ruś w różnych wariantach, począwszy od skandynawsko-słowiańskiej Rusi, na zhellenizowanej Rosji skończywszy. Na początku XVIII wieku Moskwa przyjęła tę drugą formę jako oficjalną nazwę swojego państwa i imperium.

W zależności od okresu historycznego i regionu, w którym przyszło im żyć, Ukraińcy nazywani byli różnie. Dla Polaków byli Rusinami, w monarchii habsburskiej zwani byli Ruthenen, w Imperium Rosyjskim nosili miano Małorosjan. W ciągu XIX wieku budowniczowie narodu ukraińskiego postanowili położyć kres zamieszaniu, wyrzekając się nazwy Ruś i wyraźnie odcinając się od reszty świata wschodniosłowiańskiego, zwłaszcza od Rosjan, przez przyjęcie słów Ukraina i Ukraińcy na określenie swojego kraju i grupy etnicznej, zarówno w Imperium Rosyjskim, jak i w Austro-Węgrzech. Nazwa Ukraina miała źródło w średniowieczu i w epoce nowożytnej odnosiła się do państwa kozackiego w Ukrainie Naddnieprzańskiej1. W zbiorowym umyśle dziewiętnastowiecznych działaczy niepodległościowych Kozacy, z których większość była pochodzenia miejscowego, byli kwintesencją ukraińskości. Aby połączyć ruską przeszłość z ukraińską przyszłością, Mychajło Hruszewski zatytułował swoje dziesięciotomowe opus magnum _Historia Ukrainy-Rusi_. I rzeczywiście, każdy, kto pisze o ukraińskiej przeszłości, musi używać dziś dwóch albo i więcej terminów, chcąc zdefiniować przodków współczesnych Ukraińców.

W niniejszej książce przeważnie posługuję się nazwą Ruś, ale nie wyłącznie w kontekście średniowiecza. Rusinami nazywam Ukraińców z epoki nowożytnej, a słowa Ukraińcy używam, gdy piszę o czasach współczesnych. Od powstania niepodległego państwa ukraińskiego w 1991 roku wszyscy jego obywatele zaczęli być określani mianem Ukraińców, niezależnie od pochodzenia etnicznego. Takie nazewnictwo odzwierciedla aktualnie obowiązujące konwencje w historiografii akademickiej i mimo że może wprowadzać to pewną zawiłość, mam nadzieję, że nie będzie powodować nieporozumień.

„Chodźcie, a zobaczycie!” – tymi słowy anonimowy autor _Historii Rusów_, jednego z najważniejszych tekstów założycielskich nowoczesnej ukraińskiej historiografii, kończy przedmowę do swojego dzieła. Nie mógłbym zakończyć wstępu do mojej książki lepszym zaproszeniem do lektury.

1 Słowo _ukraina_ oznaczało w języku polskim teren pograniczny i jeszcze w XVII wieku używano go niekiedy również do określenia obszarów leżących nie tylko na wschodnich, ale również zachodnich i południowych rubieżach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Już wtedy jednak nazywano Ukrainą przede wszystkim obszar trzech województw: kijowskiego, bracławskiego i czernichowskiego, ale nie Rusi Czerwonej (ze stolicą we Lwowie), Podola czy Wołynia. Tak rozumiana Ukraina objęta została w połowie XVII wieku powstaniem Chmielnickiego i zdaniem historyków ukraińskich stała się miejscem formowania kozackiego państwa ukraińskiego – przyp. red.1
KRANIEC ŚWIATA

Pierwszym dziejopisem Ukrainy był Herodot, zwany ojcem historii. Zaszczyt ten zazwyczaj zarezerwowany jest dla historii krajów i narodów należących do świata śródziemnomorskiego. Ukraina – obszar obejmujący stepy, góry i lasy na północ od Morza Czarnego, zwanego przez Greków Pontos Eukseinos (Morze Gościnne, w zlatynizowanej wersji Pontus Euxinus) – była ważną częścią tego świata, a jej znaczenie miało szczególny charakter. Świat Herodota, skupiony wokół miast-państw starożytnej Grecji, sięgał Egiptu na południu oraz Krymu i Stepu Pontyjskiego na północy. O ile Egipt kojarzono z kulturowym i filozoficznym dziedzictwem wartym studiowania i naśladowania, o tyle ziemie dzisiejszej Ukrainy były w owym czasie kwintesencją pogranicza, gdzie cywilizacja grecka napotykała swoje barbarzyńskie _alter ego_. Była to pierwsza granica w dziejach polityczno-kulturowego obszaru, który miał zostać nazwany „światem zachodnim”. To właśnie tu Zachód zaczął definiować siebie i swoje przeciwieństwo.

Herodot pochodził z Halikarnasu, greckiego miasta w dzisiejszej Turcji. W V wieku p.n.e., kiedy żył, pisał i recytował swoje _Dzieje_, jego rodzinne miasto znajdowało się pod panowaniem imperium perskiego. Znaczną część życia Herodot spędził w Atenach i południowej Italii, dużo też podróżował po basenie Morza Śródziemnego i Bliskim Wschodzie, odwiedzając m.in. Egipt i Babilon. Choć żywił głęboki podziw dla demokracji ateńskiej i pisał w dialekcie jońskim, jego zainteresowania rozciągały się na cały ówcześnie znany świat. Jego _Dzieje_, podzielone później na dziewięć ksiąg, opisują genezę i przebieg wojen perskich, które rozpoczęły się w roku 499 i trwały do połowy V wieku p.n.e. Herodot przeżył znaczną część tego okresu, a po zakończeniu wojen perskich w 449 roku poświęcił trzydzieści lat na ich badanie. Konflikt grecko-perski przedstawił jako epicką walkę pomiędzy wolnością i zniewoleniem, reprezentowanymi odpowiednio przez Greków i Persów. Mimo że jego własne sympatie polityczne i światopoglądowe były wyraźnie określone, starał się przedstawić racje obu walczących stron. Jak sam to ujął, podjął się tego zadania, „żeby ani dzieje ludzkie z biegiem czasu nie zatarły się w pamięci, ani wielkie i podziwu godne dzieła, jakich bądź Hellenowie, bądź barbarzyńcy dokonali, nie przebrzmiały bez echa”1.

Zainteresowanie „barbarzyńskim” aspektem opowiadanej historii skierowało uwagę Herodota na Step Pontyjski. W 512 roku p.n.e., trzynaście lat przed wybuchem wojen grecko-perskich, Dariusz I Wielki, zdecydowanie najpotężniejszy władca imperium perskiego, najechał ten region, by ukarać Scytów, ci spłatali mu jednak figla. Królowie scytyjscy, władcy rozległego koczowniczego państwa położonego na północ od Morza Czarnego, zmusili Dariusza, by daremnie ścigał ich od Dunaju aż po Don. Wysoce mobilne wojska scytyjskie okazały się dla Persów nieuchwytne i nie dały im szansy na stoczenie bitwy. Władca, którego imię za kilkanaście lat miało wzbudzić strach w całym świecie greckim, musiał znieść gorycz upokarzającej porażki. Herodot dołożył wszelkich starań, by zawrzeć w _Dziejach_ wszystko, czego udało mu się dowiedzieć na temat tajemniczych Scytów, ich państwa, społeczeństwa i obyczajów. Wygląda na to, że mimo iż sam wiele podróżował, osobiście nigdy nie był w kraju Scytów, przez co zmuszony był polegać na cudzych relacjach. Niemniej jednak pozostawiony przez niego szczegółowy opis Scytów i ziem oraz ludów, którymi władali, czyni z niego nie tylko pierwszego historyka, ale też geografa i etnografa Ukrainy.

Tereny na północ od Morza Czarnego po raz pierwszy zostały zasiedlone około 45 tysięcy lat p.n.e. przez polujących na mamuty Neandertalczyków, o czym wiemy na podstawie badań wykopaliskowych. W V tysiącleciu p.n.e. strefę lasostepu między Dunajem i Dnieprem zasiedlili przedstawiciele kultury Cucuteni-Trypole, trudniący się hodowlą zwierząt i uprawą roli, zakładający rozległe osady i wytwarzający gliniane figurki i malowaną ceramikę. Około 3500 lat p.n.e. ludzie przybywający na Step Pontyjski udomowili konia, a tysiąc lat później przynieśli do Europy Środkowej języki indoeuropejskie.

Zanim Herodot zaczął recytować fragmenty swojego dzieła podczas uroczystości świątecznych w Atenach, Grecy zasadniczo niewiele wiedzieli na temat terenów położonych na północ od Morza Czarnego. Uważali je za dziką krainę i miejsce igraszek bogów. Niektórzy wierzyli, że to gdzieś tam, na wyspie u ujścia Dunaju lub Dniepru, Achilles, bohater wojny trojańskiej i _Iliady_ Homera, znalazł miejsce wiecznego spoczynku. Amazonki, nieustraszone wojowniczki z mitów greckich, które obcinały sobie jedną pierś, by nie przeszkadzała w napinaniu łuku, również miały mieszkać w tej okolicy, podobno gdzieś nad rzeką Don. Byli jeszcze okrutni Taurowie z Krymu, przez Greków zwanego Taurydą. Grecka księżniczka Ifigenia nie okazywała litości nieszczęsnym podróżnym, których morskie wichry zapędziły na górzyste brzegi Krymu. Ponoć składała ich w ofierze bogini Artemidzie, jako że ta ongiś uratowała ją od śmierci, na którą skazał ją jej własny ojciec Agamemnon. Niewielu chciało podróżować do ziem tak niebezpiecznych, jak te graniczące z „Morzem Gościnnym”, które wbrew nazwie wcale nie było łatwym akwenem żeglugowym i znano je z nadciągających znienacka gwałtownych sztormów.

Grecy po raz pierwszy usłyszeli o mieszkańcach ziem położonych na północ od Morza Czarnego od Kimmerów. Wyparci ze Stepu Pontyjskiego przez Scytów w VIII wieku p.n.e., koczowniczy Kimmerowie przez Kaukaz przywędrowali do Azji Mniejszej, gdzie zetknęli się z osiadłymi i wysoce rozwiniętymi kulturowo społeczeństwami z kręgu kultury śródziemnomorskiej. To właśnie wtedy wojowniczy nomadzi zapracowali na miano barbarzyńców. Są oni wspomniani nawet w Biblii, gdzie prorok Jeremiasz opisuje ich następująco: „Łuk i miecz trzymają w ręku, są okrutni i bez litości. Ich wrzawa jest jak szum morza, i dosiadają koni, gotowi jak jeden mąż do walki przeciw tobie”2. Wizerunek Kimmerów jako dzikich wojowników trafił do współczesnej kultury popularnej. Cymeryjczykiem3 miał rzekomo być Conan Barbarzyńca, postać literacka wymyślona w 1923 roku przez amerykańskiego pisarza Roberta E. Howarda, bohater hollywoodzkiego przeboju kinowego z 1982 roku, w którym zagrał go Arnold Schwarzenegger.

Krym i północne wybrzeża Morza Czarnego stały się częścią świata greckiego w VII i VI wieku p.n.e. po tym, jak Kimmerowie zostali zmuszeni do opuszczenia ojczyzny. W regionie tym zaczęły jedna pod drugiej powstawać kolonie greckie, przeważnie zakładane przez osadników z Miletu, jednego z najpotężniejszych państw greckich tej epoki. Synopa, założona przez przybyszów z Miletu na południowym wybrzeżu Morza Czarnego, wkrótce sama zaczęła zakładać własne kolonie na jego północnych brzegach. Na Krymie były to: Pantikapajon w pobliżu dzisiejszego miasta Kercz; Teodozja, na terenie dzisiejszego miasta o takiej samej nazwie; Chersonez, nieopodal współczesnego Sewastopola. Ale zdecydowanie najbardziej znaną kolonią Miletu była Olbia położona w pobliżu ujścia Bohu do limanu Dniepru. Miasto, bronione przez kamienne mury, miało swój akropol i świątynię Apollina Delfinosa4. Według archeologów w szczytowym momencie rozwoju Olbia zajmowała obszar około 50 ha i liczyła 10 tysięcy mieszkańców. Rządzone demokratycznie miasto utrzymywało potwierdzone traktatowo ścisłe kontakty z macierzystym Miletem.

Dobrobyt Olbii, podobnie jak i innych greckich miast i emporiów (faktorii handlowych) w regionie, zależał od utrzymania dobrych stosunków z mieszkańcami Pontyjskiego Stepu. W momencie założenia miasta i w czasach jego największej prosperity przypadających na V i IV wiek p.n.e. ludnością okoliczną byli Scytowie, konglomerat plemion pochodzenia irańskiego. Grecy z Olbii i ich sąsiedzi nie tylko mieszkali obok siebie i ze sobą handlowali, ale też łączyli się przez małżeństwa, dając początek licznej populacji mieszanej, w której żyłach płynęła krew zarówno grecka, jak i „barbarzyńska” i której zwyczaje były połączeniem tradycji greckich i lokalnych. Olbijscy kupcy i żeglarze dostarczali do Miletu i innych miast Hellady zboże, suszone ryby i niewolników, a przywozili stamtąd wino, oliwę i wyroby greckich rzemieślników, w tym tekstylia i przedmioty z metalu, przeznaczone do sprzedaży na rynkach lokalnych. Sprowadzano też luksusowe wyroby ze złota, o czym wiemy z badań archeologicznych kopców grobowych scytyjskich władców. Stepy południowej Ukrainy obfitują w pozostałości po takich kopcach, zwanych kurhanami, które z wyglądu przypominają niewielkie pagórki.

Zdecydowanie najbardziej imponującym zabytkiem należącym do tzw. scytyjskiego złota jest ozdobny trójrzędowy pektorał, odnaleziony w 1971 roku na południu Ukrainy, obecnie znajdujący się w zbiorach ukraińskiego Muzeum Skarbów Historycznych w Kijowie. Pektorał, pochodzący prawdopodobnie z IV wieku p.n.e. i ongiś zdobiący pierś scytyjskiego władcy, przedstawia sceny rodzajowe z życia Scytów. W jego centrum znajduje się wizerunek dwóch klęczących brodatych mężczyzn, którzy trzymają przedmiot wyglądający jak kaftan z owczej skóry. Zważywszy na kruszec, z którego wykonano pektorał, może to budzić skojarzenia ze złotym runem z mitu o Argonautach – symbolem władzy i godności królewskiej. Po prawej i lewej stronie znajdują się wizerunki zwierząt udomowionych: koni, krów, owiec i kóz. Widnieją tam też wizerunki scytyjskich niewolników, z których jeden doi krowę, a drugi owcę. Pektorał nie pozostawia wątpliwości co do tego, że Scytowie żyli w społeczeństwie zdominowanym przez mężczyzn – stepowych wojowników, a ich gospodarka opierała się na hodowli zwierząt.

Jeśli wizerunki Scytów i udomowionych zwierząt zabierają nas do wnętrza scytyjskiego świata, te przedstawiające dzikie bestie dają nam pojęcie nie o tym, jak w rzeczywistości wyglądało życie na Pontyjskim Stepie, lecz raczej o tym, jak Grecy wyobrażali sobie tę najodleglejszą granicę antycznego uniwersum. Są zatem na pektorale lwy i pantery polujące na dziki i jelenie, są też skrzydlate gryfy – mityczne pół lwy, pół orły – atakujące konie, zwierzęta dla Scytów szczególnie ważne. Pektorał jest doskonałym symbolem nie tylko greckich wpływów kulturowych, ale też zachodzącej na obszarze Stepu Pontyjskiego interakcji między światami greckim i scytyjskim.

Dzięki takiemu przenikaniu się kultur Herodot mógł zebrać informacje, których nie są w stanie dostarczyć żadne wykopaliska archeologiczne. Do tej kategorii z pewnością zaliczyć należy legendę o pochodzeniu Scytów. „Jak opowiadają Scytowie, lud ich jest najmłodszy ze wszystkich ludów”5 – pisze autor _Dziejów._ Ich rzekomym protoplastą był niejaki Targitaos, który miał trzech synów. „Za ich panowania spadły z nieba złote sprzęty do kraju Scytów: pług, jarzmo, topór i czara”6_ –_ tymi słowy Herodot przystępuje do zrelacjonowania scytyjskiego mitu założycielskiego. Gdy dwóch starszych braci próbowało podnieść dary, stanęły one w płomieniach, jedynie najmłodszy brat zdołał podnieść je i zatrzymać dla siebie. Natychmiast został on uznany za władcę całego królestwa i dał początek plemieniu Scytów Królewskich, którzy objęli panowanie nad Stepem Pontyjskim i przechowywali złoto, które spadło z nieba. Scytowie najwyraźniej uważali się za ludność autochtoniczną, w przeciwnym razie nie twierdziliby, że rodzicami ich praojca Targitaosa byli władca niebios7 i córka największej rzeki królestwa Borystenesu, znanego dziś jako Dniepr. Ten sam mit sugeruje, że Scytowie, będący przede wszystkim koczownikami, uważali się też za rolników. Wszak wśród zesłanych przez niebiosa narzędzi były pług i jarzmo, przedmioty typowe dla kultur osiadłych.

I rzeczywiście z opisu Herodota wynika, że wśród Scytów dało się wyróżnić zarówno konnych koczowników, jak i rolników, a każda grupa zajmowała własną niszę ekologiczną w północnej części regionu Morza Czarnego. Na prawym (zachodnim) brzegu Dniepru, w bezpośrednim sąsiedztwie greckiej kolonii Olbia, od mieszkańców której Herodot w dużej mierze czerpał swoją wiedzę na temat regionu, mieszkali Kallipidowie, prawdopodobnie potomkowie zhellenizowanych Scytów. Dalej na północ, na terenach położonych wzdłuż Dniestru i powyżej stepów kontrolowanych przez Scytów Królewskich, usadowili się Alizonowie, którzy „mają zresztą ten sam tryb życia co Scytowie, sieją jednak i żywią się zbożem, nadto cebulą, czosnkiem, soczewicą i prosem”8. Na północ od Alizonów, na prawym brzegu Dniepru, Herodot umiejscowił Scytów oraczy, którzy uprawiali zboże na sprzedaż. Na lewym zaś brzegu rzeki zamieszkiwać mieli Scytowie rolnicy, zwani też Borystenitami. Według Herodota plemiona te miały znacznie różnić się od Scytów mieszkających na południu, na obszarach Stepu Pontyjskiego.

Historyk podaje, że ziemie położone nad Dnieprem były jednymi z najbardziej urodzajnych na świecie:

Czwarty jest Borystenes, największa po Istrze z tych rzek i nastręczająca, moim zdaniem, największe korzyści, nie tylko wśród scytyjskich, lecz także wśród wszystkich innych rzek – z wyjątkiem egipskiego Nilu. Z tym bowiem nie można żadnej innej rzeki porównać; wśród reszty zaś Borystenes jest najpożyteczniejszy, ponieważ użycza bydłu najpiękniejszych i najlepiej utrzymanych pastwisk i zawiera stanowczo najlepsze i najliczniejsze ryby; także jego woda jest bardzo przyjemna do picia, a płynie on czysty obok zamulonych rzek; dalej na jego brzegach najlepiej udają się zasiewy zboża, a tam gdzie się nie obsiewa ziemi, rośnie najbujniejsza trawa9.

Jakże trafny to opis. Naddnieprzańskie czarnoziemy nadal uważane są za jedne z najżyźniejszych gleb, a dzisiejsza Ukraina zawdzięcza im miano „spichlerza Europy”.

Ziemie w środkowym biegu Dniepru, zamieszkane przez ludność trudniącą się rolnictwem, nie były krańcem Herodotowego świata. Dalej na północ żyły ludy, o których niewiele wiedzieli nie tylko Grecy z kolonii czarnomorskich, ale nawet sami Scytowie. To był prawdziwy kraniec świata. Na prawym brzegu Dniepru mieszkali Neurowie; na lewym, na północny wschód od nich Androfagowie10. Herodot niewiele miał do powiedzenia na ich temat, ale umiejscowienie Neurów na bagnach prypeckich, na dzisiejszej granicy ukraińsko-białoruskiej, odpowiada obszarowi występowania najstarszych dialektów języka ukraińskiego i jednej z domniemanych lokalizacji praojczyzny Słowian.

Jeśli wierzyć Herodotowi i jego źródłom informacji, państwo scytyjskie stanowiło konglomerat różnych grup etnicznych i kultur, a o ich miejscu w tej strukturze decydowały położenie geograficzne i warunki naturalne. Zamieszkujący wybrzeże Grecy i zhellenizowani Scytowie służyli jako pośrednicy między śródziemnomorskim światem greckim i obszarami położonymi w głębi lądu w zakresie wymiany handlowej i kulturowej. Handlowano głównie zbożem, suszonymi rybami, a także niewolnikami. Towary te pochodziły przeważnie z obszarów leśnych i leśno-stepowych. Szlaki, jakimi były transportowane do portów Morza Czarnego, wiodły przez stepy zamieszkiwane przez Scytów Królewskich, którzy kontrolowali handel i znaczną część dochodów z niego płynących zatrzymywali dla siebie, czego dowodem są złote skarby odnajdywane w scytyjskich kurhanach. Opisany przez Herodota wyraźnie zarysowany podział regionu na obszary nadmorskie, stepowe i leśne miał pozostać jednym z przewodnich wątków ukraińskiej historii, obecnym w niej przez wieki, jeśli nie tysiąclecia.

Wielowarstwowy świat Scytów przedstawiony w _Dziejach_ dobiegł końca w III wieku p.n.e. Rzymianie, którzy w I wieku p.n.e. przejęli kontrolę nad greckimi koloniami w północnym regionie Morza Czarnego, rozpościerając nad nimi parasol ochronny, musieli stawić czoła innym władcom stepu.

Scytyjscy jeźdźcy, kontrolujący szlaki handlowe między rolniczym interiorem i greckimi koloniami, zostali pokonani, zepchnięci na boczny tor i w ostatecznym rozrachunku zastąpieni przez kolejną falę koczowników ze wschodu – Sarmatów. Nowi przybysze, podobnie jak Scytowie, byli ludem irańskiego pochodzenia. Herodot, który ulokował ich siedziby na wschód od rzeki Don, przytacza legendę, zgodnie z którą mieli oni pochodzić od Scytów i Amazonek, które uciekły z greckiej niewoli. Podobnie jak Scytowie, Sarmaci stanowili związek różnych plemion, w skład którego wchodzili m.in. Roksolanie, Alanowie i Jazygowie. Sarmaci władali Pontyjskim Stepem przez pół tysiąclecia, aż do IV wieku n.e. W szczytowym momencie swej potęgi całkowicie opanowali obszar rozciągający się od Wołgi na wschodzie aż po Dunaj na zachodzie i zapuszczali się na teren Europy Środkowej aż po Wisłę.

Mimo że Sarmaci byli potęgą nie mniej groźną niż Scytowie, wiemy o nich znacznie mniej niż o ich poprzednikach. Głównie dlatego, że wymiana handlowa (a co za tym idzie przepływ informacji) między greckimi koloniami i obszarami położonymi w głębi lądu, która rozkwitała pod panowaniem Scytów, pod rządami Sarmatów niemal zupełnie ustała. Sarmaci wyparli Scytów na Krym, gdzie niegdysiejsi władcy ogromnego państwa założyli nowe królestwo znane jako Scytia Mniejsza. Scytowie opanowali wprawdzie półwysep wraz z przyległym skrawkiem stepu, w tym także kolonie greckie, utracili jednak kontrolę nad stepem i dalej położonymi terenami. Z kolei Sarmaci, którzy wzięli we władanie Step Pontyjski, pozbawieni zostali dostępu do kolonii. Konflikt między nowymi i starymi władcami stepu spowodował osłabienie handlu i wpłynął niekorzystnie na dobrobyt, a z czasem także bezpieczeństwo greckich kolonii (Scytowie i inne ludy koczownicze żądały od nich pieniędzy i towarów, niezależnie od tego, czy handel kwitł, czy też nie). Innym nie mniej istotnym czynnikiem ograniczającym handel było pojawienie się nowych dostawców produktów rolnych na rynki śródziemnomorskie. Zboże docierało teraz na wybrzeża Morza Egejskiego i Jońskiego z Egiptu i Bliskiego Wschodu, wzdłuż szlaków handlowych zabezpieczonych w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego i ekspansji cesarstwa rzymskiego.

Rzymianie, rozciągnąwszy swoje panowanie na północne wybrzeża Morza Czarnego, zdołali do pewnego stopnia przywrócić ożywioną wymianę handlową w tym regionie, zapewniając byłym greckim koloniom względne bezpieczeństwo, aczkolwiek nie przyszło im to łatwo. Owidiusz (Publius Ovidius Naso), wygnany przez cesarza Augusta w 8 roku n.e. do Tomis11 na czarnomorskim wybrzeżu dzisiejszej Rumunii, gdzie dziesięć lat później zmarł, pozostawił nam barwny opis pełnego niebezpieczeństw życia mieszkańców tej greckiej kolonii u zarania I tysiąclecia n.e.:

Plemiona niezliczone zewsząd dziś grożą wojną,

Wszak wielką dla nich hańbą jest życie bez grabieży.

Z bezpiecznych miejsc tylko to wzgórze nam zostało,

dogodnie położone, chronione wątłym murem. (…)

Lecz w twierdzy tej trudno nam czuć się pewnie,

gdy wewnątrz barbarzyńców tłum, z Grekami przemieszany,

strach w sercu budzi, bo barbarzyńców u nas wielu,

ponoć połowę domów już zajmują, a może więcej12.

Przykry ten stan rzeczy, spowodowany przez nieprzyjazne relacje z „barbarzyńskimi” sąsiadami i brak bezpieczeństwa, musiał niekorzystnie odbić się na dobrze niegdyś prosperujących koloniach na wybrzeżach Morza Czarnego. Dion Chryzostom, grecki filozof i mówca, który pod koniec I wieku n.e. odwiedził Olbię (przez przybyszów z zewnątrz nazywaną Borystenes), pozostawił barwny opis kolonii chylącej się ku upadkowi:

Miasto Borystenes, pod względem wielkości, jest tylko cieniem swej dawnej sławy, gdyż z powodu toczonych wojen ciągle jest łupione. Jako że od dawna już ze wszystkich stron otaczają je barbarzyńcy i to najbardziej wojowniczy ze wszystkich barbarzyńców, toteż zawsze jest w stanie wojny. (…) Z tej to przyczyny los Greków w tychże stronach zaiste dalece się pogorszył, niektórzy z nich przestali się jednoczyć w celu tworzenia miast, inni zaś wiodą nędzny żywot i jeno barbarzyńcy się ku nim garną.

W takim oto stanie znajdowały się greckie kolonie przeszło sto lat po przybyciu Rzymian. Dobrobyt mieszkańców, kwitnący handel i silne związki z terenami położonymi w głębi lądu, którymi region ten cieszył się za czasów Herodota, przeminęły na zawsze. Koloniści, stale będący z kimś w stanie wojny lub żyjący w ciągłej obawie przed nią, niewiele wiedzieli o swoich sąsiadach. „Bospor, Don, a za nim bagna scytyjskie – pisał Owidiusz, spoglądając na północ i wschód z miejsca swojego wygnania w Tomis. – To tylko kilka zasłyszanych nazw z krain, o których niewiele wiadomo. Dalej nie ma już nic prócz wielkich chłodów, które sprawiają, że nie da się tam mieszkać. Ach, jak blisko jestem krańca ziemi!”

Współczesny Owidiuszowi Strabon, autor wysoko cenionej _Geografii_, wiedział o Pontyjskim Stepie więcej niż słynny rzymski wygnaniec. Dzięki Strabonowi wiemy, jak nazywały się plemiona sarmackie i jakie obszary znajdowały się pod ich kontrolą. Według niego Jazygowie i Roksolanowie „mieszkali na wozach” lub byli koczownikami. Jednakże słynny geograf praktycznie nic nie pisze o prowadzących osiadły tryb życia mieszkańcach obszarów leśno-stepowych po obu stronach Dniepru, nie mówiąc już o zalesionych obszarach położonych dalej na północ. W przeciwieństwie do Owidiusza, nie mieszkał on jednak w tym regionie, a jego informatorzy nie byli tak dobrzy jak ci, z pomocy których korzystał Herodot. Nic nie wiedzieli o „mieszkańcach Północy”, a sam Strabon utyskiwał na niewiedzę panującą „w odniesieniu do pozostałych ludów zamieszkujących północne krainy; bo nie wiem nic ani o Bastarnach, ani o Sauromatach, ani o żadnym z ludów mieszkających na północ od Pontu, ani jak daleko ich ziemie oddalone są od Atlantyku, ani też czy niektóre z tych krain z nim graniczą”.

Informatorzy Strabona niewątpliwie pochodzili z jednej z greckich kolonii, ale podczas gdy u Herodota znaleźć można liczne odniesienia do Dniepru, Strabon wydaje się bardziej obeznany z Donem. Prawdopodobnie jego informatorami byli mieszkańcy Tanais, greckiej kolonii u ujścia Donu, wchodzącej w skład Królestwa Bosporańskiego, najpotężniejszego związku kolonii greckich, które po przybyciu Rzymian przeżywały okres ponownego rozkwitu. Don miał szczególne znaczenie dla Strabona. Stanowił najdalej na wschód wysuniętą granicę Europy, terminu używanego w basenie Morza Egejskiego do określenia zasięgu greckiej obecności w świecie zewnętrznym. Europa leżała na zachód od Donu, podczas gdy Azja zaczynała się na wschód od niego.

Zatem, na początku I tysiąclecia n.e., gdy Rzymianie przybyli do kolonii pontyjskich, ziemie ukraińskie ponownie znalazły się na skraju tego, co stać się miało cywilizacją zachodnią. Północna granica świata hellenistycznego stała się teraz wschodnią granicą Europy. Ten stan rzeczy miał utrzymać się przez prawie 2 tysiące lat, aż do czasu, gdy wzrost potęgi Imperium Rosyjskiego doprowadził do przekształcenia mapy Europy i przesunął granice kontynentu aż na Ural.

Podział Stepu Pontyjskiego na część europejską i część azjatycką nie miał większego znaczenia w czasach rzymskich. Strabon pisał o Sarmatach na lewym i prawym brzegu Donu, a Ptolemeusz, jeden z jego następców, wyróżniał w II wieku n.e. dwie Sarmacje: jedną europejską, drugą azjatycką. Podział ten utrzymał się w pismach europejskich geografów przez kolejne 1,5 tysiąca lat. Ale ważniejsza od wyimaginowanej wschodniej granicy Europy była prawdziwa granica cywilizacyjna między koloniami śródziemnomorskimi na północnym brzegu Morza Czarnego a koczownikami z Pontyjskiego Stepu. W przeciwieństwie do fortyfikacji otaczających greckie kolonie, granica ta nie została wykonana z kamienia, dzięki czemu mogła powstać szeroka strefa wzajemnego oddziaływania pomiędzy kolonistami i tubylcami, w obrębie której dochodziło do mieszania się języków, religii i kultur, co skutkowało powstaniem nowych realiów kulturowych i społecznych.

Nader ważna granica pomiędzy stepowymi koczownikami i rolnikami z obszarów leśno-stepowych, która znana była Herodotowi, stała się niewidoczna dla Strabona. Trudno rozstrzygnąć, czy zanikła zupełnie, czy może śródziemnomorscy pisarze po prostu o niej nie wiedzieli. Uwarunkowania geograficzne i ekologiczne nie zmieniły się, ale z ludnością tych terenów prawdopodobnie było inaczej. Z relacji uczonych Greków jasno wynika, że w połowie pierwszego tysiąclecia naszej ery mieszkańcy regionu nie zamierzali siedzieć bezczynnie.

1 Herodot, _Dzieje_, tłum. i oprac. S. Hammer, Warszawa 1959, s. 21.

2 Jr 6:23, w: _Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu_, Poznań 2000 – przyp. tłum.

3 Od ang. Cimmerian – Kimmer – przyp. red.

4 Opiekuna żeglarzy – przyp. tłum.

5 Herodot, _Dzieje_, s. 274.

6 Ibidem, s. 275.

7 Zeus – przyp. tłum.

8 Herodot, _Dzieje_, s. 280.

9 Ibidem, s. 293.

10 Dosł. Ludożercy – przyp. red.

11 Dzisiejsza Konstanca – przyp. tłum.

12 Wszystkie cytaty nieopatrzone przypisami stanowią przekład własny tłumacza.