Współczesne czołgi i opancerzone wozy bojowe - ebook

WPROWADZENIE

Z huczącymi silnikami wyrzucającymi kłęby spalin przerażające opancerzone machiny wjeżdżają z ogłuszającym rykiem na pole bitwy, nakierowując działa i wieże na oddalone cele na pozycjach nieprzyjaciela, w których kierunku otwierają ogień czołgiści. Niczym kolos dominujący na współczesnym polu walki, współczesny czołg podstawowy wywiera w dzisiejszych czasach ogromny wpływ zarówno na strategię militarną, jak i na przebieg operacji wojskowych.

Niniejsze opracowanie zawiera opis 42 najważniejszych typów czołgów podstawowych z całego świata, znajdujących się w służbie w okresie od 1990 roku do chwili obecnej. Czołgi te powstały w 26 różnych krajach i dziś znajdują się w uzbrojeniu armii 57 państw. Opis tych 42 pojazdów obejmuje także dokładne omówienie 120 ich wariantów, podwariantów i pochodnych konstrukcji.

W książce tej analizujemy również trzy zasadnicze elementy decydujące o wartości bojowej współczesnego czołgu podstawowego: skuteczność (siłę ognia), ochronę przed nieprzyjacielskimi środkami rażenia na polu walki oraz manewrowość (szybkość i zwrotność).

• Siła ognia czołgu podstawowego jest funkcją celności, donośności, zdolności przebijania pancerza i szybkostrzelności uzbrojenia głównego, a także stopnia precyzji w wyborze i namierzaniu celów oraz wyposażenia służącego do prowadzenia walki.

• O szansach na przetrwanie czołgu na polu bitwy przesądza odporność jego pancerza – zasadniczego i dodatkowego.

• Wreszcie manewrowość czy też mobilność obejmuje takie czynniki jak prędkość, zasięg jazdy i zdolność do pokonywania terenu.

Wszystkie powyższe elementy przedstawiono w tej książce w powiązaniu z omówieniem licznych udoskonaleń technologicznych i konstrukcyjnych, wprowadzanych przez lata w poszczególnych typach współczesnych czołgów. Ponadto w dalszych rozdziałach zaprezentowano wybrane najważniejsze bojowe wozy piechoty, transportery opancerzone oraz pojazdy rozpoznawcze, współdziałające z czołgami podstawowymi na dzisiejszym polu walki.

Rosyjski czołg podstawowy T-80U przejeżdża przez płytką przeszkodę wodną na poligonie. T-90 wzięły udział w konflikcie zbrojnym na Kaukazie w 1999 roku, a także w walkach na Ukrainie w latach 2014–2022 i w Syrii w 2017 roku. W warunkach pola walki czołg ten wykazał się znaczną „żywotnością”.

Amerykański M1 Abrams pod siatką maskującą podczas operacji „Pustynna Burza” w 1991 roku. Abrams okazał się jednym z najlepszych czołgów podstawowych, użytych w walkach w ciągu ostatnich 30 lat, przeważając nad innymi czołgami pod względem jakości opancerzenia oraz siły ognia.

M1A1 Abrams amerykańskiego Korpusu Piechoty Morskiej zmierza w kierunku rejonu koncentracji batalionu w stolicy Iraku Bagdadzie podczas II wojny nad Zatoką Perską.CZOŁGI PODSTAWOWE

W tym rozdziale zapoznamy się bliżej z czołgami podstawowymi armii państw NATO i innych sojuszników USA (takimi jak amerykański Abrams, brytyjski Challenger II i niemiecki Leopard 2), a także z czołgami wojsk byłego bloku wschodniego (takimi jak sowiecki T-72, chiński Typ 59) czy pakistańskim Al-Zarrar.

W niniejszym rozdziale przedstawiono następujące czołgi:

• T-54/T-55

• T-62

• T-64

• T-72

• Safir-74

• Zulfiqar I–III

• T-80

• T-84

• T-90

• T-14 Armata

• TR-85

• M1 Abrams

• Challenger

• Challenger II

• AMX-30

• AMX-56 Leclerc

• Leopard 2

• Leonardo

• Ariete C1/C2

• Altay

• Sabra

• Merkawa III/IV

• Magach 7

• Olifant

• Osório

• TAM 2C

• Typ 59

• Al-Zarrar

• Typ 80

• Typ 88

• Typ 89 (niszczyciel czołgów)

• Typ 96

• Typ 99

• Al-Khalid

• Ch’onma-ho

• Pokpung Ho

• Songun Ho

• K1-88

• K2 („Black Panther”)

• Typ 90

• Typ 10

• Stungray

• ArjunT-54/T-55

Historia sowieckich czołgów średnich T-54/T-55 sięga początków lat 50. XX wieku. Zdumiewające, ale te przestarzałe wozy bojowe i ich zmodernizowane warianty uczestniczyły w walkach jeszcze w latach 90., a i dziś pozostają tu i ówdzie w użyciu.

W latach 1955–1960 Sowieci wyprodukowali 35 000 czołgów T-54A, a kolejnych 26 000 zbudowano na podstawie licencji w innych krajach. Np. w okresie od 1962 do 2003 roku w Chinach wyprodukowano 10 000 czołgów Typ 59 (kopii T-54A) oraz jego czterech ulepszonych wariantów. Mający masę 36 t, solidny i niezawodny T-54A jest uzbrojony w sprawdzoną armatę z gwintowaną lufą DT-10TG L/53,5 kal. 100 mm. W czołgu mieszczą się 34 naboje do działa, w tym naboje: ppanc. z czepcem balistycznym (APBC), ppanc. z ładunkiem kruszącym (APHE) i odłamkowo-burzące (HE-Frag). Wnętrze T-54A jest chronione przez pancerz z walcowanej stali o grubości 20–203 mm. Czołg jest napędzany silnikiem wysokoprężnym o mocy 520 KM i ma układ zawieszenia z drążkami skrętnymi i pięcioma dużymi kołami jezdnymi po każdej stronie kadłuba.

T-54B

We wprowadzonym do służby w 1957 roku czołgu T-54B zastosowano stabilizowane w dwóch płaszczyznach działo DT-10T2S, noktowizyjne przyrządy celownicze oraz dwa reflektory na podczerwień. Jeszcze w 1979 roku niektóre z wyprodukowanych czołgów tej wersji (takich jak nowsze chińskie czołgi Typ 59) były uzbrojone w armatę DT-10T2S.

Począwszy od 1967 roku oba opisane powyżej warianty T-54 mogły strzelać nową podkalibrową amunicją ppanc. z odrzucanym sabotem (APDS) typu 3BM6, od 1973 roku pociskami kumulacyjnymi 3BUK4, a od 1982 roku amunicją 3BM5, podkalibrową, stabilizowaną brzechwowo, z odrzucanym sabotem (APFSDS) i z rdzeniem z węglika wolframu.

Ulepszony T-55 wszedł do uzbrojenia w 1960 roku. W kolejnych latach tysiące T-54 zmodernizowano do standardu T-55, tworząc przy okazji mnóstwo trudnych do rozróżnienia „hybrydowych” wersji T-54/T-55. Napędzany silnikiem o mocy 580 KM T-55 cechował się wszystkimi usprawnieniami, znanymi z późniejszych serii czołgów T-54, a także instalacją wytwarzającą nadciśnienie w kadłubie dla zabezpieczenia przed pośrednimi skutkami użycia broni masowego rażenia (ABC) oraz komorą na dodatkowych 6 nabojów do działa.

W T-55A pojawiły się dalsze ulepszenia systemu ochrony przed bronią ABC, a także zrezygnowano z karabinu maszynowego w kadłubie. W latach 1960–1983 Sowieci wyprodukowali 27 500 T-55 różnych wersji, a w latach 1960–1999 zmodyfikowali większość z nich. W ten sposób powstały liczne wersje i warianty, m.in. T-55A, AD, AK1-3, AM1-3, D, K1-3, M, M1-2, M5-6, MW i MW1. Te ulepszone T-54/T-55 pozostawały na wyposażeniu sowieckich jednostek jeszcze w latach 80.; dopiero później, wraz z pojawieniem się większej liczby nowocześniejszych czołgów T-62, T-72 i T-80, Sowieci wycofali T-54/T-55 ze służby w formacjach pancernych pierwszego rzutu.

Modele licencyjne

Poza tym w latach 1960–1998 w krajach bloku sowieckiego wyprodukowano na licencji tysiące T-55, a w wielu z nich wprowadzono własne modyfikacje. Np. w latach 1982–1984 w Czechosłowacji produkowano czołgi T-55AM1 Kladivo z czeskim skomputeryzowanym systemem kierowania ogniem (SKO), współdziałającym z dalmierzem laserowym i masztowym czujnikiem siły wiatru. W modernizowanej w latach 1984–1986 wersji T-55AM2 Kladivo pojawiła się zmodyfikowana armata kal. 100 mm, przystosowana do strzelania sowieckimi przeciwpancernymi pociskami kierowanymi (ppk) 9M117M Bastion (w kodzie NATO AT-10 „Stabber”) na dystansie do 4000 m.

Podobnie w Polsce zmodernizowano w latach 1986–1990 640 czołgów T54A do wersji T-55AM Merida, które pozostały w służbie do 2002 roku. Był to zmodernizowany wariant AM z polskim systemem kierowania ogniem „Merida”, czujnikami promieniowania laserowego „Bobrawa” oraz ulepszonym silnikiem wysokoprężnym W-55 o mocy 640 KM. Z kolei Ukraińcy produkowali na eksport wersję T-55AGM z mocniejszym silnikiem oraz ukraińskim działem gładkolufowym KBM1/2 kal. 125 mm.

W służbie w latach 90.

W latach 90. około 7000 T-54/ T-55 pozostawało w wyposażeniu jednostek liniowych armii 43 państw, nie licząc Rosji i Chin, w tym Afganistanu, Angoli, Kambodży, Iraku i republik byłej Jugosławii. W owym dziesięcioleciu T-54/T-55 brały udział w konfliktach zbrojnych w wielu regionach świata; np. około 300 czołgów tego typu uczestniczyło w wojnie domowej w Angoli (1972–2002).

Ponadto w latach 1991–1992 po rozpadzie Jugosławii na państwa narodowe 1500 T-54/T-55 walczyło w wojskach lądowych chorwackich, serbskich i słoweńskich sił zbrojnych. Wcześniej, w latach 70. i 80., Jugosłowianie nabyli ulepszone warianty T-55AM, AMW i M od ZSRR, Polski i Czechosłowacji, a w swoich T-55AM2-W – czeskim wariancie z nowym systemem kierowania ogniem – wprowadzili kilka własnych pomysłowych ulepszeń, w tym mocniejszy silnik, przekonstruowane koła napędowe, nowocześniejszy przeciwlotniczy karabin maszynowy kal. 12,7 mm oraz kasetowy pancerz reaktywny (ERA).

I wojna nad Zatoką Perską (1990–1991)

W tym czasie Irak użył 700 T-54/T-55 oraz 1500 podobnych chińskich czołgów Typ 59/69 w katastrofalnej dla siebie I wojnie nad Zatoką Perską. Wśród irackich T-54/T-55 było 150 sowieckich T-55MW z pancerzem reaktywnym, 200 T-55QM1 i QM2 (zmodernizowanych w Iraku, z dodatkowym pancerzem w wersji QM1 i armatą kal. 125 mm w QM2) i 80 T-55AD1 Enigma – irackich czołgów dowódczych, z dodatkowym pancerzem i charakterystyczną dużą przeciwwagą w tyle wieży.

W tym krótkim, ale zaciętym konflikcie militarnym zdecydowanie przeważające pod względem technologicznym wojska koalicji antyirackiej wyparły Irakijczyków z okupowanego Kuwejtu, zadając im bardzo ciężkie straty. Wojna ta wykazała, że nawet najnowsze wersje T-55 nie miały najmniejszych szans w walce z najnowocześniejszymi zachodnimi czołgami podstawowymi, takimi jak amerykański M1 Abrams czy brytyjski Challenger 1.

W walkach po 2000 roku

Podczas afgańskiej wojny domowej (1992–2001) siły Sojuszu Północnego i talibów użyły około 700 T-54/T-55, które albo znajdowały się wcześniej, w latach 80., w składzie popieranej przez Sowietów armii afgańskiej, albo też zostały porzucone przez wojska sowieckie podczas wycofywania się z Afganistanu w 1989 roku. Poza tym pod koniec lat 90. Rosjanie dostarczyli Sojuszowi Północnemu kolejne T-55, a dalszych 60 przekazano po terrorystycznych atakach na USA we wrześniu 2001 roku. Wiele z tych czołgów wzięło udział w kampanii pod koniec 2001 roku, w czasie której wojska Sojuszu Północnego, wspomagane przez Amerykanów, wyparły talibów z większości Afganistanu.

W czasie kierowanej przez USA inwazji na Irak w 2003 roku siły irackie użyły 404 ocalałych z poprzedniej wojny T-54/T-55 w daremnej próbie powstrzymania ofensywy alianckiej koalicji. Podczas tej inwazji oraz późniejszych (trwających od 2004 roku do teraz) zażartych zmagań z irackimi rebeliantami wojska irackie straciły wszystkie te czołgi – w rezultacie działań nieprzyjaciela i pomyłkowych ataków; pozostałe porzucono, złomowano albo dostały się w ręce przeciwników.

W istocie podczas wojny domowej w Syrii (od 2015 roku do chwili obecnej) i konfliktu w północnym Iraku (trwającym od 2014 roku) powstańcy ze zbrojnych ugrupowań Państwa Islamskiego zdobyli 19 irackich i syryjskich T-55A, AM, AMW i MW. Niektóre z tych zdobycznych syryjskich T-55 zostały wcześniej, w latach 80., wyposażone w północnokoreańskie urządzenia celownicze (w tym systemy kierowania ogniem). W latach 2014–2017 w opanowanych przez islamskich fundamentalistów zakładach w Ar-Rakka wyremontowano wiele z tych czołgów, np. zaopatrując je w dodatkowe opancerzenie typu „kratownicowego”.

Ramses II

W wojskach kilku państw zdecydowano się na „skompilowanie” nowych czołgów, wykorzystując w tym celu podzespoły T-54/T-55 i podzespoły innych czołgów; w ten sposób powstał rumuński TR85 (opisany dalej) oraz egipski Ramses II. W 1984 roku amerykańska firma Teledyne (obecnie General Dynamics) zawarła z Egiptem umowę na zmodernizowanie egipskich T-54 do standardu T-54E/Ramses II. Prowadzone w latach 1987–1998 intensywne próby z prototypem doprowadziły do opracowania w 1998 roku ostatecznej wersji Ramses II – osobliwej hybrydy sowieckiego T-54 z amerykańskim czołgiem M60. Czołg ten miał wydłużony kadłub T-54, sześć małych kół jezdnych po obu stronach kadłuba i był napędzany silnikiem wysokoprężnym TCM AVDS-1790-A o mocy 908 KM, podobnym do silnika czołgu M60. Pojazd miał także wzmocniony pancerz i boczne ekrany. W oryginalnej sowieckiej wieży zainstalowano armatę czołgu M60A3, M68 kal. 105 mm, wraz z systemem kierowania ogniem SABCA Titan i nowoczesnym dalmierzem laserowym.

W 2004 roku Egipt zawarł kontrakt na przebudowę 400 T-54 do wersji Ramses II, którą częściowo miano przeprowadzić w egipskich zakładach zbrojeniowych, jednak wydaje się, że dotychczas przeróbką objęto zaledwie 15 czołgów.

Z końcem 2018 roku w służbie liniowej w armiach krajów całego świata pozostawały 4932 czołgi T-54/T-55 lub ich zmodernizowane warianty. Te solidne, stosunkowo proste w obsłudze wozy bojowe, niewymagające zbyt dobrze przeszkolonych załóg, nadal są cenione w wojskach wielu państw.

T-54A

Rok: 1955

Liczba wyprodukowanych: 35 000 (plus 26 000 na licencji)

Masa: 36 t

Długość (z lufą działa): 9,01 m

Szerokość: 3,15 m

Wysokość: 2,4 m

Napęd: 12-cylindrowy silnik wysokoprężny W-55 o mocy 580 KM (426,9 kW)

Prędkość maks.: 55 km/h

Załoga: 4 osoby

Pancerz: ze stalowych płyt walcowanych; 20–203 mm

Uzbrojenie główne: armata DT-10TG L/53,5 kal. 100 mm

Zapas amunicji: 34 szt.

T-55A

Rok: 1958

Liczba wyprodukowanych: ponad 23 000

Masa: 36 t

Długość (z lufą działa): 9,01 m

Szerokość: 3,45 m

Wysokość: 2,4 m

Napęd: silnik wysokoprężny W-55 o mocy 580 KM (426,9 kW)

Prędkość maks.: 52 km/h

Załoga: 4 osoby

Pancerz: ze stalowych płyt walcowanych; 20–203 mm (plus pancerz dodatkowy)

Uzbrojenie główne: armata DT-10TG L/53,5 kal. 100 mm

Zapas amunicji: 43 szt.

T-55AM

Rok: 1955

Liczba wyprodukowanych: 35 000 (plus 26 000 na licencji; dotyczy wszystkich wariantów T-55)

Masa: 39 t

Długość (z lufą działa): 9,01 m

Szerokość: 3,45 m

Wysokość: 2,4 m

Napęd: silnik wysokoprężny W-55U o mocy 620 KM (456,3 kW)

Prędkość maks.: 49 km/h

Załoga: 4 osoby

Pancerz: ze stalowych płyt walcowanych; 20–203 mm (plus pancerz dodatkowy i reaktywny)

Uzbrojenie główne: armata DT-10TG L/53,5 kal. 100 mm

Zapas amunicji: 43 szt.

T-55AD-1 Enigma

Rok: 1990

Liczba wyprodukowanych: 80

Masa: 41 t

Długość (z lufą działa): 9,01 m

Szerokość: 3,45 m

Wysokość: 2,4 m

Napęd: silnik wysokoprężny W-55 o mocy 580 KM (426,9 kW)

Prędkość maks.: 49 km/h

Załoga: 4 osoby

Pancerz: ze stalowych płyt walcowanych; 20–203 mm (plus ekrany przeciwkumulacyjne i pancerz reaktywny)

Uzbrojenie główne: armata DT-10TG L/53,5 kal. 100 mm

Zapas amunicji: 30 szt.

Ramses II (T-54E)

Rok: 1998

Liczba wyprodukowanych: 15 (z 400 planowanych)

Masa: 55,9 t

Długość (z lufą działa): 10,8 m

Szerokość: 3,5 m

Wysokość: 2,9 m

Napęd: silnik wysokoprężny z turbodoładowaniem TCM AVDST-551790-5A o mocy 908 KM (677 kW)

Prędkość maks.: 48 km/h

Załoga: 4 osoby

Pancerz: ze stalowych płyt walcowanych; 35–195 mm

Uzbrojenie główne: armata M68 kal. 105 mm

Zapas amunicji: 35 szt.

T-54A

W latach 2001–2018 wojska rządu afgańskiego (byłego Sojuszu Północnego) używały leciwych T-54A, takich jak ten przedstawiony na ilustracji z wkm 12,7 mm pod brezentową osłoną.

TR-580

Dodatkowa modułowa osłona pancerna z przodu wieży (z numerem taktycznym czołgu: „43P28”) jest dobrze widoczna na tym wyprodukowanym w Rumunii, licencyjnym T-55AM, oznaczonym TR-580.

T-55AM2

Ten używany przez armię serbską w 1992 roku T-55AM2 Kladivo czechosłowackiej produkcji wyróżnia się dużym, kanciastym dalmierzem laserowym ponad lufą działa.

T-55H

Ulepszony serbski T-55H z 1992 roku, czyli z czasów jugosłowiańskiej wojny domowej, ma gumowe fartuchy boczne oraz charakterystyczną sześciolufową wyrzutnię granatów na boku wieży.

T-55AD-1 Enigma

Iracki czołg dowodzenia T-55AD-1 Enigma, z charakterystyczną dużą ramową przeciwwagą z tyłu wieży, przystosowaną do zawieszania od jednego do czterech obciążników.

Żołnierze Chorwackich Sił Obrony (HOS) strzelają w czasie ćwiczeń polowych z przeciwlotniczego karabinu maszynowego kal. 12,7 mm na wieży czołgu T-55. Nadal są one używane w niektórych krajach byłego bloku komunistycznego.

Ramses II

Prototyp mało znanego czołgu Ramses II, pokrytego dwubarwnym, jasnobrązowym i ciemnobrunatnym kamuflażem, zaprezentowano na kilku wystawach sprzętu wojskowego w połowie lat 90.T-62

Prace konstrukcyjne nad sowieckim czołgiem podstawowym T-62 trwały w latach 1955–1961. W odpowiedzi na wejście do służby amerykańskich czołgów M48A5 i M60A1, uzbrojonych w armatę kal. 105 mm, Sowieci opracowali w 1961 roku nowy T-62, wdrażając jako pierwsi użycie gładkolufowych (a nie gwintowanych) armat w roli uzbrojenia głównego współczesnych czołgów.

W latach 1961–1984 przemysł sowiecki wyprodukował 20 500 czołgów T-62 wszystkich wersji, a kolejnych 3000 zbudowano na licencji w latach 1965–1978 w Czechosłowacji. . Ponadto Korea Północna w latach 1980–2002 wyprodukowała 1250 czołgów Ch’onma-ho, będących wariantem T-62. Jako produkt eksportowy stosunkowo kosztowny T-62 odniósł dość umiarkowany sukces, mimo wszystko Sowietom udało się sprzedać 800 używanych T-62 Korei Północnej (w latach 1984–1987) oraz 1300 Syrii (w latach 1973–1984). Ponadto Irak nabył 900 używanych sowieckich T-62 oraz 400 tych czołgów wyprodukowanych na eksport w Czechosłowacji w latach 1973–1989 , natomiast 21 innych państw kupiło w latach 1965–1997 mniejsze partie czołgów tego typu.

Wprowadzony do służby w 1961 roku, standardowy T-62 z 4-osobową załogą miał masę 37 t i wyróżniał się niespotykanym w owych czasach gładkolufowym (a nie gwintowanym) działem U-5TS (2A20) L/49,5 kal. 115 mm, które zamontowano w odlewanej wieży o kształcie odwróconej połówki gruszki, nieco powiększonej w stosunku do wież starszych sowieckich czołgów. Przewożony w czołgu zapas amunicji do armaty liczył 40 szt. Były to naboje: ppanc. podkalibrowe stabilizowane brzechwowo z odrzucanym sabotem (APDSFS), ppanc. kumulacyjne stabilizowane brzechwowo (HEAT-FS) i odłamkowo-burzące stabilizowane brzechwowo (HE-Frag-FS). Uzbrojeniem pomocniczym były sprzężony z armatą km kal. 7,62 mm oraz przeciwlotniczy km kal. 12,7 mm na stropie wieży. Pancerz czołgu wykonano z walcowanych płyt stalowych o grubości 20–214 mm. Napędzany silnikiem wysokoprężnym o mocy 580 KM i charakteryzujący się pięcioma parami kół jezdnych T-62 osiągał prędkość maks. 50 km/h. Czołgi tego typu zadebiutowały w walkach podczas chińsko-sowieckiego konfliktu granicznego w 1969 roku. Później armie państw arabskich użyły 500 T-62 w czasie wojny Jom Kipur w 1973 roku z Izraelem, w której 190 tych czołgów uległo zniszczeniu, w tym wiele od ognia izraelskich czołgów Magach (M60A1) i Sh’ot (Centurion).

Sowieci z czasem wprowadzili kilka nieznacznych zmian konstrukcyjnych w modelach T-62 z 1967 i 1972 roku; w tym ostatnim pojawiła się przeprojektowana, odlewana wieża z pancerzem o grubości do 242 mm. Następną wersję czołgu T-62, z 1973 roku, wyposażono w nowoczesny dalmierz laserowy KDT-1. Ponadto po 1983 roku wyprodukowano niewielką liczbę czołgów T-62D z nowo opracowanym systemem obrony aktywnej Drozd, który odpalał rakietę w kierunku nadlatujących nieprzyjacielskich pocisków rakietowych; rozrywała się ona na odłamki w chwili, gdy nadlatujący pocisk znajdował się w odległości 7 metrów od czołgu i powodowała jego przedwczesną detonację.

T-62M

Następna znacznie ulepszona wersja, T-62M, także powstała w 1983 roku. Wyróżniała się systemem kierowania ogniem Wołna, zmodernizowanym dalmierzem laserowym KDT-2, usprawnionymi celownikami oraz wyrzutnią granatów dymnych 902W. Ponadto zmodyfikowaną armatę kal. 115 mm przystosowano do wystrzeliwania ppk 9K117 Bastion. Napęd wozu stanowił silnik wysokoprężny W-55W o mocy 620 KM. T-62M miał dodatkowy kompozytowy, metalowo-polimerowy pancerz BDD na przedzie kadłuba i wieży (pancerz na wieży przezywano „brwiami Iljicza ”), a także pogrubione, przeciwminowe opancerzenie dna kadłuba i gumowe boczne fartuchy.

Takie wzmocnienie pancerza sprawiło, że T-62M miał większe szanse przetrwania na polu walki w porównaniu z czołgami T-64 czy T-72 Ural. W wariancie T-62M1 zastosowano nowy silnik W46-5M. Zarówno T-62M, jak i standardowe T-62 wzięły udział w konflikcie sowiecko-afgańskim w latach 1979–1989, podczas którego wiele T-62 zaopatrzono w dodatkowy pancerz BDD na wieży oraz pancerz listwowy chroniący przed pociskami z głowicami kumulacyjnymi. W tym samym okresie Sowieci wyeksportowali pewną liczbę T-62M do Afganistanu i Syrii.

W 1984 roku rozpoczęto dopancerzenie czołgu do standardu T-62MW; wariant ten charakteryzował się 220 kasetami wybuchowego pancerza reaktywnego (ERA) Kontakt 1, które zwiększyły masę bojową czołgu o 1,2 t. T-62MW1 był napędzany ulepszonym silnikiem W46-5M. Pomimo modernizacji, w latach 80. T-62 i T-62M wyraźnie ustępowały nowym czołgom zachodnim (takim jak M1A1 Abrams) oraz sowieckim czołgom podstawowym T-64 i T-72, dlatego do standardu T-62MW doprowadzono tylko 400 T-62M. Niedostatki T-62 ostro wyszły na jaw w czasie wojny nad Zatoką Perską w 1991 roku, gdy Abramsy i Challengery I wojsk koalicji antyirackiej zniszczyły 310 irackich T-62 przy minimalnych stratach własnych.

W latach 90. i po rozpadzie Związku Radzieckiego

Kiedy w 1991 roku nastąpił rozpad ZSRR, w służbie czynnej pozostawało nadal 11 300 T-62, które znalazły się w wojskach państw utworzonych z byłych republik sowieckich. Armie tych krajów wycofały do rezerwy, złomowały lub odsprzedały większość swoich T-62, przeznaczając swoje skromne zasoby na utrzymanie i konserwację nowocześniejszych T-64, T-72 i T-80. Np. w 2000 roku Rosja miała w jednostkach liniowych zaledwie 191 T-62M, a kolejnych 1929 w rezerwie. W 2013 Rosjanie złomowali 1070 z tychże, aczkolwiek w latach 2011–2018 sprzedali też 200 tych czołgów Syrii. Czołgi te zastąpiły 258 T-62 i T-62M utraconych przez armię syryjską podczas wojny domowej w tym kraju (toczącej się od 2011 roku).

W latach 90. około 5000 T-62 i T-62M pozostawało w służbie czynnej sił zbrojnych 24 państw (nie wliczając 15 państw postsowieckich), m.in. Afganistanu, Angoli, Kuby, Egiptu, Iraku, Libii i Syrii. Wiele użyto w róż-nych konfliktach militarnych. Np. w czasie afgańskiej wojny domowej (1992–2001) wojska afgańskie użyły 170 czołgów T-62M oraz T-62M1. Były wśród nich ocalałe egzemplarze z 255 używanych sowieckich T-62, sprzedanych do Afganistanu w latach 1973–1991, a także 22 uszkodzone czołgi, porzucone przez Sowietów w czasie odwrotu z Afganistanu w 1989 roku.

Siły talibów także miały 22 zdobyczne T-62, należące wcześniej do wojsk afgańskich – wszystkie te czołgi zostały zniszczone podczas amerykańskiej inwazji na Afganistan w 2001 roku. W 2018 armia afgańska wciąż posiadała 32 stare T-62M z 1983 roku.

Gdy w 2003 wojska kierowanej przez Amerykanów koalicji wtargnęły do Iraku, napotkały tam 810 T-62M, wciąż używanych przez armię iracką, niszcząc ponad połowę z nich. W czasie starć wojsk irackich z bojówkami Państwa Islamskiego (2015–2017) dżihadyści zdobyli 12 irackich T-62 (a także 9 syryjskich T-62 w wersji z 1972 roku), wprowadzając je następnie do walki.

Niedawne programy modernizacyjne

Na początku XXI wieku w kilku państwach powstałych po rozpadzie ZSRR zdecydowano się na wyeksportowanie części przejętych czołgów podstawowych T-62. Np. w latach 2002–2009 Ukraina unowocześniła 36 swoich T-62M do standardu T-62AG z myślą o potencjalnych zagranicznych nabywcach. Wóz o masie 39,5 t ma nowe ukraińskie działo KBA-101 kal. 125 mm, ukraiński system kierowania ogniem, nowy modułowy pancerz dodatkowy oraz silnik 5TDF o mocy 700 KM. Inna, nieco cięższa wersja T-62AG, ma armatę KBM-1M kal. 125 mm.

Ponadto w fabryce czołgów w Charkowie wyprodukowano droższy wariant eksportowy, T-62AGM, opracowany w czterech wersjach różniących się uzbrojeniem i silnikami. Wersja o masie 46 t ma działo kal. 120 mm albo kal. 125 mm i silnik o mocy 850 KM lub 1000 KM. W T-62AGM jest przewożony zapas 35 nabojów do działa oraz pięć ppk 9M119 Swir. Podobnie w 2016 roku w rosyjskich zakładach TransMasz w Omsku opracowano eksportową wersję T-62 ze specjalnym zestawem bojowym, obejmującym nowoczesny pancerz reaktywny Relikt i system kierowania ogniem Om; wóz ma ulepszony silnik W-46-5MS o mocy 690 KM.

W 2018 roku jeszcze około 1400 T-62 znajdowało się w uzbrojeniu armii różnych państw. Dość prawdopodobne, że wiele tych czołgów pozostanie w służbie przez kolejną dekadę i weźmie udział w walkach w zapalnych punktach globu. Świadczy o tym fakt, że wspomniane państwa nadal modernizują T-62 ze swoich arsenałów.

Np. egipski RO-120-III to niedawno unowocześniony T-62, jeszcze z partii sowieckich czołgów tego typu dostarczonych do Egiptu w latach 70.; ma on egipską armatę M-393 kal. 120 mm, produkowany na licencji niemiecki silnik MTU o mocy 890 KM oraz wzmocniony pancerz, w tym pancerz reaktywny.

T-62

Rok: 1967

Liczba wyprodukowanych: 7050

Masa: 37 t

Długość (z lufą działa): 9,33 m

Szerokość: 3,3 m

Wysokość: 2,39 m

Napęd: silnik wysokoprężny W-55W o mocy 620 KM (462 kW)

Prędkość maks.: 52 km/h

Załoga: 4 osoby

Pancerz: ze stalowych płyt walcowanych: 20–242 mm oraz gumowe fartuchy boczne

Uzbrojenie główne: armata gładkolufowa U-5TS (2A20) L/49,5 kal. 115 mm

Zapas amunicji: 40 szt.

T-62M

Rok: 1983

Liczba wyprodukowanych: 2300

Masa: 41,5 t

Długość (z lufą działa): 9,33 m

Szerokość: 3,3 m

Wysokość: 2,39 m

Napęd: silnik wysokoprężny W-55W o mocy 620 KM (462 kW)

Prędkość maks.: 51 km/h

Załoga: 4 osoby

Pancerz: ze stalowych płyt walcowanych: 20–242 mm; dodatkowy pancerz kompozytowy

Uzbrojenie główne: armata gładkolufowa U-5TS (2A20) L/49,5 kal. 115 mm

Zapas amunicji: 42 szt.

T-62MW

Rok: 1984

Liczba wyprodukowanych: 400

Masa: 42 t

Długość (z lufą działa): 9,33 m

Szerokość: 3,3 m

Wysokość: 2,39 m

Napęd: silnik wysokoprężny W-55W o mocy 620 KM (462 kW)

Prędkość maks.: 52 km/h

Załoga: 4 osoby

Pancerz: ze stalowych płyt walcowanych: 20–242 mm; dodatkowy pancerz kompozytowy i reaktywny oraz ekrany boczne

Uzbrojenie główne: armata gładkolufowa U-5TS (2A20) L/49,5 kal. 115 mm

Zapas amunicji: 42 szt.

T-62

Ten wariant eksportowy T-62, w barwach wojsk irackich z okresu I wojny nad Zatoką Perską w 1991 roku, ma faliste, gumowe fartuchy boczne; zwraca uwagę oznakowanie taktyczne na przedmuchiwaczu lufy armaty.

T-62M

Rosyjski T-62M z okresu walk w Czeczenii w 2002 roku, z dodatkowym pancerzem BDD po bokach przedniej części wieży oraz pancerzem listwowym chroniącymi przed pociskami ręcznych granatników ppanc.

T-62M

Wyposażony w wielkokalibrowy karabin maszynowy na stropie wieży, dalmierz ponad armatą i pancerz BDD, ten afgański T-62M jest pokryty kamuflażem trójbarwnym.

Na zdjęciu sowiecki czołg T-62 stawiający zasłonę dymną. T-62 to pierwszy współczesny czołg uzbrojony w działo gładkolufowe.

T-62M z pancerzem ERA

Ten rosyjski czołg T-62MW, na zdjęciu z lat 90., ma 63 kasety pancerza reaktywnego pierwszej generacji Kontakt-1 na lewym boku kadłuba i 31 po lewej stronie wieży.T-64

Czołg podstawowy drugiej generacji T-64 wszedł do służby w armii sowieckiej w 1964 roku. Wprawdzie w latach 1955–1961 Sowieci prowadzili prace nad T-62, będącym wersją rozwojową konwencjonalnych czołgów T-54/T-55, to równocześnie przystąpili do konstruowania T-64, w którym zastosowano wiele całkowicie nowych rozwiązań.

Czołg nową armatę kal. 125 mm, a załoga liczyła 3 osoby. Zrezygnowano z ładowniczego, ponieważ działo zasilał automat ładowania. Czołg miał nowatorski, stosunkowo nieduży silnik z nowym układem przeniesienia napędu, a także nowoczesny pancerz kompozytowy. W odróżnieniu od prostych i solidnych T-54/T-55 i T-62, T-64 był konstrukcją dość wyrafinowaną, skomplikowaną i kosztowną, a przy tym niełatwą w naprawach. Pomimo to w latach 1964–1980 wyprodukowano około 13 000 T-64 wszystkich wersji, a większość tych czołgów znalazła się w wyposażeniu jednostek stacjonujących w Europie Wschodniej lub w zachodniej części ZSRR; Sowieci powstrzymywali się od eksportowania tego „elitarnego” czołgu podstawowego.

Masa czołgu T-64 pierwszej serii wynosiła tylko 38 t (mniej niż masa czołgu T-62). Wóz miał płaską, kopułową wieżę umieszczoną centralnie na niewysokim kadłubie. Pierwszych 600 T-64 wersji przejściowej, produkowanej w latach 1964–1967, było uzbrojonych w armatę U-5TS (2A20) kal. 115 mm. W tym czasie trwało udoskonalanie działa kal. 125 mm, przewidzianego jako uzbrojenie główne T-64. Uzbrojenie podstawowej wersji T-64A stanowiła armata gładkolufowa D-81T (2A46) kal. 125 mm; po wprowadzeniu nowatorskiego automatu ładowania 6EC40 i kołyski typu cylindrycznego szybkostrzelność czołgu wynosiła 4–8 strz./min.

Skuteczność bojowa

Zapas amunicji kal. 125 mm wynosił 37 nabojów ppanc. i odłamkowych APDSFS, HEAT-FS i HE-Frag-FS (w tym 28 w automacie ładowania). T-64 miał też sprzężony z armatą karabin maszynowy kal. 7,62 mm. Skuteczność bojową czołgu znacznie zwiększał system kierowania ogniem 1A33, połączony z nowoczesnym układem obserwacji optycznej, przystosowanym do działań w warunkach dziennych i nocnych. Był to pierwszy sowiecki czołg z pancerzem kompozytowym, złożonym z warstwy stali, tworzywa sztucznego wzmocnionego włóknem szklanym i kolejnej warstwy stalowej; jego grubość dochodziła do 355 mm na przedzie wieży. Pojazd ten był napędzany stosunkowo niedużym, przy tym jednak drogim silnikiem 5DTF o mocy 700 KM. Podwozie tworzyło sześć par zawieszonych na drążkach skrętnych. Doświadczenia z eksploatacją przejściowego wariantu T-64 dowiodły, że służby techniczne musiały dokładać wielkich starań, aby utrzymać te czołgi w gotowości do walki.

We wprowadzonej do uzbrojenia w 1967 roku wersji T-64A zastosowano armatę gładkolufową D-81T kal. 125 mm stabilizowaną w płaszczyznach pionowej i poziomej. W późniejszym T-64A wz. 1972 uzbrojenie wzbogacono o km plot. NSWT kal. 12,7 mm na stropie wieży, zmodyfikowano system kierowania ogniem i przyrządy optyczne oraz wymieniono radiostację na R-123M. Począwszy od 1976 roku w T-64A późniejszych serii produkcyjnych montowano ulepszone działo D-81TM (2A46M-1) kal. 125 mm z nowym automatem ładowania 6EC10. Armata mogła strzelać ppk 9M112M Kobra, a ich przewożony w czołgu zapas wynosił osiem sztuk. W latach 1967–1976 w ZSRR wyprodukowano 7000 czołgów T-64A. Po zakończeniu produkcji T-64A zmodernizowano pojazdy tej wersji, przemianowując je na T-64AW; 300 takich czołgów otrzymało w latach 1985–1987 pancerz reaktywny Kontakt-1.

T-64B

W 1976 roku weszły do służby ulepszone T-64B, których część mogła wystrzeliwać ppk z działa D-81TM (2A46M-1; wariant T-64B1 był pozbawiony możliwości odpalania ppk). Ponadto T-64B charakteryzował się dodatkowym, 16-milimetrowym pancerzem na przedzie kadłuba i gumowanymi, pancernymi ekranami bocznymi; jego napęd stanowił zmodyfikowany wielopaliwowy silnik 5TDF. W późniejszych egz. seryjnych montowano wyrzutnie granatów dymnych 902 Tucza-1 po bokach wieży.

W latach 1976–1980 w ZSRR wyprodukowano 5400 czołgów T-64B. W późniejszym okresie wiele z pozostających w służbie czołgów przeszło gruntowną modernizację. Np. w latach 1978–1981 585 egz. T-64 z armatą kal. 115 mm przebudowano na wersję T-64R z działem kal. 125 mm. Ponadto w latach 1983–1984 160 egz. T-64B otrzymało nowe, mocniejsze silniki 6TD o mocy 1000 KM oraz nowe oznaczenie: T-64BM. Poza tym w latach 1985–1988 na 170 czołgach T-64A i T-64B zamontowano pancerz reaktywny Kontakt-1; ich oznaczenie zmieniono odpowiednio na T-64AW i T-64BW. W latach 1979–1989 czołgi T-64A i T-64B brały ograniczony udział w konflikcie w Afganistanie, gdyż ich skomplikowane silniki nie radziły sobie najlepiej w działaniach na obszarach górzystych.

We wrześniu 1990 roku Armia Radziecka dyslokowała na zachód od Uralu 3982 egz. T-64, w tym 578 T-64R, 1386 T-64A, 220 czołgów dowodzenia T-64AK, 1192 T-64B, 159 T-64BW (z pancerzem reaktywnym), 420 T-64B1 (pozbawionych możliwości odpalania ppk) oraz 27 dowodzenia T-64B1K/BW1K. Po rozpadzie ZSRR w 1991 roku 6600 pozostających w służbie T-64 trafiło do wojsk trzech postsowieckich państw: Rosja przejęła 4130 egz., Ukraina 2320 egz., a Uzbekistan 150 egz. W latach 90. Rosjanie złomowali lub wycofali do rezerwy wiele swoich T-64, równocześnie zatrzymując w składzie sił zbrojnych czołgi T-62, T-72 i T-80. Z kolei Ukraina ze względu na to, że główna wytwórnia T-64 znajdowała się w Charkowie, postanowiła zachować i udoskonalić 2097 swych T-64B, BM i BW; tylko 373 T-64 i 227 T-64R rdzewiało w składach zapasowego uzbrojenia.

Modernizacja T-64 na Ukrainie

W 1999 roku Ukraina wprowadziła pakiet usprawnień w swoich T-64BM, przerabiając je na T-64BM2. Wariant ten charakteryzował się ulepszonym systemem kierowania ogniem 1A43U, nowszym automatem ładowania 6EC43, możliwością strzelania ppk 9M119 Swir, lepszym pancerzem reaktywnym Kontakt-5 oraz zmodernizowanym na Ukrainie wielopaliwowym silnikiem 5TDFM o mocy 850 KM. Równocześnie Ukraińcy przedstawili wariant T-64U z ulepszeniami znanymi z T-64BM2, w tym systemem kierowania ogniem 1A45, nowszymi przyrządami optycznymi i możliwością obsługiwania km plot. zarówno przez dowódcę załogi, jak i celowniczego. W latach 1999–2005 Ukraina przebudowała 160 T-64B i T-64BM do standardu T-64BM2 i T-64U.

Ponadto w latach 2000–2006 Ukraina przygotowała pakiet modyfikacji dla T-64B. W efekcie powstała wersja T-64BM Bułat, w której zastosowano wiele ukraińskich komponentów. 45-tonowy czołg ma ukraińską armatę gładkolufową KBA-3 kal. 125 mm i także ukraiński automat ładowania, zapewniający szybkostrzelność w granicach 4–8 strz./min. W czołgu jest przewożonych 36 nabojów APDSFS, HEAT-FS i HE-Frag-FS plus 8 ppk 9M119 Swir. Bułat wyróżnia się także nowoczesnym SKO typu 1A45, znanym z czołgu T-80.

Czołgi T-64BM mają też modułowy pancerz dodatkowy na przedniej części wieży i kadłuba oraz ukraiński pancerz reaktywny Noż na przedzie wieży, kadłuba i ekranach bocznych. W latach 2005–2010 na Ukrainie przerobiono 104 T-64B na Bułaty, dorównujące osiągami i klasą rosyjskim czołgom T-90. Przebudowa kosztowała zaledwie dziesiątą część ceny pojedynczego egzemplarza T-84 Opłot, obecnie najnowocześniejszego czołgu ukraińskiego. Poza tym w latach 2017–2018 Ukraina sprzedała 50 czołgów T-64BW, pozbawionych możliwości strzelania ppk, ale wyposażonych w pancerz reaktywny Noż, armii kongijskiej.

Niedawne zabiegi modernizacyjne

W 2017 roku Ukraina przystąpiła do prac nad czołgiem T-64 Tireks, co stanowi próbę podniesienia T-64BM, starzejących się w ukraińskich składach uzbrojenia, do standardów czołgów czwartej generacji w celu dorównania najnowszym rosyjskim czołgom podstawowym – T-14 Armata.

. W istocie Tireks pod pewnymi względami przypomina T-14. Na Ukrainie zaplanowano konwersję 10 T-64BM na Tireksy w 2019 roku. Mają one wąską w przedniej części, bardzo opływową, nieco rombową i spłaszczoną, bezzałogową wieżę z automatem ładowania zdalnie sterowanej zmodyfikowanej armaty KBA-3 kal. 125 mm. W przedniej części kadłuba tego czołgu znajduje się opancerzona kapsuła 3-osobowej załogi, a kostki opancerzenia reaktywnego typu Noż i Duplet pokrywają większość boków kadłuba, boczne ekrany osłonowe oraz część wieży.

W czasie rosyjsko-ukraińskiego konfliktu zbrojnego (trwającego od 2014 roku) Ukraińcy użyli 310 T-64B, BM, BW i BM2 oraz 90 czołgów Bułat w walkach z prorosyjskimi bojówkami ze wschodniej Ukrainy, potajemnie wspieranymi przez wojska rosyjskie. Separatyści użyli w walkach 19 ukraińskich T-64B, T-64BM i T-64BW, a poza tym Rosjanie wspierali ich 210 czołgami T-72 wz. 1989, T-72BM, T-72B1 i T-72B3 oraz 7 wozami T-64BW.

Podczas tego konfliktu wojska ukraińskie straciły 350 T-64, zniszczonych głównie przez nieprzyjacielskie czołgi i ppk. Szacuje się, że straty strony prorosyjskiej wynosiły 45 czołgów. W połowie 2018 roku Ukraina teoretycznie nadal dysponowała 540 sprawnymi T-64BW, a także 130 czołgami T-64BM, T-64BM2 i T-64U.

T-64A

Rok: 1967

Liczba wyprodukowanych: 7000

Masa: 38,3 t

Długość (z lufą działa): 9,22 m

Szerokość: 3,41 m

Wysokość: 2,17 m

Napęd: silnik wysokoprężny 5TDF o mocy 700 KM (522 kW)

Prędkość maks.: 50 km/h

Załoga: 3 osoby

Pancerz: kompozytowy: 20–355 mm; ekrany boczne (częściowo osłaniające podwozie)

Uzbrojenie główne: armata gładkolufowa D-81T (2A46) L/48,6, kal. 125 mm

Zapas amunicji: 36 szt.

T-64BM2

Rok: 1999

Liczba wyprodukowanych: 110

Masa: 44,3 t

Długość (z lufą działa): 9,22 m

Szerokość: 3,61 m

Wysokość: 2,17 m

Napęd: wielopaliwowy silnik 5TDFM o mocy 850 KM (625 kW)

Prędkość maks.: 56 km/h

Załoga: 3 osoby

Pancerz: kompozytowy: 20–355 mm; pancerz reaktywny oraz fartuchy boczne (częściowo osłaniające podwozie)

Uzbrojenie główne: armata gładkolufowa D-81T (2A46) L/48,6 kal. 125 mm

Zapas amunicji: 34 szt.

T-64BW1

Rok: 1999

Liczba wyprodukowanych: nieznana

Masa: 42,2 t

Długość (z lufą działa): 9,22 m

Szerokość: 3,41 m

Wysokość: 2,17 m

Napęd: wielopaliwowy silnik 5TDFM o mocy 850 KM (625 kW)

Prędkość maks.: 56 km/h

Załoga: 3 osoby

Pancerz: kompozytowy: 20–355 mm; ekrany boczne (częściowo osłaniające podwozie)

Uzbrojenie główne: armata gładkolufowa D-81T (2A46) L/48,6 kal. 125 mm

Zapas amunicji: 36 szt.

Ukraiński czołg podstawowy T-64BM Bułat w czasie jazdy z obróconą wieżą w czasie ćwiczeń poligonowych w lipcu 2008 roku.

T-64B1

Sowiecki T-64B1 z 1984 roku. W porównaniu ze starszymi wersjami tego czołgu, T-64B1 mógł pokonywać głębsze brody – przeszkody wodne o głębokości do 1,8 m.

T-64BM2 (z ERA typu Noż)

Ten zmodernizowany ukraiński czołg T-64BM2 (nr taktyczny „631”) ma ukraińskie opancerzenie reaktywne Noż, a także dodatkowe 200 l beczki paliwa na tylnej części kadłuba.

T-64U

Uzbrojony w ukraińską armatę KBA-3 kal. 125 mm T-64BM Bułat ma nanoszone z okazji defilad i oficjalnych pokazów dwubarwne oliwkowo-szare malowanie, z białym poziomym pasem na bocznych fartuchach osłonowych.

T-64BW-1

W latach 2015–2018 Ukraina dostarczyła armii kongijskiej 25 silniej opancerzonych czołgów T-64BW-1, ze skośnie rozmieszczonymi kostkami pancerza reaktywnego i dwiema czterolufowymi wyrzutniami granatów dymnych na bokach wieży.

* * *

koniec darmowego fragmentu
zapraszamy do zakupu pełnej wersji