Współczesne społeczeństwo polskie - ebook

Wstęp

Małgorzata Sikorska

Dlaczego czekamy w kolejkach do lekarzy? Po co ludziom dzieci? Czy Polacy są wierzący? Kiedy będziemy zarabiać tyle, ile na Zachodzie? Są to pytania odwołujące się do konkretnych, codziennych doświadczeń większości z nas. W końcu prawie każdy irytował się, czekając na wizytę u lekarza; większość jest lub będzie rodzicami; wielu deklaruje, że są wierzący, a część zastanawia się, co to ma tak naprawdę oznaczać; wreszcie – choć pewnie nieliczni w skupieniu analizują dane ekonomiczne pokazujące stopień zamożności społeczeństwa, to wielu chciałoby dostawać wynagrodzenie porównywalne do tego, jakie średnio otrzymują mieszkańcy krajów „starej” Unii Europejskiej.

Pracując nad podręcznikiem Współczesne społeczeństwo polskie, za cel stawialiśmy sobie opisanie przemian społeczeństwa właśnie w perspektywie konkretnych, codziennych doświadczeń. Analizując przemiany, łączymy podejście teoretyczne i historyczne z opisem tego, co widzimy dokoła siebie. Dlatego na przykład wolimy przedstawiać zmiany dokonujące się w Polsce na skutek wejścia do Unii Europejskiej, wychodząc od pytania o powody normowania wielkości truskawek, a nie od wykładu na temat instytucjonalnej struktury Unii i zasad jej funkcjonowania. Dlatego też staramy się wyjaśniać dylematy i pułapki związane z poziomem kapitału społecznego, zaczynając od problemu psich kup na chodnikach – całkiem realnego, codziennego doświadczenia mieszkańców polskich miast – a nie od opisu formalnego modelu. Przyjęcie takiej perspektywy powoduje, że podręcznik Współczesne społeczeństwo polskie jest unikalną publikacją na polskim rynku wydawniczym.

Tym, co jeszcze wyróżnia tę książkę, jest konsekwentne stosowanie we wszystkich rozdziałach tej samej struktury opisywania kolejnych zagadnień:

- Każdy rozdział rozpoczyna pytanie, które odnosi się do codziennych doświadczeń wielu z nas. Chcemy w ten sposób podkreślić, że można opisywać rzeczywistość społeczną, wychodząc od tłumaczenia sensu zjawisk doświadczanych lub chociaż obserwowanych przez większość z nas na co dzień. Takie podejście zwraca uwagę, że zagadnienia podejmowane w kolejnych rozdziałach nie są abstrakcyjne, lecz przeciwnie – znacząco wpływają na zachowania, postawy i opinie większości z nas.
- Badacz czy badaczka lub choćby zaangażowany obserwator życia społecznego powinien umieć znaleźć dla owych codziennych obserwacji wytłumaczenie odnoszące się do teorii. Z tego powodu następnym elementem struktury każdego z rozdziałów jest przedstawienie teorii i pojęć kluczowych dla omawianych tematów.
- W dalszej kolejności każdy rozdział opisuje wskaźniki i sposoby badania interesujących nas zagadnień. W każdym z przypadków wskazujemy także, na ile trafne są powszechnie używane wskaźniki. W niektórych przypadkach zwracamy uwagę na to, że wskaźnikami można manipulować, pokazując za pomocą tych pozornie obiektywnych miar to, co chce się udowodnić.
- Zazwyczaj, aby sensownie wyjaśniać współczesne zjawiska, trzeba odwołać się do wiedzy historycznej. Opis tła historycznego pozwala lepiej zrozumieć aktualną sytuację i zapewnia dystans wobec obserwowanych obecnie zjawisk. W wielu przypadkach bowiem to, co uważamy za specyfikę współczesnych czasów, nie jest tak wyjątkowe, jak się powszechnie uważa.
- Zasadniczą część każdego z rozdziałów stanowi opis przemian we współczesnej Polsce. Przez „współczesną” rozumiemy Polskę ostatnich pięciu, dziesięciu lat. Jednak tam, gdzie pokazujemy trendy, sięgamy także do danych z początku transformacji systemowej. Staramy się szczególnie akcentować w tej części związki między zagadnieniami omawianymi w poszczególnych rozdziałach.
- Aby lepiej zrozumieć aktualną sytuację Polski, warto porównać ją z sytuacją w innych krajach Unii Europejskiej. Analiza porównawcza pozwala między innymi pokazać, na ile trendy i zjawiska społeczne charakterystyczne dla Polski są wyjątkowe, a na ile wpisują się w tendencje determinujące rzeczywistość w krajach europejskich.
- Mając na uwadze, że coraz powszechniejsze jest poszukiwanie wiedzy w sieci, w każdym z rozdziałów podajemy linki do stron internetowych, na których można znaleźć dodatkowe informacje lub dane. W każdym rozdziale proponujemy także listę zalecanych, istotnych z punktu widzenia danego tematu lektur.
- Ostatnia część wszystkich rozdziałów, zatytułowana „Sprawdź, czy rozumiesz”, zawiera pytania i zadania dla czytelników.
- Dodatkowo w każdym rozdziale zamieszczamy kilka ramek, w których są opisane ciekawe przypadki, stanowiące ilustrację danego zagadnienia bądź dostarczające uzupełniających informacji.

Zastosowanie tej samej struktury we wszystkich rozdziałach pozwala czytać podręcznik na dwa sposoby: można analizować wybrane zagadnienie, czytając rozdziały po kolei, ale można także skupić się na przykład na analizie samych wskaźników czy porównywaniu sytuacji Polski z sytuacją w innych krajach Unii Europejskiej. Graficzne wyróżnienie kolejnych części rozdziałów pozwala łatwo odszukać zagadnienia, które szczególnie czytelnika lub czytelniczkę interesują.

Podręcznik Współczesne społeczeństwo polskie składa się z czterech części.

CZĘŚĆ PIERWSZA jest poświęcona opisowi mieszkańców Polski. Przedstawiamy w niej populację naszego kraju, odnosząc się do wskaźników demograficznych, opisujemy „jakość” populacji, biorąc pod uwagę poziom edukacji oraz stan zdrowia Polaków, a także wskazujemy na różnice (lub ich brak) między mieszkańcami wsi i miast.

Głównym celem rozdziału pierwszego, zatytułowanego „Mieszkańcy Polski”, jest pokazanie, jak bardzo użyteczna, a nawet niezbędna dla socjologów może być wiedza o zmianach demograficznych. Trudno bowiem zrozumieć zmiany w obyczajowości, jeśli nie zna się aktualnych danych opisujących starzenie się społeczeństwa, średni wiek zawierania związków małżeńskich czy informacji o liczbie dzieci urodzonych w związkach pozamałżeńskich. Trudno zrozumieć zmiany w społecznym postrzeganiu pracy, jeśli nie wie się, jaka jest proporcja liczby osób w wieku produkcyjnym do liczby tych, które jeszcze nie zaczęły pracy i tych, które już są na emeryturze. Przykłady można by mnożyć. W rozdziale pierwszym przedstawiamy także związek między działaniami podejmowanymi przez władzę a zachowaniami prokreacyjnymi obywateli, stąd pytanie wprowadzające brzmi: Dlaczego polityków tak bardzo interesują nasze dzieci? Opisując sytuację demograficzną, nie można pominąć zagadnienia mniejszości narodowych i etnicznych oraz kwestii migracji. Część rozdziału pierwszego jest poświęcona tym dwóm tematom.

Celem rozdziału drugiego pod tytułem „Edukacja” jest pokazanie, jak istotnym elementem sprawowania władzy może być sposób organizacji systemu edukacji oraz dobór treści, które są przekazywane w procesie uczenia dzieci i młodzieży. Dyskusje nad kanonem lektur szkolnych nie wynikają przecież ze szczególnego zamiłowania ich uczestników do literatury, lecz raczej z chęci kształtowania wiedzy, a nawet charakterów młodych ludzi oraz z wiary, że da się to zrobić za pomocą zalecania pewnych książek i skreślania innych z listy lektur. System edukacji wpływa jednak na obywateli nie tylko w tak bezpośredni sposób, jak zakładają to politycy, ustalając listę polecanych pozycji literackich, ale także działa za pośrednictwem ukrytego programu nauczania. Dlatego też, opisując chociażby teorię reprodukcji oraz przypadek boomu edukacyjnego we współczesnej Polsce, przedstawiamy, w jaki sposób edukacja oddziałuje na odtwarzanie lub zmianę struktury społecznej. Rozdział ten rozpoczyna pytanie, które zapewne wiele osób zadaje sobie całkiem często: Po co nam szkoła?

W kolejnym rozdziale, zatytułowanym „Stan zdrowia”, pokazujemy, że choć socjologowie nieczęsto zajmują się tym tematem, jest on niezwykle ważny, gdy chce się wyczerpująco opisać jakość populacji. Publiczna debata na temat zdrowia, jaka toczy się w Polsce, koncentruje się przede wszystkim na jednym zagadnieniu: dlaczego służba zdrowia tak źle działa – co przekłada się między innymi na pytanie: Dlaczego czekamy w kolejkach do lekarza? Właśnie od odpowiedzi na to pytanie zaczynamy ten rozdział. Pokazujemy, jak dalece chybione jest sprowadzanie problemu reformy systemu ochrony zdrowia do kwestii dostępności lekarzy dla pacjentów. Jednym z celów tego rozdziału jest zademonstrowanie, jak bardzo definicje zdrowia i choroby oraz sposób organizacji służby zdrowia są związane z czynnikami demograficznymi, postępem w dziedzinie nauk medycznych, stanem środowiska i jego wpływem na kondycję zdrowotną ludzi, stanem finansów państwa, a także modami, które promują określony styl życia.

Celem rozdziału czwartego, „Miasto i wieś”, jest przedstawienie różnic oraz podobieństw między mieszkańcami tych obszarów. W rozdziale pokazujemy także, że – wydawałoby się oczywista – definicja wsi i miasta wcale nie jest tak prosta. Opisujemy procesy, które powodują „rozmywanie się” tych dwóch kategorii. Podkreślamy, że odpowiedzi na pytania pozornie nieskomplikowane (Czy Polska jest krajem rolniczym? Czy Polacy woleliby mieszkać na wsi, czy w mieście? Jakie są funkcje rolnictwa?) również nie są ani jednoznaczne, ani proste. Pytanie rozpoczynające ten rozdział brzmi wyjątkowo intrygująco, zastanawiamy się bowiem, czy nazwanie kogoś „wieśniakiem” jest jeszcze obraźliwe.

W CZĘŚCI DRUGIEJ opisujemy zmiany w sferze obyczajowości i stylów życia. Zwracamy uwagę na cztery wymiary życia społecznego (życie rodzinne, życie religijne, style życia oraz korzystanie z mediów), które w Polsce w ostatnich latach podlegają szczególnie dynamicznym zmianom, związanym między innymi z oddziaływaniem wzorów zachodnich – znacznie zintensyfikowanym na początku zmiany systemowej – a potem z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Przedstawiamy „walkę” nowych wzorów i idei ze „starym” systemem wartości, jaka rozgrywa się w wymienionych obszarach życia społecznego.

W rozdziale „Życie rodzinne” pokazujemy, w jaki sposób czynniki społeczno-kulturowe, ekonomiczne oraz polityczne determinują tak prywatny obszar życia. Podkreślamy, że tematyka rodziny jest owiana wieloma mitami. Doskonałym przykładem takiego mitu jest dość powszechne przekonanie o szczęśliwym i opartym na szczerych oraz bliskich relacjach życiu rodzinnym w czasach PRL. Krytycy współczesnego modelu rodziny często odwołują się właśnie do tego mitu, oceniając negatywnie to, co w rodzinach dzieje się dzisiaj. Opisując sytuację współczesnych polskich rodzin, zwracamy szczególną uwagę na dwie sprawy: po pierwsze, na zróżnicowanie modeli życia rodzinnego, rozpiętych na kontinuum, na którego jednym końcu można umieścić rodziny oparte na patriarchacie, a na drugim te, dla których istotne jest równouprawnienie. Po drugie, akcentujemy rozbieżności między tym, jak powinno wyglądać życie rodzinne w opiniach Polaków, a codzienną praktyką widoczną w ich zachowaniach. Wskazujemy również na problem z badaniem tego wymiaru rzeczywistości społecznej.

Rozdział szósty, zatytułowany „Życie religijne”, zaczyna się od pytania o sens i znaczenie powszechnie podzielanego stwierdzenia, zgodnie z którym zdecydowana większość Polaków określa siebie jako osoby wierzące. Trzeba przecież wziąć pod uwagę, że jednocześnie wcale nie tak wiele osób zna podstawowe prawdy wiary i je akceptuje bądź też jest skłonnych postępować zgodnie z jasno określanymi przez Kościół katolicki zasadami. Porównując religijność Polaków z religijnością przedstawicieli innych krajów europejskich, pokazujemy, że nie jesteśmy w tym obszarze życia społecznego aż tak bardzo wyjątkowi, jak się często uważa. W rozdziale tym podkreślamy także, jak trudno jest badać religijność oraz jak zwodnicze mogą być używane do tego wskaźniki.

W rozdziale kolejnym, pod tytułem „Style życia”, analizujemy między innymi wzory konsumowania, a pytanie rozpoczynające tekst brzmi: Dlaczego Polacy nie zawsze chcą się przyznawać do robienia zakupów w supermarkecie? Zajmujemy się jednak nie tylko konsumpcją dóbr i usług jako sposobem manifestowania stylu życia, ale także „konsumpcją kultury”, co wiąże się z zagadnieniem spędzania czasu wolnego, które również jest przedmiotem naszych analiz. Podkreślamy, że smak czy gust – a więc to, co można uważać za kwestię indywidualnych upodobań, potrzeb i wyborów – jest determinowany przez czynniki społeczne, chociażby takie jak przynależność do określonej klasy czy grupy społecznej. Zastanawiamy się także nad kategorią klasy średniej i pytamy, kto we współczesnej Polsce miałby do niej należeć, jak bardzo jest ona liczna oraz co pozwala stwierdzić przynależność do tej klasy.

W rozdziale „Korzystanie z mediów” analizujemy wpływ mediów na przemiany rzeczywistości społecznej oraz sposoby „konsumowania” różnorodnych przekazów medialnych. Wraz z początkiem transformacji polski krajobraz medialny zmienił się radykalnie: zniesiono cenzurę, rynek otworzył się na media prywatne (powstały nowe kanały telewizyjne, stacje radiowe, zaczęto wydawać nowe gazety i czasopisma), zmieniły się sposoby powiązania mediów z władzą (powołano nowe instytucje, które miały regulować działalność mediów). Głównym celem tego rozdziału jest: po pierwsze – opis tych zmian, a po drugie – analiza ich społecznych i kulturowych konsekwencji. Pokazujemy między innymi, jak zmieniają się polscy odbiorcy mediów oraz na ile te zmiany są zgodne z trendami obserwowanymi w krajach zachodnich. Ponieważ we współczesnym świecie same media stają się tematem debat toczonych głównie za ich pośrednictwem, zaczynamy ten rozdział od pytania: Czy media zastąpią nam spotkania z rodziną i znajomymi?

W CZĘŚCI TRZECIEJ podręcznika zajmujemy się zmianami w sferze publicznej. Analizujemy poziom aktywności obywatelskiej, odwołując się do pojęć kapitału społecznego i dobra wspólnego, opisujemy instytucje polityczne oraz społeczne postrzeganie polityki, a także oceniamy konsekwencje, nie tylko polityczne, wejścia Polski do Unii Europejskiej.

Rozdział „Kapitał społeczny i dobro wspólne” rozpoczynamy od pytania odnoszącego się do bardzo konkretnej i nieobcej wielu osobom obserwacji: Dlaczego na polskich chodnikach jest tak dużo psich kup? Choć bowiem z początku może wydawać się to nieco zaskakujące, problem psich kup znakomicie wpisuje się w zagadnienie kapitału społecznego i dobra wspólnego. Celem tego rozdziału jest między innymi weryfikacja dość często powtarzanej tezy, zgodnie z którą kapitał społeczny jest w Polsce na niezwykle niskim poziomie, a jednocześnie brak nam wrażliwości i postaw sprzyjających poszanowaniu dóbr wspólnych. Pokazując obecną sytuację naszego kraju, rozdział ten odnosi się zarówno do przykładów z innych krajów europejskich (co pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy z kapitałem społecznym jest u nas rzeczywiście tak źle), jak i do polskiej przeszłości – szczególnie czasów PRL (co pozwala szukać odpowiedzi na pytanie o przyczyny tej sytuacji). Podkreślamy w nim, jak wiele zjawisk społecznych można opisać za pomocą kategorii kapitału społecznego oraz dóbr wspólnych. Doskonałe przykłady to chociażby problem zagospodarowania przestrzeni publicznej (piszemy o zakazie palenia w miejscach publicznych, wytyczaniu buspasów w największych miastach), tematyka zasobów naturalnych i ochrony środowiska (opisujemy przypadek Doliny Rospudy) czy sposób organizacji systemu edukacji (piszemy o samorządności w szkołach). Dzięki tym przykładom widać, że kategorie kapitału społecznego i dobra wspólnego nie należą jedynie do obszaru zainteresowań teoretyków i badaczy, ale jak najbardziej dotyczą życia każdego z nas.

W rozdziale dziesiątym, „Polityka i władza”, zajmujemy się zarówno instytucjami politycznymi, jak i społecznym postrzeganiem polityki i polityków. Pytanie wprowadzające do tego rozdziału brzmi: Czy w Polsce podział na lewicę i prawicę ma sens? W odpowiedzi pokazujemy wyjątkowość polskiej sceny politycznej, na której ten „tradycyjny” podział się nie sprawdza. Wskazujemy na specyficzne – w porównaniu z innymi krajami Unii Europejskiej – zjawiska związane z polityką, takie jak szczególnie wysokie odsetki osób niegłosujących w wyborach, niezwykle niski społeczny prestiż osób zajmujących się zawodowo polityką oraz bardzo negatywne społeczne nastawienie do polityki. Zwracamy także uwagę na sposób badania tego obszaru życia społecznego, w powszechnym mniemaniu sprowadzający się do sondaży, w których pyta się respondentów o poparcie dla partii politycznych i konkretnych polityków. Pokazujemy, skąd biorą się różnice w wynikach badań, które pozornie mają mierzyć to samo.

W rozdziale „Polska w Unii Europejskiej” opisujemy konsekwencje wejścia Polski do struktur unijnych, a przede wszystkim to, w jaki sposób akcesja wpływa na codzienne życie Polaków. Przedstawiamy następstwa polityczne, ekonomiczne, społeczne oraz legislacyjne – związane z ujednolicaniem prawa. Zwracamy również uwagę na problem z mierzeniem skutków przynależności do Unii Europejskiej, co jest związane po pierwsze z tym, że Unia podlega nieustannej transformacji (nie jest zastygłą strukturą, jak często się ją postrzega), po drugie – z faktem, że zazwyczaj trudno wyizolować bezpośrednie wpływy akcesji spośród wielu zmian, po trzecie zaś – z problemem odróżniania zmian pozornych od modyfikacji w sposób istotny przekładających się na praktyki życia codziennego.

CZĘŚĆ CZWARTA podręcznika jest poświęcona zmianom w sferze ekonomicznej. Przedstawiamy w niej analizy na poziomie gospodarki, ale także badamy zachowania ekonomiczne jednostek. Analizujemy strukturalne uwarunkowania rynku pracy, jak również przemiany podejścia Polaków do pracy. Badamy teorie opisujące biedę i bogactwo, ale także to, jak zmienia się społeczna percepcja tych zjawisk.

W rozdziale „Rozwój gospodarczy i zachowania ekonomiczne” podkreślamy wpływ zmiennych społecznych oraz kulturowych na gospodarkę i na to, jakie decyzje ekonomiczne podejmują ludzie. Nie jest to rozdział pisany z punktu widzenia analizy ekonomicznej, lecz badań życia społecznego, w przypadku których zagadnienia rynku, handlu, organizacji produkcji czy wzorów konsumpcji rozpatruje się przede wszystkim w kategoriach socjologicznych. W rozdziale tym prezentujemy między innymi postawy Polaków związane z przedsiębiorczością, ich stosunek do pieniędzy, a także wracamy do tematyki klasy średniej, ukazując ją w inny sposób niż w rozdziale poświęconym stylom życia.

W rozdziale trzynastym, „Rynek pracy”, analizujemy zmiany w sposobach organizacji rynku pracy, koncentrujemy się na opisie nowych cech współczesnych rynków pracy (takich jak elastyczne formy zatrudnienia czy zacieranie się granicy między pracą a czasem wolnym) i szukamy odpowiedzi na pytanie, na ile polski rynek pracy upodabnia się do rynków zachodnich. Przedstawiamy także przemiany w społecznym postrzeganiu pracy od początku transformacji do dnia dzisiejszego, szukając czynników, które wpływają na te modyfikacje. Pytanie wprowadzające do tego rozdziału brzmi na pozór naiwnie: Po co ludzie pracują? Jednakże odpowiedź na nie wcale nie jest tak prosta, jak się zazwyczaj sądzi, a ponadto stanowi ona doskonałą ilustrację wzajemnego wpływu rozmaitych czynników – takich jak struktura demograficzna, poziom rozwoju technologicznego, system wartości istotnych w danym społeczeństwie – na zachowania ekonomiczne podejmowane przez jednostki.

Rozdział „Ubóstwo i zamożność” jest poświęcony zróżnicowaniu społecznemu w wymiarze ekonomicznym. Badacze życia społecznego znacznie częściej interesują się ubóstwem niż zamożnością. Zastanawiamy się, dlaczego tak jest. Zwracamy również uwagę między innymi na problemy dotyczące wskaźników – przykład różnych miar ubóstwa w pełni pokazuje, jak bardzo uzyskane wyniki (wykorzystywane potem w dyskusjach politycznych) są zależne od sposobu pomiaru.

Wyodrębnienie czterech części i wybór tematów poruszanych w poszczególnych rozdziałach pozwala w wyczerpujący sposób opisać kondycję współczesnego społeczeństwa polskiego.

Mamy nadzieję, że zarówno przyjęty przez nas sposób opisu (wychodzenie od codziennych doświadczeń, jednolita struktura dla wszystkich rozdziałów, podkreślanie związków między różnymi sferami życia społecznego, atrakcyjna forma prezentacji danych), jak i wybór omawianych zagadnień spowodują, że podręcznik Współczesne społeczeństwo polskie będzie pozycją oryginalną, ważną i przydatną dla studentów pierwszych lat kierunków społecznych, a także dla licealistów.

Serdecznie dziękujemy profesorom Markowi Kuci oraz Tomaszowi Szlendakowi za cenne uwagi zawarte w recenzjach oraz za wspieranie pomysłu wydania tej książki.